Қазақстан жылнамасы

Ұлы Қазақ елінің тарихы.

Б. д. д. бірінші мыңжылдық пен біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 ғасырлар

Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдық пен біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 ғасырларға дейін:Сақтар немесе басқаша айтқанда Азия скифтері территориясы Қазақстан, Орта Азия болып саналалы.Осы өңірлерде мекендеген тайпалар одағы келесідей болған: Тиграхауда, [[хаомаварга жекелеген тайпаларына :масагеттер, исседондар, аримаспылар және тағы басқалары кіргені жайлы түрлі мәлеметтер табылған.Бұл кезеңде әскери- демократиялық билік болған және ең жоғарғы орында «патша» болып саналған.

Біздің дәуірімізге дейінгі алтыншы ғасырда: сақтар парсылармен соғысады.

Біздің дәуірімізге дейінгі төртінші ғасырда: Александр Македонскийдің әскерлерімен болған шайқастар қатары өтті. Жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылықтарынын бірігуі болды.

Біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 ғасырлар – біздің дәуіріміздің бесінші ғасыры: Жетісу алқабынан Іле өзеніне дейін және Ыстықкөлден Балқаш көліне дейін Үйсіндердің мекен етуі. Олардың бишілері –Гуньмо болған, «Ұлы бек» деген мағынада айтылған еді, ал, орталығы Чигучен қаласы болған.

Б.д. д. 3-2 ғасырлар - б.д.д. 1 ғасыр

Біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 ғасырлардан басап: Оңтүстік Қазақстанда орналасқан Сырдария өзенінің аумағында Қаңлылар мекен еткен. Отырықшыланған жер өңдеушілері мен көшпелі мал ұстайшылардың тайпалары болған. Саз балшықтан жасалған үйлердің, қабырғалы бекіністердің және жалпы осының арқасында сол кезеңдегі қала мәдениетінін дамуы байқалды.

Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда: қаңлылар Тан империясына қарсы соғысушы ғұндарға әскери көмек берді.

Біздің дәуірімізге дейінгі үшінші ғасырда: ғұндар мемлекетінін шекарсы кеңейеді.Ол-Забайкальеден Тибетке дейін, Хуанхе өзеінен Шығыс Түркістанға дейін созылды.

Біздің дәуірімізге дейінгі 2-1 ғасырларда: Ғұндар мемлекеті Қазақстан жерін мекен етеді.

Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда: ғұндар Оңтүстік және Солтүстік болып екіге бөлінеді.

Б. д. д. 170 жылдар - 5 - 6 ғасырлар

Біздің дәуірімізге дейінгі 170 жылдар: ғұндар үйсіндерге жорық жасайды.

Біздің дәуірімізге дейінгі 90 жылы: Ғұндар жорығы екі толқынға бөлінеді. Олар : Орталық, батыс Қазақстанды, қаңлы иеліктерін жаулап алып, халықтарды түркілендіру процессін бастайды.

5-6 ғасырларда: Жоңғия мен Жетісуға Ұйғыр қағанатының – Орталық Азия тайпаларының өте ертетегі одағы өкілдерінің қоныс аударуы. Батыс Түркілер мен қытайлық Тан империясының күресі болуы.

7 ғасырдың ортасы: Ұйғыр империясының күшеюі және қарлұқтармен болған күрес нәтижесінде жеңіске жетулері. Шығыс Түркістанның түрік тайпалары ұйғыр қағанатының бақылауына алынды.

552-603 жылдар

552-603 жылдары: Түрік қағанатының өмір сүрген кезеңі.

582- 593 жылдары: Естемі қаған өмірден өткен соң, Түрік қағанатында билік үшін қырқыс-төбелес басталады. Қағанат әлсірей бастайды, себебі қағанат ішінде әлеуметтік қайшылықтар және алауыздық жаман әсер етеді. Сол уақытта, Түрік қағанат шекарасына шығыстан Қытадың Сүй әйлетінің (581-618) шабуылы күшее түседі. Міне, бұл іс- әрекеттердің барлығы Түрік қағанатының екіге бөлінуіне алып келеді.

594 жыл: хан ордасына төтенше елші ретінде қытайлық Чжан-Сунь Шэнның келеді. Оның негізгі мақсаты түркіт қағанатын бөліп-жару болатын, бұл жолы да ол өзіне қажетті бекті таба қояды. Ол тәж-тақтың мұрагері, ханның немере інісі Жангар – Жәңгір (қытайша айтқанда Жаньгань) еді.

597 жыл: Түркіт қағанатының ішінен қытайшылдар партиясы құрылды.

600 жылы: опасыз Жәңгірдің жақтастарының арасына қытайлық Чжан-Сунь Шэн тыңшылар таңдап алады. Хан ордасына жасырын жіберілген жансыздар тасалап жүріп, түркіт әскері арасына үрей таратады. Ханның өзі шебер әңгімешінің әсерімен ой-қиялды қозып, қорқынышты түстерді көреді. Ырымшыл көшпелілер осындай әңгімелерді көп естіген соң, жүйкелері тозып, қосырей халге түседі. Ақырында, шығыс түркіттер армиясының қолбасшысы Дуланхан өз шатырында өлтіріледі. Кейін, моральдік, әрі психикалық тұрғыда азып- тозған әскерлер, анық жеңгелі тұрған жерінде шабуылды тоқтатуға бел буады. Дәл сол кезекте, Қара-Сор Түрік өзін ханмын деп жария етеді. Оның басты жауы – опасыз Жәңгір тақтың заңды мұрагері болып шығады, ал далаға мырза қолмен себіліп жатқан қытай алтыны соның сөзін сөйлейді... Түркіттер рубасарлары Жәңгір жағына біртіндеп өте бастайды.

6 ғасыр

601 жыл: Қара –Сор Түрік Қытай жеріне басып кіріп, генерал Хань Хунның армиясын толығымен талқандай түсіреді.

603 жыл:Түрік қағанатының екі дербес қағанатқа бөлінумен аяқталады. Олар: Шығыс және Батыс қағанат болып қалады.

604 жылдың соңы: Қытай қолжаулығы, опасыз Жәңгір Шыңыс қағанаттың танымал ханына айналды да, сол кезден бастап, Батыс қағанаттан біржолата бөлініп кетеді. Жәңгір далаға қара көрсетуге қорқатын, ондаған бодандарының оған қытайдың қолжаулығы, опасыз сатқын ретінде өш болып көрінді.

