Шаруа көтерілістері

Шаруа көтерілістері. Зорлық пен дөрекі әкімшілік-сот бассыздығына наразылық білдіру тек ауыл шаруашылығы өндірісінің күрт құлдырауынан ғана көрінген жоқ. Қазақстанда, бүкіл елдегі сияқты қалың шаруа ашық қарсылық көрсете бастады, ол көптеген аймақтарда ұйымдастырылған қарулы көтеріліске ұласты. Ауыл еңбекшілерінің алғашқы ұйымдасқан көтерілісі 1929 жылдың күзінде басталды. Айталық, қыркүйек айының аяғында кезекті астық дайындау науқанының барысында Сырдария округі, Бостандық ауданының Ұзын, Піскем, Жаңақырғыз қыстақтарында шаруалар көтерілісі бұрқ етті, оған 400-ден аса адам қатысты. Көтерілісшілер қатарында қазақ шаруалары, қырғыз бен өзбек диқандары да болды.

Бүлікті ұйымдастырушылар - Піскем қыстағының тұрғындары Талиб Мұсабаев, Бектай Халматов, Төлеген Азизов және басқалары. Көршілес Қырғыз аумағында орналасқан Шатқалы елді мекеніндегі дикандармен, сондай-ақ биліктің шектен шығуына наразылармен байланыс орнатты. Жөнсіз салынған салық, астық тапсыру жоспарының жоғарылығы (ауқатты деп аталған шаруашылықтың әрқайсысына 600 пұт астықтан) қырғыз шаруаларының жаппай көтерілуіне алып келді. «Жағдай күн сайын нашарлап барады, — деді Мұсабаев көтеріліс бола қалған жағдайда бірлесіп іс-қимыл жасау жоспары талқыланған бас қосуда. — Салық өсуде және астығымызды сыпырып алып отыр. Қыста аштықтан өлгенше, бір-ақ күнде бірден өлгеніміз жақсы...».

Көтерілісшілерді Богустан, Ситжак, Брич-Мула қыстақтарының шаруалары қолдады. Бірлесе қимылдай отырып, олар аудан орталығы Ходжакентті басып алды. Көтерілісшілер ауылдық кеңестің төрағасы мен бірнеше белсенділерді өлтіріп, сосын кооперативтерді, аудандық мекемелердің мүліктерін және т.б. талқандап, тонады. Алайда шаруалардың стихиялы бас көтеруі ұзаққа бармады: үш күннен кейін басылды. Оның 181 белсенді қатысушысы сотталды, ал 82-сі атылды.

Тап сол күндерді осыған ұқсас толқулар кезінде әкімшілік тұрғыда Қазақстанның құрамында болған Қарақалпақтың Тақтакөпір және Қоңырат аудандарында да өтті. Дабылды жағдай Ақтөбе округінің Табын және Ойыл аудандарында, сондай-ақ Гурьев округінің бірқатар аудандарында қамтыды.

1929 жылғы тұрғындар көтерілісі

1929 жылғы қарашаның басында Қостанай округі Батпаққара ауданының бірқатар ауылдарының тұрғындары көтерілді. Көтерілістің шығуына дайындаушы органдар билігі басындағылардың бассыздығы тікелей себеп болды. Әсіресе, салық инспекторларының қаталдығы шектен шықты. Солардың ұсыныстары бойынша 1928 жылғы тамыз бен 1929 жылғы қыркүйек аралытында салық төлеуден жалтарды және тәркілеуге қарсылық көрсетті деген айыппен 188 адам тұтқындалды. КазОАК-нің бұрынғы хатшысы, кейін Қостанай округі ауыл шаруашылығы кооперативтерін алғашқы ұйымдастырушыларының бірі болған Б. Қаралдин, бұрынғы мұғалім, кейіннен халық судьясы А. Дулатов (М. Дулатовтың атасы), белгілі діни қайраткер М. Сатыбалдин және басқалары тұтқындалды. Тұтқындалғандардың едәуір бөлігі сотталды, ал Б. Каралдин, К. Алдияров және басқалары Семей облысына жер аударылды. Міне, осының бәрі наразылықтың ушытуына, қарашаның басында №2 және 5-ауылдар шаруаларының жақын мандаты елді мекендер тұрғындарын (барлығы 400-ге жуық) ұйымдастырып, аудан орталығына қарай жылжуына, оны басып алып, апта бойы ұстап тұруына әкеп соқтырды. Сөйтіп, көтерілісшілер заңсыз тұтқындалғандарды босатты, әкімшілік ғимаратын өртеді, партия-кеңес органдарының, прокуратураның, соттың, милицияның құжаттарын өртеп жіберді. Көтерілісті бастаушылар тіпті сарбаздар отрядын ұйымдастыруға талап жасады. Бір ғажабы, көтерілісшілердің негізгі тобын 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысушылар құраған еді.

Батпаққарадағы көтеріліс дүмпуі Наурызым, Жетіқара, Торғай және басқа көршілес аудандарға жетті, жер-жерде жекелеген көтерілісші топтар құрылды. Алайда көтерілісті басу үшін Қостанайдан, Ақтөбеден, Торғайдан, Троицк пен Ақмоладан жіберілген әскери отрядтар Батпаққарадағы көтерілісшілерді қолдағысы келген бас көтерудің бәрінің жолын кесті және бүлік ошағы қоршалып, кейін мүлдем тұншықтырылды. Батпаққара ауданында халықтың жаппай наразылығын тудырған нақты себептер партия және кеңес органдарына жақсы таныс еді және оның үстіне олар мұны елемеді.

Партиялық-чекистік сарапшылар әбден таптаурын болған жалған насихаттық жолдармен кезекті рет қайғылы жағдайларға «ұлтшыл элементтердің жауыздық әрекеттері» деген айдар тақты. Бұл ретте олар Торғай өңірі Алашорданың белгілі жетекшілері туған жер, сондықтан «көтерілісті идеялық рухтандырушылар, шамасы, солар және солардың жақтастары» екендігін еске салды. Бұл екі арада көтеріліс басталардан көп бұрын Алашорда көсемдерінің бәрі күзетке алынған болатын. Байырғы интеллигенция өкілдері көтеріліске ықпалы бар деп айыпталды. 1916 жылғы көтеріліс басшыларының бірі Әбдіғапар Жанбосыновтың туысқандары — С. Жанбосынов, М. Әбдіғапаров қуғындалды, Б. Каралдин, М. Сатыбалдин және басқалары атылды. А. Дулатов бастаған 12 адамның түрмеде бұрын ұсталғаны туралы материалдар қазақтың контрреволюциялық буржуазиялық ұлтшылдары деп аталған тергеу ісіне тіркелді, ал өздерін күзетпен Мәскеуге айдап, алдында этаппен әкелінген Алашорда жетекшілері қамауда отырған Бутырка түрмесіне жөнелтілді. Сол кезде А. Байтұрсыновқа, М. Дулатовқа, X. Ғаббасовқа, М. Есболовқа және басқа XIX—XX ғасырлар белесіндегі интеллигенцияның белгілі өкілдеріне тағылған айыптардың бірі «Қазақстанда жерге орналастыру, байлардың мүліктерін тәркілеу, шаруашылықтарды ұжымдастыру, астық пен ет дайындау жөніндегі кеңестік науқандар мен іс-шараларды өткізуге кесел келтіргені, Кеңес өкіметін құлату мақсатымен оған қарсы қарулы көтеріліс әзірлегені» және т.б. болды.. Бұл реттең ОГПУ-дың тергеу органдары Батпаққара көтерілісінің материалдарына да сүйенді. Батпаққара ісі бойынша, тұтас алғанда, 530 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды, оның 115-і ОГПУ «үштігінің» шешімімен атылды..

