Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы

Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (кабард.-шерк. Къэбэрдей-Балъкъэр АССР; қараш.-малқ. Къабарты-Малкъар АССР) – РКФСР-дің құрамында 1936 жылынан 1992 жылға дейін болған автномиялық республика. 1992 жылдың 16 мамырында жойылып, қазіргі Қабарда-Балқарияға айналады. Әкімшілігі жағынан 8 ауданға бөлінеді. 7 қала, 7 қала тектес посёлогі бар. Астанасы Нальчик.

Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы кабард.-шерк. Къэбэрдей-Балъкъэр АССР қараш.-малқ. Къабарты-Малкъар АССР Автономиялы республика
1936 — 16 мамыр 1992
Байрағы Елтаңбасы
Қабарда-Балқар АКСР-і РКФСР картасында
Астанасы	Нальчик
Тіл(дер)і	орыс, қарашай-малқар мен қабарда-шеркес
Кіреді	РКФСР
Аумағы	142,9
Халқы	3 943 100
← Қабарда-Балқар Автономиялы облысы Қабарда-Балқария →

Табиғаты

Қабарда-Балқар Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Үлкен Кавказдың солтүстік беткейі мен Қабарда жазығында орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін Бүйір жотасы бас немесе Су айрық жоталардың шыңдары (Эльбрус 5642 м, Дыхтау 5203 м, Шхара 5068 м) алып жатыр.

Республика жері солтүстік шығысқа қарай ойыстап, Малка өзенінің Терекке құяр өңірінде рельефтік биіктігі 200 метрге дейін төмендейді. Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының батыс-солтүстік-батыс және шығыс-оңтүстік-шығыс жақтарындағы тау жоталарында куэст және Карст құбылыстарын кеңінен байқалады.

Пайдалы қазбалары: молибден, вольфром, (Тырныауызда), полиметалл рудасы, алтын, тас көмір, құрылыс материалдары, минералды су көздері кездеседі.

Климаты: континенттік, Қабарда жазығының орташа температурасы қаңтар айында -4°С, шілде айында 23°С, тауда қаңтар айында -12°С, шілдеде 4°С; Жауын-шашынның жылдық мөлшері 500 мм-ден (Қабарда жазығында) -200 мм-ге дейін. Қабарда-Балқан – Үлкен Кавказдағы басты мұзды аймақтардың бірі ірі мұздықтары – Безенги, Дыхсу, Өзендері Терек алабына жатады. Олардың бастылары Терек, Малка, Баксан, Чегем, Черек. Қабарда-Балқан жері қара топырақты келеді. Терек, Малка өзендерінің аңғары шалғынды, бұталы және орманды. Тау беткейлерінде жалпақ жапырақты орман, таудың жоғары бөлігінде субальпілік шалғын өседі. Орманының (емен, қайын, қарағай) жалпы ауданы 180 мың га. Таулы өңірінде сілеусін, сусар, қоңыр, аю, қабан, елік, жабайы өгіз, құстардың алуан түрлері кездеседі.

Халқы

Қабарда-Балқарияның байырғы тұрғындары – қабардалар (265 мың, 1970 жыл), балқарлар (51 мың, 1970 жыл), орыстар (219 мың), украиндар (10 мың), осетиндер (9 мың) тұрады. 1926-1972 жылдар халқының саны 2,7 есе өсті. Халқының орташа тығызыдығы 1 км² жерге 49,1 адамнан, қала халқы 53 пайызды құрады. Басты қалалары Нальчик (171 мың адам, 1972 жыл), Прохладный (43), Майский (20).

Тарихы

Қабарда-Балқар жеріне адам өте ерте заманда мекендеген. Бақсан шатқалығындағы Сосруко және Сос үңгірлері Чегем шатқалындағы Қала Төбе үңгірі мезолит дәуірінен (біздің заманнан бұрын 8-5 ғасыр) қалған ескерткіштер ал неолит дәуірінің ескерткіштері Агубек қонысыныан, Кенже өзені жағасындағы ескі жұрттан тағы басқа табылған.

