Яһуди автономиялы облысы

	Ресей Федерациясының субъектісі
	Яһуди автономиялы облысы; идиш. ייִדישע אװטאָנאָמע געגנט ; (Йидише Автономе Гегнт); орыс. Еврейская Автономная область
Байрағы	Елтаңбасы
Елордасы	Биробиджан
Жер аумағы	61-ші
Барлығы; % су беті	36,000 км²;
Федералды округ	Қиыр Шығыс
Экономикалық аудан	Қиыр Шығыс
Мемлекеттік тілі	Идиш, орысша
Губернаторы	Ростислав Гольдштейн
Заң шығарушы жиналыстың Басшысы	Роман Бойко
ISO 3166-2 бойынша коды	RU
Уақыт белдеуі	UTC {{{FSUTC}}}

Координаттар: 48°36′ с. е. 132°12′ ш. б. / 48.600° с. е. 132.200° ш. б. / 48.600; 132.200 ^(G) ^(O) ^(Я)

Яһуди автономиялы облысы немесе Жебірей автономиялы облысы – Ресей Федерациясының субъекті және бір да бір автономиялы облысы. 1934 жылы 7 маусымда құрылған. Жері 36 мың км². Халқы 176 мың. 5 ауданға бөлінеді; 2 қала, 12 қ.т. поселке бар. Орталығы – Биробиджан.^[1]

Аты "Яһуди автономиялы облысы" болғанымен, халқының 1,5%-ы ғана яһудилер, қалғандары орыстар мен украиндар. Осының басты себебі – яһудилердің Израилге көшуі.

Табиғаты өңдеу

Яһуди автономиялы облысының солтүстік-батыс бөлігі таулы; Кіші Хинган, Сутара, Помпеев жоталарында (биіктігі 600-700 м, ең биігі 1081 м), солтүстігі Бурея жотасы сілемінде (биіктігі 800-1000 м), оңтүстік-шығысы Орта Амур ойпатында (биіктігі 40-150 м) орналасқан. Климаты муссондық. Қысы суық, қар аз; жазы жылы, ылғалды. Қаңтардың орта температурасы -21°С, -26,5°С, шілдеде 18-21°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 500-700 мм-ден (жазықта) 750-800 мм-ге (тауда) дейін. Басты өзені – Амур және оның салалары: Биробиджан, Тунгуска. Таулы бөлігі таулы-орманды (облыс-жерінің 36%-ы орман), қоңыр топырақты, Орта Амур ойпаты шалғынды – батпақты, шалғынды глей, аллювиалды; қыраттары қоңыр топырақты. Бағалы аңдары – бұлан, изюбрь, қабан, тиін, бұлғын, құндыз, жанат тәрізді ит, күзен, жолбарыс.^[2]

Биробиджан орталығы

Халқы өңдеу

Облыста яһудилер. орыстар, украиндар және т.б. халықтар тұрады; орташа тығыздығы 1км²-ге 4,9 адамнан. Қала халқы 68%. Ірі қалалары: Биробиджан, Облучье.

Шаруашылығы өңдеу

Яһуди автономиялы облысы Хабаровск өлкесі өнеркәсіп өнімінің 9%-ын береді. Ауыл шаруашылық машиналары мен трансформатор (Биробиджан), цемент (Теплоозерск), әк (Лондоко), жиһаз (Николаевка, Биробиджан), трикотаж және тігін бұйымдары (Биробиджан) шығарылады. Хинганскіде қалайы өндіріледі. Еврей автономиялы облысының ауыл шаруашылығы егіншілікке, ара шаруашылығына бейімделген. 1972 жылы 25 совхоз (оның ішінде 4 совхоз ара өсіреді), 2 колхоз болды.

Яһуди ауыл шаруашылығы. 1930 жыл.

Ауыл шаруашылық жері 250,4 мың га, оның ішінде егістік 140,2 мың, шабындық 52,6 мың, жайылым 56,8 мың (1970). Ірі қара 73,3 мың, шошқа 56,9 мың (1971). Темір жолының (Сібір темір жолы) ұзындығы 520 км, өзен жолы (Амур) 500 км, автомобиль жолдарының ұзындығы 1110 км (1970).

Мәдени құрылысы өңдеу

1970/71 оқу жылында 142 мектепте 37,6 мың оқушы, 7 арнаулы орта оқу орындарында 5,3 мың оқушы, 159 балалар бақшасында 11,7 мың бала болды. 1971 жылы 1 қаңтарда 101 көпшілік кітапханасы, 113 клуб, 222 кино қондырғы, 3 театр, 3 пионерлер сарайы, 1971 жылы 1 қаңтарда 31 аурухана (2 мың төсек) жұмыс істеді. 1930 жылдан еврей тілінде облыс «Биробиджанер штерн», орыс тілінде «Биробиджанская звезда» газеттері шығады; радио хабарлары еврей және орыс тілдерінде беріледі. Еврей автономиялы облысы Ленин орденімен марапатталған (1967 жылы 30 қыркүйек).^[3]

Еврей әдебиеті өңдеу

Еврей әдебиеті – көне еврей (иврит) және идиш тілінде дамып, қалыптасқан әдебиет. Еврей халқының тағдырына байланысты Еврей әдебиет мыңдаған жылдары бойы әр түрлі елдерде дамып, араб, кейіннен испан, итальян, неміс мәдениетіне ықпалын тигізді. Қазіргі идиш тіліндегі Еврей әдебиеті КСРО, Румыния, АҚШ, Израиль, Франция, Канада, Бразилия, Аргентина және т.б. мемлекеттерде бар.