Егер 1929 жылы халық көтерілісі көбіне жекелеген қарулы қарсылық білдіру сипатында болса, 1930 жылдың қысы мен көктемінде, кез келген наразылық көріністерінің қатал басып тасталуы мен биліктің аяусыз жазалау акцияларына қарамастан, халықтың шаруаларға қысым көрсетіп отырған саясатпен бітіспеушілік наразылығы күрт күшейіп, енді жаппай бүліншілік сипатқа айнала бастады. Бұган БК(б)П Қазөлком бюросының 1930 жылғы 2 қаңтардағы қаулысына сәйкес, онда Қарақалпақ, Бостандық және Батпаққара аудандарындағы шаруалар көтерілісі бандиттік-басмашылық қозғалыстың көрінісі ретінде сараланып, көтерілісшілерге қолданылған жазалау шаралары да кедергі келтіре алмады.

Қарсылықтың жаңа толқынына КСРО БОАК пен ХКК-нің 1930 жылғы 1 ақпандағы «Жаппай ұжымдастыру жүргізіліп жатқан аймақтарда ауыл шаруашылығының социалистік қайта құрылуын нығайту жөніндегі және бай-кулакқа қарсы күрес жөніндегі іс-шаралар туралы» белгілі қаулысы зор серпін берді.. Іле-шала осыған ұқсас шешімді БК(б)П өлкелік комитеті мен Қазақ республикасының үкіметі де қабылдады..

Халық қарсылығының күшеюіне антиклерикалдық саясаттың да әсері аз болған жоқ. Ар мен діни наным-сенімге бостандықты жалған насихаттай отырып, партия мен мемлекет, сонымен бірге қылышынан қан тамған атеистік науқандар жүргізді, ол мораль мен құқықтың бүкіл нормаларын ашықтан-ашық таптап, дінге қарсы шектен тыс вандализм әрекеттеріне дейін барды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанда көптеген мешіттер, мінажат үйлері, шіркеулер жабылды. Тек 1929-1930 жылдарда Орал округінің Тайпақ ауданындағы барлық 45 мешіт, Қостанай округінің Батпаққара ауданындағы 14 мешіт жойылды. Семей округінің тұтас аудандарында да осындай жағдай орын алды. Халықтың пікірлері мен көңіл күйін ескерместен, мешіттерді жабуға қарсы шағымдар легі Ахмет Йасауидің мұражайы орналасқан, атам заманнан дінге сенушілердің қасиетті орны болып табылатын Түркістан ауданынан бастау алды..

Халықтың наразылығы

Жергілікті органдардың атеизм майданы негізінде етек алған бассыздығы халықтың жаппай наразылығын тудырды, ол КазОАК мен ОГПУ органдарының басшылығында да атап көрсетілді.. Және шаруалар көтерілісінің жетекшілері ретінде дін өкілдерінің әрекет ете бастағаны тегін емес еді.

1. жылдың соңы мен 1930 жылдың басында республиканың көпшілік аймақтарында көтерілістің жаңа толқыны бұрқ етті. Әкімшілік ғимараттарын өртеу, партия мен кеңес қызметкерлеріне, ұжымдастыру және басқа науқандарды өткізу жөніндегі белсенділер мен уәкілдерге қатысты ұрып-соғу жағдайлары жиіледі. Биліктің терроры мен бассыздығы өзге де наразылық білдірушілерді жұмылған қарулы топ құруға итермеледі. Сол бойда оларға тонаушылықпен айналысатын қылмысты элементтер де қосылды. Бұл ресми органдарға жұртшылық алдында биліктің тәлкегіне қарсы шыққандардың бәрін қаралап көрсетуге, олардың әрекеттерін бандылық әрекет деп бағалауға, ал әділетті саяси және экономикалық талаптарын контрреволюциялық әрекет ретінде саралауға мүмкіндік берді.

Қазақ АКСР НХК қылмыстық іздестіру басқармасының деректері бойынша қарсылық білдіруші топтар Ақмола округінің Қорғалжын, Атбасар, Еркіншілік аудандарында, Павлодар округінің Сейтен және Баянауыл аудандарында, Ақтөбе округінің Темір, Новороссийск, Қобда аудандарында, Орал округінің Азғыр, Тайпақ, Қаратөбе аудандарында әрекет етті. Жағдай республиканың солтүстік және шығыс аудандарында да шиеленісті. Адай округінде қарсылық білдіру қозғалысы етек алды..

Өз туында таптық мүдде мен таптық күрес рухын бейнелеген мемлекет шектен шыққан қуғын-сүргін және күшпен мәжбүрлеу саясатымен шаруалар арасында қарсылық қозғалысына жол ашты. Ол ай өткен сайын кең қанат жая түсті. Оның үстіне ол қаукарсыз түрден (көшіп-қону, салық салынатын объектілерді жасыру және т.б.) ашық қарулы қарсылық әрекетке жиі ауысып отырды.

1. жылдың акпан-наурыз айларында көтеріліс Сырдария округінін Созақ, Сарысу, Шаян аудандарында, Ақтөбе округінің Ырғыз, Шалқар аудандарында, Қостанай округінің Наурызым, Торғай аудандарында, Алматы округінің Бүйен-Ақсу, Бөрібаев, Лeпci (сәуірде - Балқаш пен Шоқпар) аудандарында, Қызылорда округінің Қазалы, Қармақшы, Терең-өзек, Арал аудандарында, Семей округінің Көкпекті, Зайсан аудандарында, Өскемен округінің Шемонайха, Бұқтырма, Катонқарағай аудандарында бұрқ етті. Көтеріліс басқа аудандарды да қамтыды. Шын мәнінде республиканың бүкіл аумағы Азамат соғысы қарсаңында тұрды.

Шаруалар толқуын басу үшін коммунистік отрядтар тартылды, олар көбіне-көп күштеу негізінде қалалық коммунистер мен комсомолдардан, жұмысшылар мен қызметкерлерден құрылды. Бұл отрядтар БК(б)П өлкелік комитетінің арнаулы шешімімен асығыс жасақталды және саналы түрде қала халқы ауыл халқына қарсы қойылды, оның үстіне мұндай болу ұлттық белгілері бойынша жүргізілді. Асығыс ұйымдастырылған отряд мүшелерінің көпшілігі қаруды қалай қолдануды білмеді, сондықтан көтерілісшілерге қарсы алғашқы ұрыста-ақ сәтсіздікке ұшырады. Созақ ауданында нақ осылай болды. Көтерілісшілер (Шу өзенін бойлай оның солтүстік және солтүстік батысындағы ауылдар, тама руының шаруалары) мен коммунарлар отрядтарының қимылы да алма-кезек қайғылы сипат алды.