Алтыншы ғасыр: түріктер өздерін бір халық ретінде сезінетін. 80 жылдардағы жанжал кезінде ханзадалар өзара таласатын еді, ал олардың жасаулары оп- оңай жеңімпаз жағына шыға беріп отыра беретін. Қара - Сор Түрік қағанаттың екі жағын біріктіріп, оларды бүтін еткенде, бұл ешбір қарсылыққа ұшырамайды, бірақ ол жеңіліп қалысымен, шығыс түріктері жығылғанға – жұдырық деп оны дереу тастап кетеді. Онымен қоса, таза батыс түркіттерінен тұратын, оның нөкері де қаза табады; сөйтіп набыт болғандардың туысқандары мен опасыздары арасында қанды кек жатады. Сол заманның түсінігі бойынша, қайта қосылу мүмкіндігі болмас үшін, осының өзі де жеткілікті болған еді. Енді қағанаттар арасындағы жауығушылығы тек өрши түсуі керекті және әрбір жаңа өлім қатігез дұшпандықты күшейте түсер еді. Суй үкіметі өз позициясын нығайта түсіруі үшін, оған тек даладағы талас – тартыстың жеткіліксіз болатынын сезіп, сатып алу сый-сияпат және мол қолақасы жүйесін кең қолдана бастады... Түрік қағанатын бөлу ісі түркіт халқының ерік – жігері мен тілек- талабына қарсы, бөтен күштің, тіпті жаулық әрекеттің ықпалымен жүзеге асырылуына қарамастан, бір кездері біртұтас болған елдің екі жартысының жолдары мейілінше екі түрлі болып шығады. Кейінірек, мұсылмандар түркіттермен жолығыса жүріп, олардың өз айналасындағы халықтармен ортақ тіл табыса білетін ғажайып қасиетін атап көрсетеді.

6-7 ғасырлар

609 жыл: Қара Шұрын Түріктің немересі Шегуй қытай мемлекетіне елшіік жіберіп, некелесу одағын жасауға ұмтылады.

609 жылы: түркіт ханының қызының баласы, қасиетсіз Жәңгір қытай императоры үйінен кінәз қызына үйленіп өайтады. Араға аз уақыт сала барып, ханның бұл әйелі дүние салады да, хан қытай императорынаноның орнын басатын, алмастыра алатын ханшаны сұрайды. Жаңа ханшайым Ичжен көз ілеспес жылдамдықпен әкіленеді, өйткені, кейін анықталғанындай, ол әйел рөліне қоса құпия тыңшы рөлін де атқарады екен. Сыртқы әсері: Көк түркілер үшін асыл мұра болған бұл ұлттық құндылықтар сол дәуірде сырттан жүргізілген саясат салдарынан ұмыт бола бастаған еді. Қытай мәдениетінің әсеріне түкен Көк түркілер ұлттық санасын жоғалта бастады.

Тарихқа көз жүгіртсек қытай мемлекетіне өзара қыз алысып, қыз беріскен көк түркілерге келген қытай ханшалары өзімен бірге өзінің ұлттық мәдениетін, философиясын ұстанушы нөкерлерін ертіп келеді, Көк түркілер қоғамында ғұмыр кешкен. Осы бір сырт мемлекет тарапынан жасалған әрекет Көк түркілердің ел тізгінін қолына ұстаған билеушілер отбасында туған жас түркілердің ұлттықсанасының улануына алып келеді.Өйткені, сырттан келген мәдениет пен көк түркілердің төл мәдениеті өміре ағаш қадам басқан жас көк түркінің бойында теңесті! Жас ұрпақ өзінің төл мәдениетінде емес, өзге мәдениет араласқан мәдениетпен тәрбиеленді. Бұл саф алтынға басқа бір метал араластырғандағы оның сапасымен, құндылығының төмендегеніндей көрінетін жайттардың түрі болды. Анасының тәрбиесімен Қытай мәдениетін, әкесінің тәрбиесімен Ұлы Көк түркі тәрбиесін алған ұрпақтың ұлттық санасының төмендеуіне алып келді,бойдағы ұлтық рухтары әлсіз тартты. Өйткені, туған халқының мәдениеті мен сырттан келген мәдениетімен өскен адамға өз мәдениетін, болмаса басқа мәдениеттің қайсысын таңдаса да бәрібір, себебі ол үшін оның құндылығы бірдей болып табылады.Бұл таңдауда адам ең әуелі тек өзінің жеке сұранысын назарға ала бастауды дұрыс көреді. Бұл жайт ұлттың болашағы үшін аса маңызды ел жастарын Отанын сүюге тәрбиелеуге үлкен кедергі тудырады. Осы орайда ұлттық құндылықтарды насихаттаудың аса үлкен рөлі көрінеді. Ал бұл дегеніміз, жастарға ұлттық тәрбие беру деген сөз...

Осылайша қос мәдениет негізінде тәрбиеленген Көк түркінің кейінгі билеушілері ел тізгінін қолдарына ұстай алмады.

Жетнші ғасырдың басынан -сегізінші ғасырдың басына дейін 603-704 жылдары: Батыс Түрік қағанаты, оның орталығы Жетісу болды.Ал, Шығыс Түрік қағанаты орталығы-Орталық Азия еді.

Жетінші ғасырда :Шығыс Түрік қағанаты мемлекеті мейілінше күшейіп,аумағы Үндістанмен шекаралас жерге дейін жетті.

Жетінші ғасырдың екінші жартысында: Шығыс Түрік қағанатының Тан империясының әскерлерімен соғысу.

704 жылы: билік басына келген Түркештер тайпасының көсем Үш Елік қаған бастаган мемлекеттің Тәуелсздігін қорғауы.

8-9 ғасыр

Сегізінші ғасыр – тоғызыншы ғасырдың ортасы: Орталық Азиядағы тайпаларының өте ертедегі одағы жасалып, Ұйғыр қағанатының құрылу уықыты. Орналасу мекені Жоңғария мен Жетісу, Түркістан аймағы болған.

812-817 жылдар: Отырар қаласын тегістей арабтар жаулап алады.

9 ғасырдың ортасы: саманидтердің Испиджаб, Тараз қалаларын жаулап алған кезеңі, бірақ бәрібір олар өз биліктерін өз қолдарына қалдыры алды. Сол уақыттан бастап, Оңтүстін Қазақстан қалаларының өркендеп өсу кезеңі басталады.

Тоғызыншы ғасыр – тоғызыншы ғасырдың ортасы:Оғыздар мемлекетінің құрылып, олардың Батыс Қазақстан, Сырдарияның төменгі жағын қоныс етуі. Қарлұқтардың оғыздарды Жетсудан, Сырдария аумағына қуып тастауына байланысты пайда болған еді. Билеушісі – Жабғу. Ал, астанасы Жанкент , басқаша айтқанда Янгикент қаласы болды.
Сегізінші ғасырдың басынан 766 жылға дейін: бұл уақыт-Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан аумағында орналасқан Түркеш қағанатының өмір сүрген кезеңі. Түрік қағанатының мемлекеттік- әкімшілік, әскери және мәдени дәстүрлері мен салт – дәстүрлері жалғастырылды. Билік басында Түркеш қаған тағайындалды. Түркештер Шу мен Іле өзендерінің аумақтарында көшіп - қонып жүрді. Уақыт өте, мемлекеттің арасында өзара қақтығыстар да пайда болып отырды.