Қола дәуірінің ескерткіштері Майкоп мәдениетінің (Долин қонысы, Нальчик обалары) Солтүстік Кавказ[мәдениетінен (Тас көпір зираты, Жемталы қазынасы тағы басқа) орын алады. Ертедегі темір дәуірінде Қабарда-Балқар жерінде скифтер мен сарматтар мәдениетінің элементтері болғаны байқалады. Кейін скиф, Синд, Сармат, меот, зих, керкет тайпаларына зор ықпалын тигізді. Адыгтар деген жиынтық атауымен әйгілі болған бұл тайпалар Азов, Қара теңіз жағалауында мекендеген адыгей, қабарда, черкес халықтарының ата тегіне жатады. Біздің заманнан бұрынғы І ғасырдың орта кезінде Таман түбегінде Синд тайпаларының өзіндік мемлекеті бірлестігі болды. Ол кейін Боспар мемлекетінің құрамына енді. Синдтер егіншілікті, қолөнерді, теңізде жүзуді кәсіп етті. Біздің заманның 4 ғасырында гұндардың шапқыншылығы адыг тайпаларының шаруашылығы мен мәдениетін күйзелетіп кетті.

Балқар халқы Солтүстік Кавказ, алаң тайпалары мен бұлғарлардың және Кавказ тауларына қоныстанған қыпшақтардың өзара араласуынан пайда болған. Қабарда-черкес тілі түркі тілдері семьясының қыпшақ тілі тобына жатады. Моңғол-татар шапқыншылығына байланысты 13 ғасырдың басында ұзақ жылға созылған табан тірескен күрестен кейін балқарлардың арғы аталары тауға барып қоныстаңған. 13-14 ғасырда адығтардың бір бөлігі қабарда атанды да өздерінің қазіргі тұрған жеріне мекендеді. Моңғол-татар шапқыншылығы дәуірінде қазіргі Қабарда мен Балқарияның жерінде күйзеліске ұшырады, халқының быразы қырылды. Моңғол-татар шапқынышылығына дейін тұған феодал қатынастардан одан әрі дамуына байланысты 17 ғасырда Қабарданың феодал бөлшектенуі (Үлкен Қабарда, Кіші Қабарда) күшейді, халықтың әлеуметтік құрамында таптық сословиелік күрделі иеархия пайда болды. Шаруалар княздар мен Байдарға бекітіліп берді. Тау шатқалындағы балқарлар 5 түрлі тау қоғамына бөлінді. Қабарда-Балқар жеріне Қырым татарлары шабуыл жасап, оларды құлдыққа түсіру, жаппай қырғынға ұшырату қаупін туғызып тұрды. Қырым хандығы құлағаннан (1556 жылы) кейін 1557 жылы Қабарда (Темрюк билеген тұста) өз еркімен Орыс мемлекетінің құрамына енді. Иван ІҮ Грозныйдың Қабарда князы Темрюк қызы Марияға үйленуіне байланысты Қабарда мен Ресей арасындағы қарым қатынас нығая түсті. Қара теңізге шығу жолындағы күрестеріне белсене қатысты. Қабарданың ақсүйектері патша сарайында, әскерде жоғарғы қызметтер атқарды. Терек пен Сунжа өзендерінде Солтүстік Кавказды Қырым және түрік шапқыншылығынан қорғау үшін тірек пункіттері салынды. Олар Ресейдің, Грузия, Армения, Әзірбайжан мен байланыс орнатуына жағдай жасады.
1735-1739 жылдар орыс-түрік соғысынан кейін 1739 жылы жасалған Белград бітім шарты бойынша Қабарда бейтарап ел болып жарияланды, ал Кічік-Қайнарджа бітімі (1774 жылы) бойынша Түркия оның ресейдің құрамына кіретіндігін мойындады. 1827 жылы Балқарияның Ресейге қосылудың Қабарда мен Балқария үшін үлкен прогрессивтік мәні өте зор болды.