Көтеріліске дайындық әуелі Сарысу ауданының Шу және Кентарал елді мекендері аумағында басталды. Содан кейін көтеріліс ошағы Созақ ауданы көтерілісшілерінің жетекшісі Сұлтанбек Шалақов тұратын №12 ауылға ауысты. Тергеу құжаттары бойынша, ол орта шаруа. Бірақ революцияға дейін Шалақовтың болыс старшыны, ал бір кездері тіпті Құршу болысының болысы болғаны туралы топшылау да қылаң беріп қалады. Содан келіп, Созақ көтерілісін «ірі байлар, ишандар мен молдалар» басқарғаны және тиісінше оның объективті себептері болмағаны» туралы тұжырым жасау үшін ілік табылды.

Әрине, құжаттарға, Созақ көтерілісін дайындаудағы мән-жайға қарап, көтеріліске сырттан араласушылық, оның жекелеген жетекшілерінің халық наразылығын сол кезеңде Орта Азия республикаларында болған оқиғаларға бұрып жіберуге тырысушылық байқалып қалады деп те ойлауға болар. Айталық, шамасы, көтерілісшілердің идеологтарының және басшыларының бірі Ираннан шыққан, 1918 жылы Бакуде қалып, кейін Красноводск мен Ташкент арқылы Созақ ауданына келген Асадулла Сафар-Али Ибрагим болуы кездейсоқ емес. Ол 43 жылдық өмірінің 10 жылға жуығын Созақ ауданының №6 ауылында өткізді. Өзінің шыққан жерін жасырып, Асадулла ауданға орнықты, өзін ауданның байырғы тұрғыны етіп көрсетіп, халыққа шипалы емшілігімен танылды. Екі әйелі (екеуі де қазақ) және орташа-ауқатты шаруашылығы болды. Сырқат адамдарды емге Ташкентке және басқа қалаларға ертіп апарушы ретінде ол Орта Азия республикаларын жиі аралады. Тергеу материалдарынан оның Созақ көтерілісі басталардағы үгітшілік рөлін байқауға болады. Онын көтерілген жағдайда көмекке мың адамдық ауған отряды келетінін, Кеңес өкіметінің орта азиялық республикалар арасындағы жағдайы әлсірегенін және оның санаулы ғана күндері қалғанын айтып, жүргізген үгіті Шалақовты және басқаларын көтерілістің басталуын тездетуге итермеледі. Нақ Асадулланың көмегімен Үндеулер мен листовкалар әзірленді, онда биліктің бассыздықтары ашық әшкереленді, имансыздарға қарсы ғазауатқа - қасиетті соғысқа шақырды.

1930 жылғы 5 ақпанда №6, 12-, 13-және 16-ауылдардың көтерілісшілері жолшыбай басқа ауылдардың тұрғындарын жинап, Созаққа бет алды. Келесі күні Созаққа жақын келіп тоқтағанда, ертеңгі шабуылға байланысты жиналыста Асадулла өзінің басты ойларын былай баяндады: «Барлық жерде Кеңес өкіметінің күні бітті. Бүкіл елді көтеріліс жайлады. Бізге Ауғанстаннан әскери көмек келеді. Кеңес өкіметі Орта Азияда ғана құлатылып қойған жоқ, қасымызда, Түркістан мен Шымкентте де құлатылды. Аяну деген болмасын!». Көтерілісшілер осы жиналыста Шалақовты хан, яғни көтерілістің қол бастаушысы, ал Асадулланы оның көмекшісі — штаб бастығы етіп сайлады.

1930 жылғы 7 ақпан күнгі бозала таңда құрамында 400 адам бар көтерілісшілер Созаққа лап қойды. Сол күні көтерілісшілердің бір бөлігі (200-ге жуық) өзінің батырлығымен белгілі Мадияр Алтыбаевтың басшылығымен Шолаққорғанға және Созақтың шығысындағы ауылдарға бет алды.

Көтерілісшілердің тағы бір отряды белгілі мерген Салықбай Аралбаевтың басшылығымен тау шатқалдарында қорғаныс шебін құру үшін Түркістан жағына беттеді, сол жақтан тұрақты әскер құрамы келуі тиіс еді. Алтыбаевтың Ащысай кенішіне басып кіру және ондағы қаруды қолға түсіру жөніндегі ниеті іске аспады. Дегенмен онын отряды өзінің қатарын біраз толықтырды, Шолаққорғанда салық төлемегендері үшін тұтқындалғандардың бәрін босатты. Созаққа оралып, Алтыбаев басқарған 300 адам көтерілісшілер ошағына Шолаққорған жағынан келіп кірген ОГПУ отрядына ойсырата соққы берді.

Халық, оның ішінде өзбектер, көтерілісшілерді белсенді қолдады. Бабайқорған, Қарнақ және басқа қыстақтарда көтерілісшілер билікті өз қолдарына алды. Созақта Шалақов көтеріліс штабын және беделді 20 адамнан, оның ішінде дін қайраткерлерінен хан кеңесін құрды. Кеңестің құрамына кенінен танымал және халықтың сеніміне ие болған Қамбарбек Өтембаев, Алдияр Ыдырысов, Ибрагим Есбергенов және басқалары кірді. Аудандық мекемелердің кейбір қызметкерлері, оның ішінде аудандық милицияның бастығы Бейсембаев көтерілісшілердің жағына шықты. Шалақовтың бұйрығымен Созақта суық қару жасайтын көрік жұмыс істей бастады. Көтерілісшілердің «тұрақты отрядын» құруға талпыныс жасалды, сол үшін 19 бен 36 жас аралығындағыларды әскерге шақыру жарияланды. Осы шақыруды жергілікті халық сөз жүзінде емес, іс жүзінде қолдады, оны ОГПУ қызметкерлері қолға түсірген көтеріліс штабының құжаттары толық растайды. Мәселен, бір хабарда Жаңатама-Жабал руынан - 32 адам (фамилиялары келтіріледі), Маңғытай-Саңғылдан — 30 адам, Аңдақұл-Жабалдан - 18 адам, Тарақты - Уақтан - 49 адам, Құлтума-Алшыннан — 22 адам, Өтеміс-Тамадан - 10 адам, Зортымақ-Жабалдан - 32 адам және т.б. жазылғаны туралы айтылады. Көтерілісшілер отрядының тізімінде қанша қарудың болғаны, кімнің қандай қарумен келгені туралы да мәліметтер келтірілген. Құжаттар арасында жиналған жылқының, түйенің саны, көтерілісшілерге арналған азық-түлік пен жемнің мөлшері туралы да деректер бар.

Созақ алынған күні көтерілісшілер аудандық партия комитетінің, аудандық атқару комитетінің, милиция мен соттың барлық құжаттарын өртеп жіберді. Тұтқындалғандарды босатып, аудандық партия комитетінің хатшысы К. Жүнісбековті және аудандық атқару комитетінің төрағасы Д. Қаңлыбаевты өлтірді. Кездейсоқ адамдар да қаталдықтың құрбаны болды (24 адам өлді). Сонымен бір мезгілде мұсылман дінінен «кері шегінгендерді» жаппай «қайтару» басталды: жергілікті діншілдердің бастамасымен шариғат заңын «жеткіліксіз» сақтағандар жұрт алдында таяққа жығылды, еуропаша шаш қойғандардың шашы күштеп сыпырылды және т.б.