Сегізінші ғасырдың басынан 766 жылға дейін: Түркеш қағанатының қытай және араб әскерлерімен күрес-шайқастары жүреді.

766-940 жылдары: Қарлұқ мемлекеті, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан аумағында Түркеш мемлекеті құлаған соң, сегізінші ғасырда Алтайдан келген қарлұқтар үйсін ұрпақтарына билікті тартып алды. Сегізнші асырдың ортасы: Ұйғыр қағанаты мен Шығыс Түркістан үшін күрес басталып, оның соны қарлұқтардың жеңілісімен аяқталады.

780 жылдар: ұйғырлар қарлұқтардан мен тибеттіктерден жеңіліс тапқан кезеңі.

840 жылдары: Ұйғыр қағанатын Енисей қырғыздары толығымен талқындаған кезең.

9-10 ғасыр

942 жылдан бастап – он екінші ғасырдвң ортасына дейін: Қарахандықтар мемлекетнің өмір сүру кезеңі болды. Мекен еткен аумағы – Оңтүстік азақстан облыстары мен Жетісу өңірлері еді.

942 жыл: қарахандықтар мемлекеті билігі бұрынғы қарлұқ мемлекетінің жерінде тарала бастайды. Араб жазуының көнетүркілік руникалық алфавитті ығыстырып шығаруының басталуы. Мемлекеттің жеке иеліктеріне бөлініп кетуі.

870-950 жылдары: Философ, энциклопедист ғалым Әл – Фарабидің ғұмыр кешкен уақыты.

960 жылдары: Исламды жалпылама қабылдау кезеңі.

Оныншы ғасырдың соңы: Қарахандықтардың Сырдария мен Амудария аралығында орналасқан Мауереннахрды жаулап алу уақыты.

9-11 ғасыр

Тоғызыншы ғасырда: Қарлұқ мемлекетінің билігінің чигилдер – шығыс және ягмалар – батыс тарабы болып бөлістерге түседі.

Тоғызыншы ғасырдың ортасы – он бірінші ғасырдың басы: Қимақтар мемлекеті Ертіс өзенінен Жайық өзенеіне дейін және Солтүстік және Шығыс Қазақстан аумағында құрылды. Батыс Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін қимақтар ерекшеленіп, тайпалардан қимақ одағының орталығы пайда болды.

Тоғызыншы ғасырдан бастап: қимақтардың мемлекеттік құрылымдары ұйымдасып, жоғарғы билеушісі Хақан аталды. Жазғы орталықтары – Намани қаласы болды.

Тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында Қимақтар Сырдария алабы мен Арал маңайын жаулап алу үшін оғыздарға көмек көрсетіп, Ұйғыр, Енисей қырғыздары мемлекеттерінен әскери күшті пайдаланып, жер тартып алды. Он бірінші ғасырдың басынан бастап қимақтар Қыпшақ мемлекетіне тәуелді болып қалды.

10-11 ғасыр

Оныншы ғасыр: оғыздардың селжұқ – түріктермен күресі жүргізілді.

Оныншы ғасыр: Қарлұқтардың саманидтермен күреседі және ол күрестен олар жеңіс табады. Өзара қырқыстардың орын алуы есебнен, осы уақытта қарлұқтар билігінің әлсіреу кезеңі басталады.

940 жылдары: қарахандықтар династиясы Баласұғын қаласын жаулап алады, Қарлұқ бірлестігіне жататын түрік тілді династиясы – қарахандықтардың билігі құрылады.

Тоғызыншы ғасырдың соңы: Оғыздар хазарлармен бірлесе отырып, печенегтерге соққы берді де, Жайық пен Еділ өзендернің аралығын мекен етті. Қарлұқтар мен қимақтармен және тағы басқа тығыз қарым – қатынас орнатты.

Он бірінші ғасырдың ортасында: Оғыз мемлекеті қыпшақ тайпаларымен шайқасып, кейін олар очы соққы нәтижесінен құлады.

11 ғасыр

Он бірінші ғасыр: «Бақыт кітабының» авторы Жүсіп Баласағұни және «Түркі сөздернің жинағы» кітабының авторы Махмұд Қашғари өмір сүрген кезеңі. Бұл кезеңде Қожа Ахмет Яссауи өмір сүрді.

Он бірінші ғасырдың басы: Қарахандықтар мемлекетінің батыс және шығыс бөлып екіге бөлінуі.

Он бірінші ғасырдың басы: Қарақытай (қидандардың) – Солтүстік қытайдағы тунгус – маньчжур тайпаларының шабуылмен басып кіруі. Қарахандықтардың осы уақытта саяси жағынан күрт төмендеу кезеңі болды.

Он бірінші ғасырдың басы: қазақ даласын мекендеген далалық тайпалардың ішінен қыпшақтар бөлініп шыға бастайды. Осыдан кейін, Орталың, Шығыс және Батыс Қазақстанда Қыпшақ мемлекеті орнау кезеңі басталады.

11-12 ғасыр

Он бірінші ғасырдың басы: Оғыз жерлерін, Сырдария алабы мен Арал маңайын қыпшақтар жаулап алады. Қазақстан даласында қыпшақтардың Дешті – Қыпшақ деп аталған билік орнатылуы. Еділ бойындағы халықтар мен орыс жеріне қыпшақтардың шабуыл жасауы.

Он бірінші ғасырдың ортасы: Оғыз мемлекеті қыпшақ тайпаларының соққысынан құлады.

Он бірінші – он екінші ғасырлар қарахандықтардың селжұқтармен күрес – шайқасы.

Он екінші ғасыр: қазақ даласын мекен еткен қыпшақтардың өз аумақтарын Дунай өзеніне дейін кеңейтулері, орыс жылнамаларында «половцы» атауымен белгілі болулары. Қыпшақтардың 5 тобы белгілі болды: Қазақстан қыпшақтары, оңтүстін орыс қыпшақтары, Еділ бойы қыпшақтары, Днепр қыпшақтары және Дунай қыпшақтарының топтары.

13 ғасырдың бірінші жартысы

1218 жылдың жазы: Отырар апаты. Хорезмшахтың Отырар қаласындағы билеушісі Қайырханның бұйрығымен Шыңғысхан жіберген моңғол көпестері жансыздар деп саналып, сауда керуені жойылды. Отырар қаласын қоршау, отырарлықтардың 6 айлық қорғанысы.