Феодалдық қатынастар 19 ғасырда өзіндік ерекшіліктерімен көзге түсті, патриархалдық феодалдарға тәуелділік дәрежесі әр түрлі болды. Басыбайлы тәуелділіктегі қанаудың күшеюі 1804 жылы, 1824-1825 жылдары, 1837 жылы, 1854 жылдарғы шаруалар көтерілістеріне акеліп соқты. 1860 жылдары Қабарда мен Балқария Терск облысының құрамына кірді. Ресей мен мәдени байланысты нығайтуға қабарда халқының тұңғыш ағартушысы Шора Ногмов зор үлес қосты. 1867 жылы Ресейдегі буржуазиялық реформдарға байланысты Қабарда мен Балқарияда басыбайлы құқықтар жойылды. Шаруалар реформасы патриархиалдық федол қатынастардың іргесін шайқалты, бырақ оны бір жола жоя алмады. Капиталистік қатынастар жаңа ғана туа бастады. Орталық Ресей мен экономикалық қарым қатынастың күшеюіне және 1870 жыл Владивкавказ темір жолының (Ростов-Владивкавказ аралығы) салынуына байланысты Қабардада капиталистік қатынастардың даму қарқын күшейді. Шаруалар арасында экономикалық және таптық жіктеу процессі жүріп жатты.

1961 жылы бүкіл жердің 50 пайызы астамы помещиктер мен кулактардың қолында болды. Шаруалардың 40 пайызында ат-көлігі болмады. 1917 жылы қарсаңында Қабарда-Балқар капиталист даму процесі аяақталмаған еді. 1905-1907 жылдары Ресейдегі революция еңбекші халық бүқарасын оятып, революциялық күреске жігерлендірді. РСДЖП Кавказ одақтық комитетінің Владикавказ темір жолы ереуіл бюросының және Минеральные воды с.д ұйымдарының қолдауымен 1905-1907 жылдары жауынгерілік жасақтар құрылды. 1905 жылы желтоқсанында Нальчикте Екатериноград станциясында және басқа жерлерде демонстациялар, митингілер өтті, қарулы бас көтерулер болды. 1905 жылы 26-28 желтоқсанда Нальчикте өкімет билігі көтерісшілер қолында болды. 1905 жылдың желтоқсанда Қабарда соғыс жағдайында деп жарияланды. 1906 жылғы аграрлық қозғалыс «Жер шаруаларға берілсін» деген ұранмен өтті. Еңбекшілердің бас көтеруімен өкімет орындары қаталықпен басты. 1917 жылы ақпан революциясының кейін 27 наурызда құрылған Нальчик округтық азаматтық контрреволюциалық комитет буржуазия Уақытша өкіметінің билігін жүзеге асырды. 1917 жылы наурыз аяағында Нальчикте РСДЖП-нің алғашқы ұйымы құрылды. Сәуір айында Нальчикте және Прохладная станциясында жұмысшы және солдат депутаттарының Советі пайда болды. Терск облысында Совет республикасы жарияланғаннан кейін (1918 жылдың 4 наурыз) Қабарда мен Балқарияда Совет өкімет орнады. Советтер 1 халықтық съезін (1918 жылы 18-23 наурызда) Қабарда мен Балқарияда совет өкіметін жариялады. 1918 жылғы шілде айында Совет өкіметіне қарсы Г.Бичерахов бастаған бүлік шықты. Ақ гвардияшылар қазан айында Нальчикті басып алды. Қызыл Армия бөлімдері Қабарда мен Балқариядың отряддарының жәрдеміне сүйеніп, 1918 жылдың қараша айында бүлікті басты. 1919 жылы қаңтар айында Қабарда мен Балқария жерін генерал А.И Деникиннің гвардияшыл әскерлері басып алды. 1920 жылдың 24 наурызында Қызыл армияның қолдауымен партизан отрядтары Қабарда мен Балқария жерін ақ гвардия мен ұлтшылардың бандысынан толық тазартты. Совет өкіметін қалпына келтірді. 1921 жылы қаңтар айында Қабарда мен Балқария әкімшілігі округ ретінде Таулық АССР құрамына енді. Қабарды округы Советтерінің 4 съезі (1921 жылы 10 маусым айында) автономит облыс құруды жақтаған ұсыныс жасады. 1921 жылдың 1 қыркүйегінде БОАК РКФСР құрамында Қабарда АО-н құру туралы декретті бекітті. Орыс халқының және КСРО-дегі өзге халықтардың арқасында қабарда, балқарияда халықтары соғысқа дейінгі бесжылдықтар кезінде (1929-1940 жылдар) шаруашылықтың патриархалдық феодалдық формасының капитализмге соқпастан социализмге аяқ басты, 70-тен астам ірі өнеркәсіп орындары салынды. Өнеркәсіптік өндіріс 1913 жылымен салыстарғанда 1941 жылы 152 есе өсті. 1934 жылы дихандар шаруашылықтарының 99,5 пайызы колхоздарға бірікті. 1932 жылы егістік жері 1913 жылға қарағанда 68 пайыз артты. Ауыл шаруашылық саласындағы жетістіктері үшін Қабарда-Балқария 1934 жыл 3 қаңтарда Ленин орденімен марапатталды. 1940 жылға дейін сауатсыздық негізі жойылды, ұлттық жазу жүйесі жасалды. 1936 жылғы КСРО конституциясы бойынша Қабарда-Балқария АО Қабарда-Балқария АКСР-на айналды. Қабарда-Балқария Кеңестіктерінің 10 төтенше съезі 1937 жылы 24 маусымда республиканың конституциясын қабылдады.

Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жылдар) кезінде республика жері кескілескен ұрыстардың аренасына айналды. Қабарда мен Балқария жауынгерлері майданда жаумен шайқасты, еңбекшілері тылда жан аямай еңбек етті. 1943 жыл қаңтарда республикалық жер басқыншылардан босатылды. Қабарда мен Балқариядан 15 мыңнан астам жауыңгерлер марапатталды, 20 адам Совет Одағының батыры атанды. Республикалық шаруашылығын қалпына келтіру жұмыстарына 1943 жылы 11.350 мың сом қаржы босатылды. Социалистік заңдылықты бұзудың салдарынан 1944 жылы балқар халқы Орта Азия мен Қазақстанға қоныс аударылды. Соғыстан кейінгі жылдарда Қабарда мен Балқарияда шаруашылық пен мәдениеттің даму саласында елеулі табыстарға жетті. Қабарданың Ресейге қосылуына 400 жыл толуына байланысты 1957 жылы 4 шілдеде Қабарда мен Балқарияда еңбекшілерінің шаруашылық пен мәдениет саласындағы қол жеткен табыстары үшін республика екінші рет Ленин орденімен марапаттады.

Халық шаруашылығы

Совет өкіметі жылдарында Қабарда мен Балқариядакөп салалы өнеркәсіпті және мол өнімді ауыл шаруашылығы дамыған республикаға айналды. Халық шаруашылығындағы өнеркәсіп өнімінің үлесі 1970 жылы 78 пайызға жетті. Қабарда мен Балқария экономикасының басты салаларының бірі ретінде курорт шаруашылығы дамуда. Туризм мен альпинизмде дамуда. Өнеркәсібі: Өнеркәсіп өнімі 1971 жылы 1940 жылғы жалпы өнеркәсіп өнімінің 89,5 пайызын өңдеу өндірісі, 10,5 пайызын өндіру кәсіпорындар береді. Энергетика саласында су электр станцияларының үлесі басым ең ірі станциясы - Баксан СЭС-і лениндік ГОЭЛРО жоспарына сай салынған. 1971 жылы республикада 179 мың квт.сағат электр энергиясы өндірілді. Ауыр өнеркәсіп салаларынан машина жасау және металл өңдеу ісі өркендеді, оның ірі орталықтары Нальчик (Севкавэлектроприбор, телемеханикалық аппаратура, станок жасау, жоғары вольтты аппаратура зауаттары), Прохладный (кабель зауаты), Майский (рентген аппаратура зауыты) қалалары. Қабарда мен Балқарияда түсті металургия дамыды; оның ірі кәсіпорындары Тырныауз, Таукен металлургиялық комбинаты, Нальчик гидрометалургия зауаты.