Бастапқыда көтерілісті басу үшін Түркістанның, Шымкент пен Қызылорданың коммунарларынан құрылған отрядтар тартылды. Алайда бұрын айтылғандай, соңғысының бұған күші жетпеді. 1930 жылғы 11 ақпанда Бабайқорған қыстағының маңында Түркістан отряды көтерілісшілердің қоршауында қалды. 12 ақпанда Көташық деген жерде Шымкент отряды қоршауға түсті, оның жеті жауынгері оққа ұшты. Отрядтың толықтай жойылып кетуінен тек көтерілісшілердің нашар қаруланғаны ғана құтқарды, олардың қаруы қарапайым найза, қылыш, аздаған шиті мылтық еді. Қоршаудағыларға Қызылорда отряды көмекке келген соң көтерілісшілер Созақ селосына қарай шегінді. Шолаққорған жақтан кіріп, Созақты босатпақ болған екінші бір отряд көтерілісшілер шебін бұза алмады. Осыдан кейін ОГПУ органдары БК(б)П ОК Ортазбюросына және Ортазия әскери округінің (ОАӘО) штабына жолдаған хабарламасында «көтерілісшілерді басу үшін коммунарлардан ұйымдастырылған отряд бұл міндетті орындай алмады, кейбір жағдайларда жеңіліп те қалды, өлгендер мен жараланғандар бар» деп көрсетуге мәжбүр болды..

Осы сәттен бастап жазалау міндеті ОАӘБ әскерінің тұрақты құрамдарына жүктелді. 1930 жылғы 13 ақпанда Ташкенттен Ленин атындағы әскери мектептің курсанттары мен таулы-шатқалды артиллерия батареясының үлкен отряды шықты. Қаратау шатқалдарын түн жамылып асып өткен әскерилер 16 ақпанның шанқай түсінде Созақты қоршады, көтерілісшілерге пулемет пен зеңбіректен оқ жаудырды. Бірақ осындай жойқын шабуылдан кейін де қарапайым қаруланған шаруалар төрт сағат бойы қарсылық көрсетіп, көшелерде қоян-қолтық шайқасты шебер ұйымдастырды.

Іле-шала Созақтың шығысындағы және Кентарал маңындағы көтерілісті басуға Алматыдан әкелінген ұлттық атты әскер эскадроны тартылды. Жоғарыда айтылған Асадулла тұрақты құрамның жақындағанын естіп, Созақ берілерден жарты күн бұрын жасырынып қалды. 20 күннен кейін Шиелі станциясында ұсталып, тергеуде ол Ташкентке жетуді, онда парсы консулдығынан қажетті құжаттар алып, өзінің отанына өтіп кетуді ойлағанын мәлімдеді. Созақты алу кезінде 316 көтерілісші мерт болды, жетеуі жараланды және 276-сы тұтқындалды. Мерт болғандар ішінде Шолақов пен оның жақын серіктестері болды. Аудандық милицияның бұрынғы бастығы Бейсембаев ұсталған жерде атылды. Көтерілісшілерден 120 әр түрлі қару, 290 жылқы, сондай-ақ штабтың құжаттары тәркіленді. Мұндай аяусыз жазалаудың ақыры неге соғарын ауданның барлық тұрғыны дерлік білді. Олардың көпшілігі бас сауғалап, Мойынқұмға көшіп кетті, сонда барып қудаланудан жасырынуға тырысты. Алайда сол жылдың мамырында көтеріліске қатысқандардан тірі қалғандардың бәрі ұсталып, ісі сотқа берілді.

Созақтағы көтеріліске байланысты дабылды жағдай көршілес аудандарға да тән болды. Мәселен, солардың бірі, Шаян ауданында сегіз ауыл Кеңес өкіметінің шаруа шаруашылығына қатысты жүргізіп отырқан саясатына ашық наразылық білдірді. Ал осы ауданның 9-ауылында бүлік шықты, ол жергілікті милиция және қорғаныс отрядының күшімен басылды.

Осыған ұқсас қайғылы окиғалар Сарысу ауданының аумағында орын алды. Мұнда көтерілісшілер бес жергілікті партия-кеңес қызметкерлері мен белсенділерін өлтірді. Аудандық партия комитетінің, аудандық атқару комитетінің және басқа мекемелердің мүліктері талан-таражға түсті, ал олардың құжаттары өртелді. Алайда чекистердің үрейлі ескертулері ашулы топты тыныштандырды. Дегенмен, ОГПУ мәліметтерінде бұл аудан кейін де ұзақ жылдар бойы «бүлікші аумақ» қатарында аталды.

Материалдар айғақтағандай, Созақ, Шаян, Сарысу аудандарындағы көтеріліске белсенді қатысқаны үшін ОГПУ органдары 311 адамды қылмыстық жауапкершілікке тартты, оның 88-і атылды..

1930 жылғы ақпанның аяғында толқу Ырғыз ауданының солтүстік-батыс бөлігінде басталды. Көтеріліске басшылықты Қарасу деген жердегі мешіт имамы, хазірет Мұхантай Саметов және хан болып сайланған, байұлы руынан шыққан 75 жасар қарт - 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың белсенді қатысушыларының бірі Айжаркент Қанаев өз жауапкершіліктеріне алды. Көтерілістің ошағы №22, 25- және 26-ауылдарды қамтыды. Көтеріліс басталар күні оны ұйымдастырушылар Қостанай округінің Жетіқара ауданымен қатар орналасқан бірқатар ауылдың халқын біріктіруге тырысты. Алайда биліктің жазалауынан сақтанып, тұрғындардың бәрі бірдей оларды қолдаған жоқ. Дегенмен, Қанаев пен Саметов 400 адамнан жасақ құрып, Ырғыз қаласын алуға беттеді. Жолшыбай олар халықты өз қатарына тартты, жергілікті кеңес органдарының өкілдерін, олардың белсенділерін тұтқынға алды. Жасақты 600 адамға дейін толықтырып, көтерілісшілер Ырғызды алуға әрекет етті. Бірақ ОГПУ қызметкерлері құрған қорғаныс отряды (57 адам) нөсерлете оқ жаудырып, қарусыз дерлік шаруалардың шабуылын тойтарып тастады. Өлгені және тұтқынға түскені бар, 56 адамынан айырылып, Саметов пен Қанаев Құлқамыс елді мекеніне шегінуге мәжбүр болды, сол жерден қайта шабуылға шықты. Алайда көтерілісшілердің Ырғызды қоршауға алуы нәтижесіз аяқталды.

1930 жылдың көктемінде толқу Қызылқұм ауданының ауылдарын қамтыды. Жергілікті биліктің қыспағымен барар жері қалмаған шаруалар амалсыз қарсылық көрсетті, кейін ол Қарақалпақ автономиялық облысының аумағына және одан әрі көшуге ұласты.

Наурыз айының ортасында Ор қаласынан арнайы жіберілген 8-атты әскер дивизиясының тұрақты құрамын қосып, ОГПУ шаруалардың аздаған адамдардан құралған жасағына қарсы соғыс операциясын өрістетті. Нәтижесінде Құлқамысты қоршауға алған ұрыста 36 адам, оның ішінде Қанаев пен көтерілістің басқа да басшылары өлтірілді. Көтерілісшілердің бір бөлігі ұсталды және іле-шала сотқа тартылды, ал қалғандары шегініп Қарақұмға барып жасырынды. Осы ұрыста Саметов тұтқынға алынды..