1219 жылы қыркүйек: Моңғол әскерлерінің Хорезмге қарсы жорығының басталуы: 150 мың әскердің басшысы Шыңғысхан мен оның балалары Жошы Шағатай Үгетей.

1220 жылдың көктемі: Моңғолдардың Сырдария мен Амудария аралығындағы Мәуеренахрды жаулап алуы.

1220 – 1221 жылдар: Моңғолдардың Орта Азияға шабуылдарының аяқталуы. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігі Шыңғысхан империясының құрамына кірді.

1220 жылдың ақпаны: Отырар қаласы алты ай қорғаныстан кейін құлады. Үзгенд, Сауран, Сығанақ, жент және тағы басқа қалаларға шабуылдар жасалды.

1221 жыл: Хорезм жаулап алынды.

1221 жылдың көктемінен бастап: моңғолдардың Ауғанстандағы әскери қимылдары. Инд өзенінің жағасында Жалал – ад Диннің хорезмдік әскерлерінің талқандалуы.
1223 жылы 31 мамыр: қыпшақ және орыс әскерлерінің Қалқа өзені бойында моңғолдардан жеңілуі, Шығыс Дешті Қыпшақ яғни Қазақстанның Орталық даласы халқының Моңғол империясының құрамына енуі. Қазақстан аумағының Шыңғысханның ұлдары Жошы хан, Шағатай хан, Үгедей хан құрған 3 ұлыстың құрамына енуі. Жошы ұлысы – Ертіс өзенінен Орал тауларына дейін, Балқаш көлі мен Хорезмнен Еділдің төменгі ағысына дейін яғни Қазақстанның далалық бөлсі кірсе, Үгедей ұлысына Тарбағатай таулары, Жоғарғы Ертіс аймағы яғни Қазақстанның солтүстік – шығыс бөлігі енді. Шағатай ұлысына – Жетісу, Шығыс Түркістан, Мәуеренахр яғни Қазақстанның Оңтүстігі мен Оңтүстік - Шығыс аумағы енді.

1224 жыл: Шағатай ұлысы. Моңғол империясынан ұлыс бөлініп шықты.

1241 жыл: Шыңғысханұлы Үгедей қайтыс болды. 1251 жылы ұлыс жойылып, оның жерлері ұлы хан Мөңкенің жақтастарына тараылып берілді.

13-14 ғасырлар

1242 жыл: Батый хан құрамына Жошы ұлысы кірген Алтын Орда мемлекетін құрды. Кейін Шыңғысханның ұлы Шағатай қайтыс болады . Ұлысқа иелік етуші болып – Шағатайдың немересі Қара Хулагу отырды.

1246 жылы: Ұлы ханның жарлығыбойынша Есу – Мөңке билеуші болып тағайындалды.

1248 жылы: Шағатай ұлысында Шыңғысхан балаларының арасында билік үшін күрес басталды.

1251 жылы: Үгедей ұлысы жойылып, ол өзінің өмр сүруін тоқтатады.

Он үшінші ғасырдың орта шені: Үгедей ұлысы ұлы хан Мөңкеге бағындырылды.Құрамында Жошы ұлысы бар Алтын Орда ыдырап, Жошының бұрынғы иелігіндегі жерлерде Батыйдың туыстары Алтын Ордаға жалған түрде бағынған Орда Ежен хан мен Шайбани хандар билеген екі ұлыс пайда болды.

1260 жылдар: Шағатай ұлысында қайтыс болған Мөңке хан ағайындарының арасында Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Орта Азияны билеу үшін өзара қырқыстар басталды. Оның нәтижесі билікке Шағатай ұрпақтарынан Үгедей ханның немересі Хайдудың келуімен аяқталады.

1269 жыл: Шағатай мемлекеті. (он төртінші ғасырдан бастап Моғолстан атанған) Ұлы моңғол ханының билігінен тәуелсіз мемлекет етіп жарияланды.

Он төртінші ғасырдың басы: шағатайлықтар династиясының билігін қалпына келтіру ісі басталды. Хан болып Шағатайдың немересі Доба таққа отырды. Саяси қызмет орталығы – Мәуеренахр болды.

14 ғасыр

Он төртінші ғасырдың бірінші жартысында Алтын Орданың орталық билгі күшейе түсті.

Бір мың үш жүз он екінші - бір мың үш жүз қырық екінші жылдар Жошы ұлысында Алтын Орданы билеген Өзбек ханның кезінде ислам қыпшақ халқының арасында ресми дін ретінде танылды.Шайбанидтердің Орда Ежен ұлысының билеушілеріне бағынышты болды. Ақ Орданың Алтын Ордадан ерекшеленуі .

Бір мың үш жүз он сегіз - бір мың үш жүз жиырма алты жылдар – Шағатай ұлысындағы Кебек ханның билігі.

Бір мың үш жүз отызыншы жылдар – Шағатай ұлысында билік үшін күрестің қайта басталуы.

Бір мың үш жүз елуінші жылдар – Шағатай ұлысында мемлекеттің батыс бөлігінің бірнеше иеліктерге ыдырауы.Құрамында Жетісу,Шығыс Түркістан,Орта Азияның солтүстік-шығысы бар Моғолстан мемлекетінің құрылуы.Моғолстан мемлекет Бір мың бес жүз он төртінші жылға дейін өмір сүрді.

Он төртінші ғасырдың екінші жартысы – Жошы ұлысында – өзара қырқыстың нәтижесінде Алтын Орда бірнеше иеліктерге ыдырады.Қазақстан мен Түркістан аумағында жергілікті билік нығайды.

Бір мың үш жүз қырық сегіз - бір мың үш жүз алпыс ек жылдар – Шағатай ұлысында – шағатайлық Тоғлұқ Темірдің билігі,Мәуереннахрда шағатайлықтардың билікті қалпына келтіруге бағытталған әрекеттері.

Бір мың үш жүз алпыс - бір мың үш жүз жетпіс жылдар – Жошы ұлысында Орыс ханның тұсында Ақ Орда билігі нығайды.Орыс ханның Орта Азиялық Әмір Темірмен күресі.

Бір мың үш жүз жетпіс жылдар – Шағатай мемлекеті.Он төртінш ғасырдан бастап Моғолстан Ортаазиялық Әмір-Темірдің Ақ Ордамен бірігіп жасаған шапқыншылығына қарсы күрес. Темірге тәуелді болу.

Бір мың үш жүз жетпіс тоғызыншы жыл – Жошы ұлысына кірген аумақта – Ұлыстың ханы Темірдің қолдауымен Тоқтамыс хан тағына отырды.

14-15 ғасыр

Бір мың үш жүз сексенінші жыл - Жошы ұлысына кірген аумақта – Тоқтамыс Алтын Орда ханы атанды.