Ертедегі Еврей әдебиеті өңдеу

Ертедегі Еврей әдебиетінің негізгі ескерткіші – Библия. Оның «Деборлар жыры», «Жыр туралы жыр», «Экклезиаст» т.б. нұсқалары – мәдениеттің ең таңдаулы үлгілері. Библия мифологиясы Еуропадағы әдебиет, музыка, көркемсурет, мүсіндік шығармаларға негіз болды.

Еврей энциклопедиясы

Орта ғасырлық Еврей әдебиеті өңдеу

Орта ғасырлық Еврей әдебиеті І ғасырда (б.з.) пайда болған. Орта ғасырдағы Еврей әдебиетінің орталығы Арабия және Испания болды. Заңдар туралы жазылған Талмуд кітабының халық творчествосынан алынған (мысалдар, аңыздар, өсиеттер, мақалдар және т.б.) агада бөліміне елеулі орын берілді. Византияға арабтардың билік етуі дуірінде Еврей әдебиеті едәуір дамыды. ХІІІ-ХV ғасырда діни филосоифялық шығармалар пайда болды.
Иврит тіліндегі жаңа әдебиет Германияда еврейлердің ХІХ ғасырдағы «Гаскала» ағартушылық қозғалысына байланысты дамыды. «Гаскаланың» негізгі ұраны – еврейлердің өмірін жаңарту, жергілікті тілге, еуропалық мәдениетке бейімделу, тәрбие мен тұрмысты қалыпқа келтіру. Ресейдегі гаскала бағытына неміс сентиментализмнің, кейіннен романтизмнің әсері болды.

Идиш тіліндегі еврей әдебиетінің орталығы XVI ғасырдың соңында – Польша, XVIІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында – Ресей болды. Бұл әдебиетте феодализм мен Қайта өркендеу дәуіріндегі (XІV- XV ғасыр) еврейлердің тұрмысы мен өмірі бейнеленіп, халық ақындары общиналық билеушілерді ажуаланған сатиралық поэмалар, романдар пайда болды. Басқа елден гөрі Польша мен Ресей ағартушылардың гаскала қозғалысының бұқаралық демократиялық мәні басым болды. Идиш тіліндегі классикалық әдебиеттің негізін салушылардың бірі – Менделе Мойхер-Сфорим (Ш.Я.Абрамович, 1836-1917). А.Гольдфаден (1840-1908) еврей халық театрын өркендетті. ХІХ ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Еврей әдебиетінде Шолом Алейхем (Ш.Н.Рабинович, 1859-1916) творчествосы ерекше орын алды. Оның ақиқатшыл, классикалық шығармаларында ервей халқының өмірі жанжақты терең суреттелінеді.

КСРО-дегі ервей әдебиеті өңдеу

КСРО-дегі ервей әдебиетінің негізгі өкілдері Д.Гофштейн (1889-1952), Л.Квитко (1895-1952), П.Марткиш (1890-1952) т.б. Октябрь төңкерісін қуана қарсы алды. Еврей жазушылары төңкеріс, Азамат соғысы, индустрияландыру, коллективтендіру, мәдени төңкеріс тақырыптарына көптеген шығармалар жазды. Балалар әдебиеті А.Квитко, А.Платнер, О.Дриз, Д.Хорол творчествосымен толысты. 1961 жылдан еврейше «Советиш геймланд» («Советтік Отан») журналы шығады.

Шетелдегі еврей әдебиеті өңдеу

АҚШ-та Еврей әдебиеті ХІХ ғасырда дами бастады. Ондағы Еврей әдебиетінде революция демократиялық тендециямен қатар, буржуазиялық сионизмдік идея басым. Прогресшіл жазушылар, сыншылар, публицистер 1920 жылдарда құрылған коммунистік «Фрайхайт» газетіне топтасты. 1929 жылы Еврей пролетар жазушыларының одағы құрылды. 20 жылдың соңынан бастап маркстік «Молот» журналы шыға бастады. «Еврей мәдениеті одағы» («Икуф») құрылған. Оның «Идише культур» («Еврей мәдениеті») журналы, «Замлунген» («Жинақтар») альманағы бар. Польшада еврей жазушылары «Әдеби трибуна» журналына топтасқан. Онда көрнекті жазушылар О.Варшваский (1980-1944), И.Зингер (1893-1944), ал Франциядағы Еврей әдебиетінің өкілдері ақын Д.Тейтальвойм, драматург Х.Словес және т.б. болды.

Дереккөздер өңдеу

↑ “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІ том
↑ Вопросы географии Приамурья. Еврейская автономная область, Хабаровск, 1968
↑ В семье единой, дружной. Еврейская автономная область [Хабаровск], 1968

[source1-1] “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІ том

[source2-2] Вопросы географии Приамурья. Еврейская автономная область, Хабаровск, 1968

[source3-3] В семье единой, дружной. Еврейская автономная область [Хабаровск], 1968

[1]

[2]

[3]