Молда Исатай Сатыбалдин басқарған басқа топ Ырғыздың оңтүстік жағында жорық жүргізді. Көп ұзамай олар да толық тізе бүкті. Бүлікті басуға жіберілген жазалаушылар толқуға аз да болса қатысы барларды аяусы жазалады. 8-атты әскер дивизиясының бөлімшелері Сидельников пен ОГПУ уәкілі Рязанцев қолбасшылық ететін коммунарлар отрядымен бірге Сатыбалдиннің көтерілісшілер қолын (500-ге жуық адамды) Садыртам алқабында кездестіріп, оны 12-15 шақырымға дейін оқ жаудыра өкшелей қуды. Нәтижесінде көтерілісшілерден 200 адам өлді, ал әскер мен коммунарлар жағынан ешқандай шығын болған жоқ..

Кейін 8-атты әскер дивизиясы ерекше бөлімінің бастығы А. Бармас Ырғыз және Қарақұм көтерілістерін басу туралы жазба құжаттарында: «Көтерілісшілерді қырып тастадық, мәйітті санап болмайды» деп жазған..

Іс-қимылдың дұрыс жүргізілмегенін, Қызыл Армия отрядтарының канып езерлігін Бармастың өзі де мойындаған: «Кейбір отрядтар, әсіресе Айжаркен мен Сатыбалдиннің бандыларымен болған ұрыста шектен шығып кетті деуге болады. Алайда бәрібір «отряд командирлеріне ерекше тапсырмалар берілді» (30.03.30, №30), 8-тармақта былай делінеді: «аяушылық сұрағандарды өлтірмеуге және тұтқынға алынғандар мен өлгендердің ешбір заттарын пайдаланбауға» бұйрық берілді.. Акырында 8 дивизияның командирі Н. Евсеевтің өзі және басқалар Сидельниковтің іс-қимылдарын әшкерелеуге мәжбүр болды..

Тұтас алғанда көтерілісшілерде қару болмады: бұл тек Ырғыз көтерілісіне ғана қатысты емес, шаруалар толқуларының көпшілігіне тән еді. Бұл туралы Сидельниковтің көтерілісті басу жөніндегі жедел топтың штабына жөнелткен рапортында да айтылады. Онда Сатыбалдин тобы жойылғаннан кейін барлығы 3 винтовка, 5 шиті мылтық, 1 найза, 1 қанжар және бірнеше балтаның қолға түскені айтылады. Оның орнына көтерілісшілердің 104 түйесі, 55 жылқысы, мүліктері мен азық-түліктері тартып алынған, әрине ол көтерілісшілердің ашаршылыққа ұрынуына әкеп соқтырды.

Мұндай тағдырға ЬІрғыз оқиғасының ықпалымен ұжымдастыру мен азық-түлік дайындау саясатына қарсылық көрсетуге тырысқан басқа көтерілісшілер де тап болды. Мәселен, Ақтөбеден, Шалқардан, Қостанайдан, Торғай мен Қарсақбайдан жіберілген отрядтардың күштерімен Наурызым, Қарсақбай және Жетіқара аудандарының бірнеше ауылдарындағы шаруалар көтерілістері қатыгездікпен басып тасталды.

Бармастың өзі айтқанындай, Ырғыз көтерілісі талқандалғаннан кейін «бандылардың қалдықтары қызыл ту көтеріп берілген, ауылдар Қызыл Армия отрядтарын тік тұрып қарсы алған»..

Бас имегендер осылайша қатаң жазаланды және билік халықтың бір тобын екінші тобына қарсы қойды.

1930 жылдың ақпан-наурыз айларында жағдай Қазалы, Қармақшы, Тереңөзек, Аламесек аудандарында шиеленісті, ол жерлерде халықтың Қарақұмға жаппай көшуі тіркелді. Мұнда Ырғыз бен оңтүстік аудандардағы көтерілістерге қатысқандардың аман қалғандары да келіп қосылды. Сөйтіп, Қарақұмда қарсылық көрсетушілердін жаңа тобы қалыптаса бастады. Осында Д. Бәйімбетов, К. Жұбанов, К. Қараев т.б. басқарған көтерілісшілердің әскери жасақтары құрылып, өз хандарын да сайлады. Қайсыбір адамның хан болып сайлануы немесе жариялануы қазақ қоғамының Дәстүрімен байланыстырылды, ол сондай-ақ қозғалысқа біртұтас басшылықты жүзеге асыру қажеттілігінен туындады.

Қарақұмдағы көтерілістің ауқымы кеңейді және ол өкіметті алаңдата бастады. Сондықтан көп ұзамай Голошекиннің және республикалық ОГПУ басшыларының өтініші бойынша Аралға, кейін Жосалы станциясына Ырғыз көтерілісін басуда қаталдығымен көзге түскен 8-атты әскердің тұрақты құрамы жіберілді.

Дивизияның штабы мен бір полкы Орынборға, екі полк Op мен Троицк қалаларына орналасты. Осы дивизияның Ор мен Орынбор полктарынан арнаулы топтар құрылды, олар коммунарлар отрядтарымен бірге көтерілісшілер қозталысын басу үшін Қарақұмның әр түрлі бөліктеріне бет алды.

Сонымен бірге құм жоталарының оңтүстігі мен оңтүстік-шытысынан солтүстік бағытқа қарай Орта Азия әскери округінің отрядтары қозғалды. Соғыс операцияларына жалпы басшылықты жүзеге асыру ОГПУ-дың Қазақстандағы уәкілетті өкілінің орынбасары Алыпанскиймен бірге 8-атты әскер дивизиясының командирі Евсеевке жүктелді, операцияға тіпті барлаушы ұшақтар да қатыстырылды.

Бармас куәлік еткендей, ОГПУ органдары Қарақұмда көтерілісшілердің ірі күштерінің жасақталғаны туралы тұрақты баяндап отырды, олардың саны екі мыңға, кейде тіпті үш мыңға жеткен. ОГПУ-дің мәліметтері бойынша, көтерілісшілер біршама жақсы қаруланған. ОГПУ мен 8-дивизия отрядтарының мәліметтерінде Арал теңізінің шығысы мен оңтүстік-шығысында, сондай-ақ Ырғыз бен Қарсақбайдан оңтүстік және батыс бағытында қарулы көтерілісшілерді кездестіре алмағандықтары айтылған. Жазалаушы отряд далада ұшырасқан қазақтарды шетінен көтерілісшілер ретінде ата берген. Мүлдем бейсауат жүрген қарусыз адамдар да оққа ұшқан. 8-атты әскер дивизиясының командирі Евсеев республика басшылығы мен ОАӘО алдына шаруаларға қарсы жазалау операциясына тұрақты әскер құрамын кеңінен тарту туралы мәселе қойды. Оған мынадай дәлелдер келтірді: біріншіден, қызылармияшылар қазақ халқының тілін де, дәстүрін де білмейді; екіншіден, жағдайды жеңілдету үшін шаруаларға қатысты саясатты өзгерту керек, ауылдағы бассыздық пен асырасілтеушілікті тоқтату керек; үшіншіден, жағдайды Қарақұм тұрғындарымен келіссөз жүргізу арқылы қазақ басшыларының өздері реттеуі тиіс. Және ең соңында, Евсеевтің пікірі бойынша, 8-атты әскер дивизиясы әлі күнге Қарақұмда жақсы қаруланған (азды-көпті) бір де бір көтерілісшілер тобын кездестірмеген. Сондықтан, қан төгілмеуі үшін және шиеленісті бейбіт шешу мақсатында ол көтерілісшілерге үкімет комиссиясын жіберуді ұсынды.