Бір мың үш жүз сексен екінші жыл – Тоқтамыс Мәскеу қаласын өртеді.

Бір мың үш жүз тоқсан бесінші жылдар – Жошы ұлысына кірген аумақта – Алтын Орда астанасы – Сарай құлдырауының басталу уақыты басталады.

Он бесінші ғасырдың бірінші жартысында – Шағатай ұлысы аумағында-мемлекеттің ішінара ыдыраушылығының өсуі.

Бір мың төрт жүз сегізінші - бір мың төрт жүз он алтыншы жылдар – Шағатай ұлысы аумағында - Мұхамед ханның билігі, мемекет аумағының басым бөлігін,яғни Шу,Талас аңғарын Темір билеушілерінен босатылады.Өкіметті орталықтарудың уақытша күшеюі. Моңғолдардың батыс тарамы – ойраттардың шабуылына қарсы тойтарыс береді. Феодалдық қырқыстар мен соғыстардың, алым - салықтың көп болуы салдарынан жергілікті халықтың наразылығы тундап, нәтижесінде Моғолстанның әлсірей бастайды. Кейін,біртіндеп ыдырайды.

Бір мың төр жүз жиырмасыншы жылдары – Шағатай ұлысы аумағында – Ақ Орданың үлкен аумағындағы өкімет билігі шәйбанидтік Әбілхайырдың қолына көшті. Мемлекет «Өзбек ұлысы», «көшпенді өзбектер» мемлекеті немесе«Әбіхайыр хандығы» деп аталды.

Қазақстан аумағының батыс бөлігі Алтын Ордадан он бесінші ғасырдың басында бөлініп, он алтыншы ғасырдың екінші жартысында ыдыраған Ноғай ордасының құрамына енді.

Он төрт-он бесінші ғасырлар – Ақ Ордада шаруашылықтың өркендеуі орын алды. Сығанақ, Яссы, Сауран, Отырар, Сайрам және т.б. қалалар қалпына келтірілді.Қолөнер,сауда дамыды.

Он бесінші ғасырдың басында Шайбани ұрпағы Әбілхайыр хан билеген «Көшпелі өзбектер» хандығының көрші ұлыстарға жасалған жиі-жиі шабуылдары мен билікке таласып бағынғысы келмеген сұлтандармен болған ішкі күрестер мемлекеттің әлсіреуіне әсер етті.

15-16 ғасыр

1459 жылы: Жәнібек пен Керей Әбілқайыр хандығынан бөлініп, Моғолстан ханы Есенбұғаның қарамағындағы Шу, Қозыбасы жерлеріне қоныстанды.

1465 жылы: қазіргі Қазақстан жерінің Шу мен Талас аймағындағы Қозыбасы деген жерде Қазақ хандығының шаңырағы көтерілді.

1466 – 1480 жылдарында: елді Жәнібек хан биледі.

1470 жылдарында: қазақ жасақтары Сыр өңірлерінен көріне бастады.

1470 Жылдары: Керей хан бастаған қол Түркістанға, Жәнібек хан Созаққа шабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан жеңіліс тапқан Шайбани хан Бұхараға қашады. Жәнібек пен Керей ел билеген кезеңде мемлекет бірыңғай Қазақ хандығы деп атала бастады.

1480 – 1511 жылдары: мемлекет тізгінін Керей ханның ұлы Бұрындық ,немесе кейбір деректерде оны Мұрындық деп те атайды, өз қолына толығымен алды.

16 ғасырдың бірінші жартысы

1503 - 1510 жылдары: Қазақ хандығы Мұхамед Шайбани жасаған жойқын шабуылдарға ойдағыдай төтеп бере алды.

1503, 1505, 1506 жылдарында: Мұхамед Шайбани қазақ жеріне көптеген тонаушылық жорықтарды ұйымдастыру кезеңі.

1509 жылы: Мұхамед Шайбани хан қазақтарға қарсы жорық жасайды.

1510 жылы: Мұхамед Шайбани ханның әскер мен Қасым ханның әскери қолбасшысы Мойынсыз Хасан батыр бастаған әскер арасындағы ауыр ұрыс қазақтар пайдасына шешілді. Түркістан маңындағы қалаларының басым бөлігі Қазақ хандығының қоластына толығымен өтті.

1511 – 1518 жылдардың арасында: Бұрындық ханның орнына ел ішінде Кіші Жәнібек атанған Қасым хан ел билеуші тағына отырады. Созақ, Сығанақ, Сауран қалаларын қайтарып алу үшін жүргізілген күрестердің барлығы сәтті аяқталды, тек жеңісті нәтиже көрсетті.

1513 жылы: Қасым хан Сайрам қаласына жорық жасап, оны Қазақ хандығының құрамына қосты.

1514 жылы: Қасым хан Жетісудан әрі өтіп, Қашқарға дейін басып кіріді. Кейін, шығыс Түркістанда жаңа мемлекетті құрды.

1517 және 1526 жылдардың арасында: Мәскеуде болған аустралиялық дипломат Сигизмунд Гербертштейн өз жазбаларында қазақтар туралы түрлі маңызды, да пайдалы мәлеметтер берді.

1511 жылдар мен 1518 жылдар арасында: осы кезеңдегі ел билеген Қасым ханның тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» заңдар жинағы дүниеге бүр жарып келеді.

Мамаш ханның ел билеуі – мемлекет шекарасын сырттай төнген қауіптен қорғау барысына қанды шайқас – ұрыста өз жанын тапсырып, көз жұмды.

1523 – 1532 жылдардың арасында: Тақыр хан – көрші жатқан қырғыз елімен одақ жасасып, Жетісу мен Ыстықкөл аймағы моғол және қалмақ басқыншылығынан қорғауға аса көп еңбек сіңіреді.

16 ғасырдың соңы - 17 ғасыр

1580 жылдарында: Хақназар хан Сібір хан мен Моғолстан ханына қарсы күрес жүргізу үшін Бұхар хан Абдаллах екіншімен шарт жасасады.

1579 жылдарының екінші жартысында: Баба сұлтан қазақ сұлтаны Жалымды екі баласымен және Хақназар ханның екі ұлын өлтірді.

1580 жылы: Хақназар хан мен оның туыстарына қастандық жасалды. Хақназар хан билік құрған кезеңінің соңына қарай қазақ хандығы батыста Жайық, солтүстікте Есіл мен Нұра, шығыста Шыңғыстай мен Балқаш және Шу өзіні, оңтүстікте Түркістан аралығын қамтыды.

1580 – 1582жылдары аралығында: ел билеген Шығай хан қазақ даласында ислам дінінің таралуына ерекше ықпал еткен тұлға ретінде танымал атанды.