Ауылшарушылығы

Басты саласы астық дақылдарын егу және етті, сүтті мал өсіру. 1972 жылы республикада 75 колхоз және 36 кеңшар болды. Егістік жері 332 мың га (1971 жылы), негізінен бидай және жүгері егіледі. Қабарда мен Балқарияда еліміздің тұқымдық жүгері өндіретін басты өлкелердің бірі. Егін шаруашылығының 1971 жылғы өнімі (мың.т) бидай 196,8; жүгері 99,5; 99,5 жеміс жидек; 21,1 жүзім 9,3; 1971 жылдың соңында мал саны (мың) мүйізді ірі қара 270, оның ішінде сиыр 100, шошқа 106. қой 384, олардан 31,1 мың. т ет, 200,4 мың.т сүт, 1247 т жүн өндірілді.

Транспорт

Темір жолының ұзындығы 133 км, (1971 жылы), Қабарда мен Балқария жерінен Солтүстік Кавказ темір жолы өтеді. Республика экономикасы үшін автомобиль транспортының маңызы зор. Жолдарының жалпы ұзындығы 1633 км (1971 жылы), оның ішінде тас жолы 1386 км. Республика аумағынан Мәскеу-Тбилиси автомагистраль өтеді. Нальчик қаласы әуе жолы арқылы Ростов, Орджоникидзе, Грозный тағы басқа қаларымен байланысады.

Денсаулық сақтау ісі

Қазіргі Қабарда мен Балқария АКСР–і жерінде 1913 жылы 20 төсектік 2 аурухана, 1 амбултория, 9 фельдшерілік пункт болып, оларда не бары 11 дәрігер жұмыс істеген. 1972 жылы Республикада 5,3 мың төсектік (100 адамға 8,6 төсек) 49 ауруханасы, 79 поликлиника мен амбултория, 46 әйелдер консультациясы болды. Оларда 1,7 мың дәрігер (367 адамға 1 дәрігер) 5 мыңнан аса орта білімді медициналық қызметкерлері жұмыс істейді.

Халық ағарту және мәдени-ағарту мекемелері

1914/1915 оқу жылында 112 мектепке 6,7 оқушы оқыды. Жоғары және орта оқу орындары болмады. 1971/1972 жылдары 299 жалпы білім беру мектептерде 146,1 мың оқушы, 22 кәсіптік тех. Училищеде 6,7 мың, 10 арнауқу орындарында 10,3 мың оқушы Қабарда мен Балқария университетінде 9,5 мың студент оқиды. 1972 жылы 230 кітапхана (кітап қоры 3321 мың дана), Нальчикте өлке танужәне бейнелеу өнері музейлері, 231 клубтық мекеме 216 кино қондырғы, 11 пионер сарайы мен үйлері 9 балалар спорт мектебі тағы басқа мәдени мекемелер бар.

Баспасөз, радиохабары, телевизиясы

Қабарда мен Балқарияда 11 газет 6 журнал басылымдар шығады. Республикалық басылымдар қабарда-черкес тілінде «Ленин гуэгу» (Ленин жолы, 1921 жылдан); орыс тілінде «Кабардино-Балкарская правда» (1921 жылдан), «Советская молодежь» (1939 жылдан), қабарда-черкес тілінде «Ошхамахо» (Эльбрус 1958 жылдан) журналы шығады. Республикалық телевизиясы мен радиохабары қабарда-черкес, қарашай-балқар, орыс тілінде хабар жүргізеді. Телеорталық Нальчик қаласында.

Әдебиет

Қабарда және балқар халықтары тарихи тағдырлас болғандықтан тілдеріндегі айырмашылықтарына қарамастан олардың әдебиеті бір арнада қатар дамыды. 1923 жылы қабарда-черкес тілінің, 1924 жылы қарашай-балқар тілінің жазуы қабылданды. Қабалда мен Балқар әдебиетінің негізі фольклор болып саналады. 19 ғасырда Қабарда ақыны және филолог Шора Ногмов (1794-1844 жылдары) қабарда-черкес тілінің әліппесін және граматикасын құрастырып, «Адигей халқының тарихы»-н (1861 жылы) жазды.