Соған қарамастан, әскердің іс-қимылы жалғаса берді, көтерілісшілер де қарап қалмады. 7 сәуірде Сарман Қожа (Қара үнгір) деген жерде 8-атты әскер дивизиясының екі жекелеген бөлімшесі және оның құрамындағы коммунарлар отряды мен Алматыдан алдырылған атты әскер дивизионы Қармақшы ауданының молдасы Жұмағазы Бәйімбетов басқарған көтерілісшілермен қақтығыста айтарлықтай шығынға ұшырады. 12 винтовка мен пулемет көтерілісшілердің қолына түсті. Көтерілісшілердің нақ сол аудандағы Пірмағамбет Лаубаев басқарған басқа бір тобы да жазалаушы отрядқа соққы берді. Шамамен осы уақытта Қазалы ауданында имам Мақсұм басқарған көтерілісшілердің ірі күші әскери отрядтармен қақтығыста айтарлықтай қарсылық көрсетті. Жер ыңғайын жақсы білетін көтерілісшілер күтпеген кезде және күтпеген жерден шабуыл ұйымдастырып, сол бойда кері шегініп кетіп отырды. Міне, осының бәрі Қазақстан үкіметі мен ОАӘО қолбасшылығына дивизия командирі Евсеев ұсынған талаптардың орындалуын тездетті.

КАКСР OAK төрағасының орынбасары Ә. Жангелдин басқарған үкіметтік комиссия (құрамына жазушылар С. Сейфуллин, Ғ. Мүсірепов және басқалары кірді) Тоқабай деген жерге келді (Арал теңізі стансасынан қашық емес). Ұзақ және қиын жүргізілген келіссөзден кейін көтерілісшілер қаруларын тастап, ауылдарына қайтуға келісті. Комиссия көшпелілерге тұрғылықты жерінде қалуға және колхоздар ұйымдастыруға рұқсат етті. Сонымен бірге барлық көтерілісшілерге кешірім жасалды. Шиеленіс айыққандай болды. Көтерілісшілердің тек Бәйімбетов бастаған шағын бөлігі құм ішіне сіңіп кетті (көп ұзамай оның тобы талқандалды, Бәйімбетовтің өзі тұтқындалды). Алайда комиссияның көтерілісшілерді жауапкершілікке тартпау жөніндегі уәделеріне қарамастан, Қарақұм қозғалысына қатысқандардың бәрі кейін қуғын-сүргінге ұшырады.

Комиссия құрамын бекіту кезінде БК(б)П Казолком хатшысы Голощекин белгілі жазушылар Сейфуллин мен Мүсіреповтің халық алдындағы беделі мен танымалдығын ескерді. Бірақ мұны оларды аяқтан шалу үшін әдейі істегені қазір айқын болып отыр. Көтерілісшілерді, қаруды тастауға және алғашқы кезде азық-түлік пен медициналық көмек көрсетілетінін айтып, көндіру үшін жібере отырып, кейін үкімет осы комиссияның берген уәдесінің орындалуы қажет деп есептемеді.

Қарақұм, сондай-ақ республиканың әр түкпіріндегі басқа да көтерілістер туралы мәліметтер қатаң құпия сақталды. Кейін (1937 жылы) Мүсірепов КАКСР ХКК жанындағы Өнер істері жөніндегі комитеттің төрағасы ретінде толтырған қызметтік анкетасында Қарақұм мәселесі жөніндегі комиссияның жұмысына қатысуы туралы: «арнаулы тапсырманы орындадым» деп көрсетті. Қарақұм көтерілісіне қатысушылардың тағдыры кейін де халықтың көңіл күйіне әсер етпей қалған жоқ және ол реніш комиссия мүшелеріне қатысты да сақталды.

Сейфуллинге және басқаларына 1937 жылы өзге де айыптармен бірге келіссөзді дұрыс жүргізбеді, тіпті соларға қосылып кете жаздады деген айып тағылды. Бәйімбетовтің және басқа діни қайраткерлердің атына діни әдет-ғұрыптар ұстануға еркіндік беру, Қазақстанда дербес мүфтият ашу үшін келіссөздер жүргізу мақсатымен Уфаға баруға рұқсат ету уәдесі көтерілісшілерді және оларға ергендерді алдарқату үшін жасалған перде болып шықты. Келіссөздер барысын Алыпанский басқарған ОГПУ қызметкерлері мұқият қадағалап отырды. Олар көтерілісшілер басшыларын көрінеу алдарқатты. Мәселен, келісімге келу шарттарын қабылдап, көтерілісшілердің қаруларын тастауына көп күш салған көтеріліс басшыларының бірі Досжан Қараевты Қазақстандағы ОГПУ басшылары Арал қаласында қабылдады. Бармастың айтуынша, оны тіпті «өмірінде бірінші рет көрген машинаға мінгізіп, көшені аралатты». Ал комиссия мүшелері тарап, көтерілісшілер қаруын тастаған кезде Д. Қараевты барлық көтеріліске қатысушылармен бірге тұтқындады. Кейін ол ОГПУ органдары тарапынан котеріліс басшыларының бірі ретінде қуғындалды..

Қарақұмдағы көтерілісті басу осылай аяқталды. Қарақұм көтерілісін талкандауға 8-атты әскер дивизиясының әскери құрамымен бірге ОГПУ-дың 62-дивизионы, ұлттық атты әскер эскадроны, Созақ көтерілісін басу үшін Ташкенттен келген және Қарақұмдағы оқиғаларға байланысты қалдырылған ОАӘО лениндік әскери мектебінің артиллериялық батареясы және басқа әскери құрамдар мен ОГПУ отрядтары қатысқанын атап айтқан жөн. Әскери қызметшілер арасынан осы операциялар барысында 24 адам қаза тапты, ал көтерілісші шаруалар жағынан кейінгі негізсіз қудалаудың құрбандарын айтпағаннын өзінде, жазалау акциялары кезінде 386 адам оққа ұшты..

Халық арасында текке құрбан болғандарды және кейбір отрядтар мен олардың командирлерінің жөнсіз іс-әрекеттерін қынжыла еске ала отырып, Бармас былай деп жазады: «Ең өкінішті жайт - ол Қазақстанда қалыптасқан жағдайды және біздің шабуылымыздың мәнін көп адамдардың түсінбегені. Біздің қимылдарымызды бірқатар жолдастар отарланушы елге буржуазиялық армияның басып кіруімен (жазалаушы экспедиция) ұқсастырады... Бізге қарсы тұрған көтерілісшілерде күрестің техникалық құралдары болмады, бірақ олар сан жағынан бізден әлдеқайда көп еді...» .