1582 жыл: Түркістан қаласының түбіндегі шешуші айқаста Тәуекел сұлтан бастаған қазақ әскерлері үлкен ерлік крсетіп, Баба сұлтанның әскерін талқындады.

1582, 1584 – 1598 жылдар аралығында: таққа Тәуекел хан отырады.

1583 жылы: Тәуекел хан Абдаллах ханға қарсы жорыққа шығып, Сауран, Түркістан, Отырар, Сайрам қалаларын басып алды.

1597 – 1598 жылдар аралығында: Тәуекел хан Абдаллах ханның әскерлерін ойсырата оңай жеңді. Бұқара түбіндег ұрыста ауыр жараланған Тәуекел 1598 жылы қайтыс болады.

1598 жылы: жойылған Сібір хандығындағы қазақ тайпалары Қазақ хандығының құрамына келіп қосылады.

1598 – 1628 жылдар арасында: еңсегей бойлы ер - Есімнің ел билейді. Есім хан Тұрфан мен Шалышты билеген қазақ ханы Абдар рахимге қолдау жасайды.

16 ғасыр - 17 ғасыр

1525- 1550 жылдар аралығында: Бұйдаш хан – Жетісу мен Ыстықкөл аймағы үшін күресті жалғастырады. Бұл уақытта Қазақ хандығы аумағында Бұйдаш ханнан өзге Тоғым және Ахмет хандар билік құрған еді. Тоғым мен Бұйдаш хандар Жетісу мен Сырдария өңірін моғол және өзбектердің шапқыншылығынан қорғауға үлкен күш салады.

1537 жылдар аясында: Тоғым хан біріккен моғол – өзбек әскерімен болған шайқаста тоғыз ұлымен бірдей, бауыры Мәлік сұлтанның ұлы Бәшібек сұлтан және тағы басқа қазақ қырғыз қолдарын бастап келген 37 сұлтан қатысқан қанды ұрыста опат болды. Ал, Ыстықкөл маңында болған қанды ұрыс - шайқаста Ташкент билеушісі Дервіш бастаған өзбек қолдарына қарсы шыққан Бұйдаш хан қаза тапты. Оның өмір сүру жылдары: 1532 – 1537 жылдар аралығында еді. Ахмет хан Орталық Қазақстан үшін жүргізген күресте қанды ұрыстардың бірінде көзін жапты, қаза тапты.

1538 – 1580 жылдардың аралығында: Қасым ханның баласы Хақназар Қазақ хандығының ел билеушісі атанып, ел билеу кезеңін басады.

16 ғасырдың 50 жылдарында: Ноғай елінің Жайық пен Елек өзендерінің бойындағы біраз ұлыстары қазақ хандығының құрамына келіп қосылуы.

17 ғасыр

1603 жылы: Бұқар ханы Бақи Мұхамед Ташкент жерінде қазақ сұлтаны Келді Мұхамедтің әскерінен Айғыржан деген жерде жеңіліс табады.

1604 жылы: енді ойрат рулары қазақ ордасына жаушылық жорыққа шығып, жеңіліс табады.

1619 жылы: ойраттармен болған тағы бір ұрыста қазақ сарбаздары ұлы жеңіске жетті.

1603 – 1624 жылдар аралығында: Қазақ – бұқар соғысы болды.

1621 жылдары: Бұқаралық Имамқұлы ханның 160 мыңдық әскері мен 100 мыңдық қазақ – қырғыз әскерлерінің Шахруийа қамалы түбіндегі қанды ұрысы, қазақтардың жеңісі.

1627 жыл Есім ханның ойраттарға жорығы.Тұрсын ханның Түркістанға шабуылдады.

1627 жылы Есім ханның ойраттарды жеңіліске ұшыратқан жорығы.

1628 жылдың күзінде Есім хан өмірден өтіп,Түркістандағы Қожа Ахмед Йассауи кесенесінің жанына жерленді.Ол ел билеген тұста «Есім ханның ескі жолы» заңдар жинағы дүниеге келді.

1629(1635)-1652 жылдар-Есімұлы Жәңгір қазақ ханы атанды.

1643 жылы Ойрат ханы Батұр қонтажы Қазақ ордасына жорыққа шықты.

1643 жылы Жәңгір хан бастаған 600 қазақ сарбазы ойраттардың 50 мыңдық қолына қарсы шығып,жеңіске жетті.Ескі Жаркент қаласынан күншілік жердегіҚосқолаң тауының арасында берік бекінген Жәңгірдің санаулы сарбазы Жоңғардың 50 мыңдық әскеріне қасқайып қарсы тұрды.Дұшпан әскері осы ұрыста 10 мың адамынан айырылды. Ал осының аз-ақ алдында ғана Жәңгір ханнан хабар алған Алшын Жалаңтөс батыр қазақ әскерінің 20 мың сарбазымен ойраттардың ту сыртынан тиіп,оларды күйрете жеңді.

1644 жыл Жалаңтөс батыр басқарған самарқандтық әскерлермен бірге жауға аттанған Жәңгір хан Жоңғар қолын жеңді.

1652-1718 жылдар

1652 жылы Батұр қонтайшы Қазақ ордасына қайтадан соғыс бастады.

1680-1715 жылы Жәңгір ханның баласы Тәукенің хан атанып ел булеуі.

1681 жылы Ойрат ханы Ғалдан қазақ хандығына қарсы жорыққа шықты.Бұл жолы қазақтар ауыр жеңліс тапты Сайрам қаласы қоршауға алынды.

1684 жылы ойраттар Сайрам қаласына басып алды.Жетісу аймағы ойраттардың қолына көшті.

1686 жылы ойраттардың қолына көшті.

1689 жылы ойраттарға қарсы бірлесіп майдан ашқан қазақтар ойрат әскерін ауыр шығынға ұшыратты.

1698 жылы ойрат әскерін бастаған Сыбан Раптан қазақ жеріне басып кірді.

1698,1699 жылы Есіл,Ембі,Шу,Талас аудандарындағы ойраттардың шапқыншылығы.

1702,1703 жылдары қазақ әскер ойрат әскерін талқандады.

1708 жылы жоңғарлар қазақ жеріне басып кіруге әрекет етті.

1710 жылы ойраттардың қазақ даласына жасаған ең үлкен жорығы.

1710 жылы Тәуке хан бүкіл қазақ жұртына сауын айтып Қарақұмда құрылтай шақырды.Барша қазақ халқын жоңғарларға қарсы бірігуге шақырған Қанжығалы Бөгенбей,Шақшақ Жәнібек,Тама Есет батырлар Тәуке ханның үндеуіне қолдау білдірді.Құрылтайдың шешіміне сәйкес ойраттармен күресте бас қолбасшы болып Бөгенбай батыр сайланды.

1710-1712 жылдары қазақтар едуір жеңістерге жетті.

