Ғаяз Ысқақи

Ғаяз Ысқақи (22 ақпан 1878; Яуширма ауылы — 22 шілде 1954, Анкара) — қоғам қайраткері, татар публицисті. XX ғасырдың I-жартысы аяғында татар, жалпы алғанда, түркі халықтарының болашағы үшін дәйекті күрес жүргізген, оны өмірінің ең үлкен мақсатына айналдырған ұлт ұлдарының ең көрнектісі.

Ғаяз Ысқақи
тат. Ğayaz İsxaqıy, Гаяз Исхакый
Туған күні	22 ақпан 1878 (1878-02-22)
Туған жері	Яуширма а., Чистопол уезі, Қазан губерниясы, Ресей империясы
Қайтыс болған күні	22 шілде 1954 (1954-07-22) (76 жас)
Қайтыс болған жері	Анкара, Түркия
Азаматтығы	Ресей империясы,  Түркия
Ұлты	татар
Мансабы	жазушы, публицист, баспашы, саясаткер
Шығармалардың тілі	Ескі татар тілі

Өмірбаяны

1897 жылы Қазанда медресе бітірді. 1903 жылы Ресей империясындағы мұсылман халықтарының ауыр тағдырына арналған “200 жылдан соңғы апат” деген еңбегін жариялады. 1905 жылы Қазан қаласындағы қазақ, татар, башқұрт жастарын біріктірген “Хуррият” (“Бостандық”) ұйымын құруға жетекшілік етті. “Тан иолдызы” (“Таң жұлдызы”) газетін шығарды. 1-орыс революциясы жылдары өткен Бүкілресейлік мұсылман съездеріне қатысты. 1906 жылы Архангельскіге жер аударылды. 1908 жылы айдаудан қашып құтылып, Түркияға өтіп кетті. 1913 жылы Ресейге оралып “Ил” (“Ел”), “Сюз” (“Сөз”) газеттерін шығарды. 1916 жылы Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясының бюросы құрамына сайланып, онда Ә. Бөкейхановпен және М. Шоқаймен тығыз қарым-қатынаста қызмет етті. 1917 жылы мамырда Мәскеуде өткен Ресей мұсылмандары съезінде Бүкілресейлік мұсылман кеңесіне мүше болып сайланды. Ж.Досмұхамедов, У.Танашев, Ж.Ақпаевтармен бірге бұл ұйымның атқару комитеті құрамына кірді. 1917 жылы қарашада Қазан, Үфі, Орынбор губ-ларының террриториясын қамтыған Еділ — Орал автономиясын құруға қатысып, оның сыртқы істер жөніндегі департаментін басқарды.

Эмиграцияда

Эмиграцияда Ғаяз Ысқақи негізінен саяси жұмыстармен айналысқан, бірақ өзінің әдеби қызметін де тоқтатқан жоқ. Қуғын-сүргін кезінде жазылған ең танымал туындылары - «Екі оттың арасы» мен «Толқындарда» драмалары, «Үйге барар жолда», «Күз», «Ұлы мереке» романдары мен әңгімелері және «Жан Байвич» комедиясы. Бұл жұмыстарда басты арқауы - патша үкіметінің татар халқына жасаған езгісі, татарлардың езілген мемлекеті және олардың Ресейдегі қайғылы тағдыры. Большевиктер Ғаяз Исхакидің қоғамдық-саяси және әдеби қызметін жасырды, ал Кеңес заманында оның аты татарлардың басым көпшілігіне белгісіз болды.

1928 жылы Берлинде «Милли юл» (Ұлттық жол) журналын шығара бастады. Бұл журнал өте бай материалдарға сүйене отырып, Татар және Башқұрт республикаларында большевиктердің саясатын талдады.

1934-1938 жылдары Ғаяз Ысқақи Манчжурия, Корея, Жапония, Арабия түбегі және Финляндияны аралады. Бұл елдерде ол татар эмигранттарын ұйымдастырумен айналысқан. Татар эмигранттарының едәуір бөлігі өмір сүрген Қиыр Шығыста болған кезінде Ысқақи «Милли байрак» (Ұлт байрағы) газетінің шығуын ұйымдастырды. Сол кезде Қиыр Шығыста шақырылған Ұлттық Құрылтай Ғаяз Ысқақты Ұлттық Кеңестің төрағасы етіп сайлады.

Мүкден қаласында 1935 жылы ақпанда оның бастамасымен Мүкден конгресі шақырылды.

Польшаға сапары кезінде Ғаяз Ысқақи «Прометей» Варшава ұйымының қызметіне белсене қатысты, оның «Сіздердің және біздің бостандығымыз үшін!» деген ұраны әйгілі болды. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін Прометей бірқатар халықтардың большевиктерге қарсы азаттық қозғалысының негізгі орталығы болды. Өзара шабуыл жасамау туралы кеңес-герман пактісі, сонымен қатар Польшаны кейін бөлшектеу Ысқақидың саяси қызметін уақытша тоқтатты. «Прометей» ұйымының мүшелері Варшавадан кетуге мәжбүр болды. Берлиндегі «Милли Юл» журналы 1939 жылы қыркүйекте Германия үкіметінің бұйрығымен жабылды.

Түркияда

Кейінірек Ғаяз Ысқақи Түркияға қоныс аударып, өзінің саяси және әдеби қызметін жалғастырды. Елу жылдық саяси, публицистикалық және әдеби қызмет барысында Ғаяз оннан астам татар газет-журналдарын шығаруға бастама көтерді және елуге жуық әдеби-публицистикалық шығармалар жазды, олар әлі күнге дейін өз маңызын жоғалтпаған.

Ғаяз Ысқақи 1954 жылы Анкара қаласында дүниеден өтті. Оның денесін Ыстанбұлда жерледі.

Дереккөздер

“Қазақ Энциклопедиясы”, 2-том