Қарақұм операциясы үшін 57 әскери қызметші мен ОГПУ қызметкерлері Қызыл Ту орденімен, екеуі Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталуға ұсынылды. Қызыл армияшылардың үлкен тобына (500 адам) бағалы сыйлықтар берілді. Қарақұмдағы жорық барысында 8-атты әскер құрамының шығынына 300 мың сом жұмсалды, оның орны Республика үкіметі бюджеті есебінен жабылды.. Шаруалар қарсылығының тағы бір қайғылы тарихы, міне, осылай аяқталды.

Қарақұм оқиғаларымен бір мезгілде Қазалы ауданында да көтерілісті басу операциясы жүргізілді. Мұнда 1930 жылдың ақпан-наурыз айларында Шортан-Мешіт деген жерде Ақмырза ишан Тосов басқарған көтеріліс бұрқ етті. Аудан халқына сыйлы және белгілі А. Тосов өзінің жанына адамдарды топтастыра алды және көтерілісшілердің Қарақұмдағы негізгі күшіне қосылуға тырысты. Туысқандары мен ұлдары Тоқмырза, Айтмырза және Тоймырза Тосовтар, Бекділдә Досымов, Абдалы Маймақов және басқалары оның ең жақын көмекшілері болды. Аз уақытта А. Тосовтың отряды 200 адамнан асты. А. Тосов адамдарының шаруаларды көтеріліске тарту үшін кейде күш көрсеткенін де атап кеткен жөн. Көтерілісшілерге көмектеспегендердің малын айдап, мүліктерін тартып алды.

1930 жылғы наурыздың басында көтерілісті басу үшін жіберілген қызылармияшылар Тосовқа қаруды өз еркімен тастауын ұсынды, ол одан бас тартты. Тосовтың тобы 20 винтовкамен қаруланды, сонымен бірге көтерілісшілердің бір бөлігінде (80-ге жуық адамда) шиті мылтық та болды. Сондықтан Тосов өзінің адамдарымен әскери отрядқа қарсы жиі шабуыл жасады. Осындай ұрыстың бірі 1930 жылғы 11 наурызда өтті, көтерілісшілер қызылармияшылар отрядына тосыннан тап берді. Алайда 1930 жылғы 25 наурыздағы ұрыста 30-дан астам адамынан айырылды, онын ішінде Тосовтың өзі оққа ұшты. Отрядтың қалдығы Қызылқұмға сіңіп кетті, көп ұзамай сонда талқандалды. Тосовтың ісі бойынша 81 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды, оның 10-ы атылды.

1930 жылғы тамызда мемлекетке астық тапсыру барысындағы асыра сілтеу негізінде Қазалы ауданында тағы да көтеріліс бұрқ етті. Бұл жолы Мақсым имамның басшылығымен № 19,20-, 23-, 24- және 26-ауылдардың тұрғындары көтерілді. Көтерілісшілер: «Егер өкімет бізден астық талап етсе, қорғасын «астықпен» жауап береміз» .деп шешті.

Қазалы және Арал аудандары тұрғындарының кепшілігі көтерілісшілерге қосылды. 1930 жылғы қыркүйектің басында көтерілісшілердің саны бірнеше мыңға көбейді. Алайда қаруланғандары санаулы ғана еді.

Көтерілісті басу үшін бастапқыда ОГПУ-дың 80 адамнан тұратын отряды жіберілді. 1930 жылғы 4 қыркүйекте Тақтакөпір деген жерде көтерілісшілер отрядпен бетпе-бет келді. Көтерілісшілер отрядқа шабуыл жасады, бірақ қызылармияшылар жаңбырша жауған оқпен жауап қайтарды. 10 адамынан айырылған көтерілісшілер кері шегініп, елшілерін жіберді. Елшілер: «Халық салықтардың ауырлығына наразы. Бұл көтеріліс - түсінбеушілік. Халық Кеңес өкіметіне қарсы шықпайды. Жатдайды таразылау үшін өкіл жіберуді сұраймыз» деп орын алтан жайттарды түсіндіруге тырысты. Алайда отрядтың басшылары шиеленісті бейбіт жолмен шешкісі келмеді, 2 сағаттан соң қаруларын тапсырып, басшыларын ұстап беруді талап етті. Осындай үзілді-кесілді талап қоюдан кейін көтерілісшілер ұсынылтан шартты орындаудан бас тартты.

1930 жылғы 6 қыркүйекте қызылармияшыларға көмекке Алматыда орналасқан қазақтың ұлттық атты әскер дивизионы келді.. Бұған дейін Мақсым имам бастаған көтерілісшілер қатары 5 мың адамға дейін өскен еді. Отан Қазалы ауданының №21 ауылынан Е. Беркімбаев бастаған жасақ келіп қосылды. 160 адамдық көтерілісшілер қолы жиналған жиында Беркімбаев ауылдық кеңестің төбесіндегі қызыл жалауды жұлып тастап: «Таяуда Кеңес өкіметі құлайды!»деп мәлімдеді. 1930 жылғы 13 тамызда Қарағұл деген жерде №14, 17-, 18- және 19-ауылдардың тұрғындары тағы бір ірі жасаққа топтасты. Оны Бала Ахун мешітін ұстаушы, осы округке белгілі діни қайраткер Тілемұрат Қошанов басқарды. Мақпал және Қасқа деген жерде жиналып, жаңадан құрылған осы көтерілісші топтар Максымның отрядына келіп қосылды. Сөйтіп, Қазалының ғана емес, Арал ауданының да көптеген тұрғындары бірігіп, өздерінің «Мақсым қозталысына» қосылатынын білдірді. Көтерілісшілерде суық қарудан басқа 300 мылтық пен 30 винтовка болды.

1930 жылғы 6 қыркүйекте қазақтың ұлттық атты әскер дивизионы келген күні көтерілісшілер жазалаушы күшке тағы да шабуыл жасады. Алайда 40 адамынан айырылып, оның ішінде Мақсымның өзі де бар, 14 адамы жараланып, кері шегінді. Шаруалардың ауыр жағдайы табанды күреске мәжбүр етті. Бірақ ұзақ қарсыласуға мүмкіндігі болмағандықтан, олар түрган жерлерінен жылжып, тек көршілес аудандарға емес, республикадан тыс жерлерге көшіп кетті.

Қызылорда облысының Қармақшы, Қазалы, Тереңөзек, Арал және басқа аудандарының, Ақтөбенің Шалқар, Ойыл, Табын аудандарының (осы аудандардың бір бөлігі бұрынғы Адай округінің құрамында болды), Гурьев округінің Доссор, Мақат, Маңғыстау, Жылықос аудандарының шаруалары осылай етті. Осы аудан тұрғындарының көпшілігі өзінің шаруашылығымен және малдарымен қоса Түркімен, Қарақалпақ және Тәжікстан аумақтарына өтті, ал бір бөлігі Иран мен Ауғанстанға көшіп кетті.