1713 жылы жоңғарлар қазақ хандығын жаулап алу әрекеттерін қайтадан бастады.

1714 жылы ойраттардыңмол әскермен қазақ ордасына жасаған шабуылы нәтижесінде қазақ әскері ауыр жеңіліске ұшырады.

1716 жылы ойраттардың екінші шапқыншылығы.Қазақ ордасынынң сырттан келген жауға дұрыс төтеп бере алмауынын бір себебі бытыраңқылық еді.

1717 жылы Қайып және Әбілқаыр сұлтан қазақ ордасының 30 мыңдық әскерімен ойраттарға қарсы ауырұрыста жеңліске ұшырайды.Ұрыс 3 күнге созылды.

1718 жылы-Арыс,Бөген,Шаян өзендернің бойында болған Аягөз ұрысында қазақ жасақтарының ойраттардан жеңілуі.

1718 жылы: жоңғарлар қазақ хандарының астанасы болған Түркістан қаласын басып алуға әрекет етті. Бұл кезеңде Ұлы жүзде өзара келіспеушіліктер, өзара қақтығыстар орын алды. Осының салдарынан сұлтандар арасынан Ұлы жүз ханы болып Жолбарыс, Орта жүхде Семеке, кіші жүзде Әбілқайыр отырса, сонымен қатар тағы басқа ұсақ хандардың, сұлтандардың иеліктері пайда болды. Қазақ хандығы ортақ жау алдында бірігуінің орнвна саяси ыдырауға бет алған еді.

1723-1728 жылдар

1723 жылы: Қазақ хандығы бір жағы жоңғар, қалмақ бұхара енді бірде қытай, хиуа, еділ қалмақтарына бащқұрттарға қарсы күрес жүргізуге мәжбүр болды. Бұл кезең қазақ тарихында қанмен жазылған « Алқакөл сұлама» жылдарына айналды. « Елім – ай» жоқтау әні дүниеге келген кезеңі болып табылады. Ұлы Қазақ халқының үштен екісі қырылды.

1724 жылдары: Әбілқайыр ханның басшылығымен қазақтар алғашқы жеңістерге қолжеткізе бастайды.

1725 жылдары: жоңғарлар Отырар мен Түркістан, Сайрамнан қуылды.

1726 жылы: осы уақыттан бастап барша қазақ жүздерінің бастарын біртұтас біріктіру ісі қолға алынды.

1726 жылдың күзгі уақытында: Ордабасы жерінді барша қазақ халқының құрылтайы болып өтті. Қазақ әскерінің қолбасшысы болып – Әбілхайыр хан сайланды.

1728 жылдың көктем кезеңінде: Ұлытау жерінің Бұланты және Белеуті өзендері бойындағы Қарасиыр жазығында ұлы шайқастар болып жатты. Бұланты шайқасында қазақ әскері жоңғарларды аса ауыр жеңіліске толығымен ұшыратты. Қазақ еліне Ұлы жеңіс сыйлаған бұл жер «Аңырақай» шайқасы еді.

1726-1771 жылдар

1726 – 1734 жылдарының арасында: Тәуке ханның бір баласы Сәмеке хан Орта жүзді билеп, Түркістанда Ордабасын ұстап, қазақ жауынгерлерінің басын құрап, жоңарларға қарсы сәтті соғыс қимылдарын жүргізді.

1730 жылы: Абылай жоңғарлардың белді батыры Қалда Сереннің күйеубаласы болған әйнілі Шарыш батырды жекпе – жекке шақырып, оны жеңді.

1730 жылы: бас қолбасшы, әрі Кіші жүздің ханы – Әбілхайыр Қазақстанның шекарасына қарай көшп кетті. Әбілхайырдың дербестікке ұмтылуы қазақ ордасының әлсіреткен факторлрыың негізі болды. Жеке бастың мүддесін ел мүддесінен жоғары қойған сұлтандар әрекетінің салдарынан осындай қауіпті кеззеңде елдің бірігу үдерісі тұйыққа тірелді. Қабанбай, Наурызбай, Жәнібек, Бөгенбай, Есет, Майсарылары және тағы басқа батырлардың жауға шапқан, қарсы шыққан. Бұл кезеңде баршақазақ жүздерінің бірігуіне үш жүздің белді билер Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің сіңірген еңбектері ерекше болды.

1728 – 1730 жылдарының аралығында: қазақтардың жоңғарларға берген тойтарысы жаулаушылық қаупті едәуір азайтты.

1734 – 1771 жылдарының арасында: Болатұлы Әбілмәмбет хан атанды. Үш жүзге бөлінген қазақ хандығының әр жүзінің бөлек – бөлек хан көтерген жаман дәстүрінің ең бір қауіпті зияны – қазақтар ойраттарға қарсы ойдағыдай соғыс жүргізе алмады.

1731 - 1750 жылдар

1731 жылы: Кіші жүздің ханы ,Әбілхайыр хан , Ресей патшалығының қол асына қарау туралы ант қабылдады. Жаралы арыстандай жауына айбат шегіп әлсіресе де, әлі де болса соңғы артық демі қалғанша дейін қолына найза ұстап шайқасқан , бейбіт өмірден үмітті, бірақ ең бастысы, оның құндылығы бірлігін жлғалтып, жанталасқан үш жүздің күйі ауыр тартқан осы бір алмағайып уақытта – жүздер алдағы уақыттағы елдің дамуын бірнеше ондаған жылдарға кері шегетін бодандық қамытына өз еріктерімен мойынсұсына бастаған еді.

1730 жылдары: жоңғарлар қауіпі қайтадан күшее бастайтын период. Бұл жағдай әсіресе Орта жүз үшін аса қауіпті болды. Осы жылдары ел билігін Абылай хан өз қолына алды.

1734 жылдың бірінші маусымында: Ұлы жүз Ресейдің қоластына кірді.

1735 жылы: қазақ даласында Орынбор бекінісі салына батады.

1739 жылдық күздік кезеңі: Қалдан Сереннің әскері Сарыарқаға жорыққа шықты.

1740 жылы: ойраттардың әскері күз маусымында Қазақ ордасына тағы бір үлкен жорыққа шығады.

1740 – 1743 жылдары арасында: Кіші жүздің және оңтүстік Орал шегіндегі жерлеріндегі Воздвиженная, Расыльная, Ильмнская, Таналыкская, Уразымская, Кизилская, Магнитная, Каракулская, Прутоярская , Новосергеевская және тағы басқа да бекіністері бой көтереді.