Бұл, әсіресе, Адай округінде айқын көрінді. Округтің Қазақстанның әкімшілік-аумақтық құрылысына сәйкес, 1928 жылғы қаңтарда құрылғаны белгілі. Сол кезде оның құрамына 5 аудан (Маңғыстау, Үстірт-Сам, Табын, Алтықарасу, Ойыл), сондай-ақ Қайынды, Құмды-Ойыл, Жиделі-Сағыз болыстары және Ақтөбе губерниясының бұрынғы Темір уезіне қарайтын Ембі-Байсары болысының бір бөлігі кірді. Округ аумағының мөлшері бұрынғы осы аттас уезден әлдеқайда ауқымды болды және 1928 жылы 345 200 шаршы метрге жетті.. Халқы 189,2 мың адамды құрады, оның 96,8%-ы қазақ, 1,7%-ы орыс болды. Ішінара зерттеулер бойынша 1927 жылы округгің 96%-ын қазақтар қоныстанды.

Қалыптасқан тіршілік ету жүйесі бойынша округ халқының 97%-ы жыл бойында көшіп жүрді, көшу жолы 1 200 шақырымды, ТІПТІ одан алыс өнірді қамтыды. Округте мал саны 1927 жылы 1931 мың басты құрады..

Округ халқы егіншілікпен айналыспады десе де болады. Шаруашлықтардың жалпы егіс көлемі өзен жаталауларындағы және кейбір көгалды жерлердегі 2 мың гектарға жуық алқапты құрады. Адайлардың жыл сайынғы көршілес округтерге жазғы көші-қоны сол жерлердің тұрғындарымен жиі қақтығысқа апарып отырды. Шабындық жерге байланысты жанжал Ақтөбе округіне қоныс аударып келген Жаңа Алексеевқа, Темір және бірқатар аудан тұрғындары арасында болып тұрды. Ал Гурьев округінің Қызылқоға және Қазақ аудандары жерімен көшіп-қону жергілікті тұрғындармен жайылым мәселесі жөнінен жиі жанжалға ұласып отырды..

Бұл арада патриархалды-рулық қатынастардың барынша таза күйінде сақталғанын айтқан жөн. Округ халқы ерекше сипаттары мен жағдайларына орай уақытша тәркілеу туралы декреттін қыспағына ұшыраған жоқ, алайда көп ұзамай бұл өңір де бүкіл елді қамтыған аласапыран оқиғаларға тап болды. 1930 жылдан бастап округ ауылдарында тәркілеуден және жер аударылудан жасырынып жүрген байларды анықтап, ұстау жөніндегі операциялар тұрақты жүргізіле бастады.

Ықылым заманнан бері Маңғыстау түбегіндегі адайлардын көршілес халықтармен және тайпалармен ылғи да қақтығысып отырғаны мәлім еді. Қатал климаттық жағдайы, күнкөріс үшін жанталас осы жердегілердің қайсар, мойынсұнбас op мінезін және туысқандық тұтастығын қалыптастырды. Кеңес өкіметін өңір халқы достық пиғылда қарсы алды. 1918 жылғы 23 тамызда орталық Ресейден мүлде кесіліп қалған Ақтөбе майданына қару-жарақ жеткізу мақсатында Александров қамалына келіп тоқтаған Жангелдин экспедициясы адайлардын қолдауына сүйенді. Жүзден астам еріктілер экспедицияның белгіленген маршрутпен өтуіне көмектесті.

Көмекті өзінің руластары арасында үлкен сенімге және құрметке ие болған Тобанияз Әлниязов басқарды. Сондықтан Жангелдин оны уездік революциялық комитеттің төрағасы етіп тағайындады. Көп ұзамай Әлниязов КазОАК-нің құрамына сайланды және 1925 жылға дейін соның құрамында болды. Алайда оның Кеңес өкіметіне көзқарасы өзгешелеу еді. Көршілес Қарақалпақ пен Түркіменстандағы тынышсыз жағдай, жекелеген банды топтарының ауылдарды шауып кетулері Әлниязовты 1922 жылы Александров қамалында ірі отряд жинауға мәжбүр етті, сөйтіп ол Қарақалпақпен шектесіп жатқан аумаққа рейдке шығып, Қоңырат қаласын басып алды. Өзін адайлардың ханы деп жариялады. Кейін тергеушілерге берген куәлігінде революциялық комитеттің төрағасы дегеннен гөрі мұның халықтың ұғымына жақын болуымен түсіндірді. Сөйтіп Әлниязовтың тәртіпке шақырып, халықтың қауіпсіздігі үшін жасаған әрекетін билік басындағылар бетімен кетушілік, ұлтаралық қатынастаға іріткі салушылық ретінде бағалады. Іс-қимылындағы тәуелсіздік, билер сотын қалпына келтіруі және басқа басқару әдістері большевиктік идеология практикасымен үйлеспеді. Көп ұзамай ол қызметтен аластатылды, бірақ ұзақ сарсанға салудан кейін қылмыстық қудалау тоқтатылды.

Жағдайдың ушығып, кең ауқымды толқулардын етек алуына 1929 жыл әсер етті. Әсіресе Маңғыстау ауданының халқы айрықша қиын жағдайда қалды. Республика үкіметінің шешімімен халықтың бір бөлігі Ақтөбе және Қызылорда округтерінің әр түрлі аудандарына қоныс аударды. Ашыққан 11 мың адам есепке алынды. Зардап шеккен халыққа көмек көрсету үшін комиссия құрылды, қаражат бөлінді, астық жеткізілді және т.б. Алайда бөлінген қаражаттың едәуір бөлігі, кейін анықталғандай, өз мақсатына жұмсалмады, азық-түлік тұтыну кооперативтері арқылы сауда-саттыққа жіберілді. Сөйтіп үкіметтік шаралардың бәрі бірдей құтқарушылық қызмет атқара алмады. Көптеген отбасылар одан әрі ашықты..

Көшіп-қонушылар барған жерінде де қиындық қамытында қалды. Салық ауыртпалығына және жергілікті ұжымдастырушылардың бассыздығына шыдамаған олар өздерінің туған жеріне қайтадан орала бастады. Бірақ мұнда да оларды ашындырар жайттар күтіп тұр еді: жергілікті шолақ белсенділер оларды салық төлеуге мәжбүрледі, малдарын мемлекетке етке өткізу есебінен тартып алды және т.б.

Округте, партия-кеңес қызметкерлерін қоса алғанда, әр түрлі деңгейдегі қызметкерлер арасындағы халыққа ықпал ету үшін күрес те жағдайды ушықтырып жіберді. Болып жатқан өзгерістерді, күн өткен сайын жағдайдың ушығуын олар қатты аландаушылықпен қарсы алды. Олардың көпшілігі округке жіберілген басшылар жергілікті ерекшеліктерді білмейді және бізбен есептеспейді деп қауіптенді. Міне, осындай мән-жай оларды әр түрлі топшылдыққа итермеледі. Округ құрылғаннан кейін өткен партия конференциялары бірқатар аудандарда белгілі бір топтардың ықпалымен өтті, аудандық партия комитетінің хатшылығына, аудандық атқару комитетінің торағалығына ұсынылған кейбір кандидатуралар дауыс беру кезінде өтпей қалды. Осының бәрі жоғары тұрған партия-кеңес органдары тарапынан мәселені қайта қарау объектісіне айналды. Көп ұзамай округтік және аудандық деңгейдегі кейбір «қыңыр» қызметкерлер қызметінен алынды. Ал бұл халықтың көңіл күйіне қатты әсер етті.

Дереккөздер

Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы. ISBN 978-601-282-055-3, т. 4 ISBN 978-601-282-026-3