1742 жылы: 200 кісімен шолғынға шыққан Абылай сұлтан ойраттардың үлкен жасағына кездесіп, тұтқынға түсті. Бұл уақытта ел қамын ойлаған ханның еліне қйтуы үшін қазақ ордасынан ойраттарға Әбілмәмбет ханның бел аласы Әбілпейіз сұлтан аманатқа беріледі. Екі ортада жүрген дипломатиялық елшілік өз мақсатын толық орындап шығады. Бұл келіссөздер барысында Қаздауысты Қазыбек бидің дипломат ретіндегі ролі айрықша көрінеді.

1742 жылдың 19 казан айында: указ шығарылады. Онда, қазақтарға салынған бекіністер төңірегінде көшіп – қонуға және жайық өзенінен өтуге рұқсат берілмейтіні атап өтілді.

1748 жылдың бірінші тамызында: 56 жасында тақап келген жасында Әбілхайвр хан сұлтан Барақтың қолынан қаза табады. Барақ сұлтан Әбілхайыр ханның патшалықтың қоластына кіруіне барынша қарсы болған еді.

1748 жылдың екінші қазанында:Әбілхайырдың орнына хан болып оның үлкен баласы Нұралы отырды.

1750 жфлдары аясында:Горькая, Иртышская, Колыванская, Ишимская, Орская және тағы басқа бекініс линиялары салына бастады. Бекіністердің негізгі тұрғындары казактар еді. Бұл іс жүзінде қазақ даласының отарлануының алғашқы қадамдары болды. Отарлық сипаттағы саясатты Орынбор губерниясының губернаторы Неплюеп И. И . ашық ұстанды.

1752-1760 жылдар

1752 жылы: Қазақ ордасына ойраттар қайтадан шабуыл жасады.

1753 жылдың қысқы кезеңі: Қазақ ордасына аттанған жоңғар әскеріне қарсы Абылай аз ғана жасырын түрде тікелей Жоңғарияға аттандырып, жоңғар билеушсін мерт етеді.

1753 – 1754 жылдар арасында: қазақ жасақтары Ойрат хандығына қарсы әскери жорықтарды ұйымдастырып, жеңіске жетеді.

1755 жылға дейін : жалғасқан жорықтар кезінде тартып алынған Жетісу аймағын қайта жау қолынан азат етуге мүмкіндік туғызды.

1756 жылы: Қытай әскерін бастаған қос қолбасшы Хадаха және Дардана екі тараптан қазақ даласына жорыққа шықты.

1756 – 1757 жылдары жах маусымында: қытайәскеріне қарсы сарбаздары қарсы тұрды. Жетсу аймағында, одан әрі Аягөз бойында жауға соққы берілді. Қытай әскерлері кейін артқа шегінді.

1757 жылдың жаз айларында: қытай әскері қазақ жеріне екінші мәрте жорыққа шықты.

1757 жылдың 15 мамырында: қазақ ханы Абылай хан Қытайға елшілік жіберіп, Қытаймен саяси қарым – қатынас орнатты.

1765 – 1770 жылдардын аралығында: қазақ әскерлері Іленің сол жағасы мен Шуды толығымен жаудан тазартты.

1760 жылдары: Абылай үш жүзге хан ретінде таныла балтаған кезең.

1771-1797 жылдары

1771 жылы барлық қазақ жүздерінің игі жақсысы Түркістан Абылайды ақ киізге салып хан көтерді.

1771 жыл қазақ әскері аса қауіпті жаулары Еділ қалмақтарын талқандады.

1770 жылы қыстың ортасында еділ қалмақтары қазақ жері арқылы Жоңғарияға қарай төш түзеді .

1782-1783 жылдары қатты жұт салдарынан малдары қырылған қазақтар жайылым жерлерді іздеп,бекініс маңына көшеді.

1783 жылдың көктемі қазақтардың тонаушылық әрекеттері салдарвнан қазақтар 4 мың жылқысынан айырылды.

1783 жылы Күші жүзде Байбақты руының әйігілі батыры Сырым Датұлының көтерілісі басталды.

1785 жылы көтерілісшілер Антонов форпостына және Сахарная бекінісіне шабуыл жасады.

1785 жылы Нұралы хан хандытан тайдырылды.

1786 жыл Игельстром реформасының басталуы.

1790 жылы хан тағынан алыныптасталған Нұралы хан өмірден өтті.

1792 жыл Кіші жүзді қамтыған көтерілістің жаңа толқыны.

1794 жылы Ералы хан қайтыс болды.

1795 жылы Кіші жүздің ханы болып Нұралының ұлы Есім сайланды.

1797 жылдың 30 тамызында бар тараптан қысымшылыққа ұшыраған Сырым Датұлы өз жақтастарының едәуірі бөлігін жоғалтып, одан әрі күресті тоқтатуға мәжбүр болды.

1801-1881 жылдары

1801 жылдың 11 наурызында I Павелдің указы бойынша Еділ мен Жайықтың төменгі сағасында Бөкей ордасы құрылды.Хандығы 25-30 пайыз бай жанұялар жердің 85 пайызын өз қолдарында ұстаса,хандықтағы қара халықтың жері мүлдем болмаған еді.

1802 жылы әйгілі батыр,ел қамын жеген нар тұлға Сырым Датұлы өмірден өтті.

19 ғасырдың 20 жылдарында Елек өзені маңында 29 бекініс салынды.

1823 жылы Жоламан Тіленшіұлы патшалық отарлауға қарсы күрес жүргізетінін айтты.

1824 жыл мен 1836 жыдар арасында осы жайттарға байлынысты патша отаршылдығына қарсы Кенесары Қасымұлының інісі Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс болып өтті.

1825 жылы Ресей империясының отаршылдық езгісіне қарсы қозғалысты Қарқаралы округы қазақтарының басқарушы сұлтаны Саржан Қасымұлы басқарды.

1832 жылы Саржан батыр өз әрекетн күшейтіп,отарлаушыларға көмек көрсеткен ауылдарды шабуылдады.

1835 жылы Жоламан Тіленшіұлы бастаған Жағалбайлы,Жаппас,Алшын,Арғын ,Қыпшақ рулары белсенді қатысқан көтеріліс одан әрі жалғасын тапты.

1836 жылы Кіші жүзде Исатай мен Махамбет көтеріліс басталды.

1837 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс.

1837 жылдың 15 қарашасында Тастөбе деген жерде Исатай мен Махамбет сарбаздары патша әскеріне қарсы шықты.

1838 жылдың 12 шілдесінде Ақбұлақ деген жерде көтерілісшілер 500 адамынан айырылып Исатай Тайманұлы ерлікпен қаза тапты.

1838 жылы мамыр айында Кенесары бастаған көтерілісшілер Ақмола бекінісін қоршап,оны өртеп жіберді.

1841-1847 жылдары

1841 жылдың тамыз айында Кенесары Созақ,Жаңакорған,Ақмешіт,Жлек бекіністерін басып алды.

1841 жылдың тамыз-қыркүйек айында өткен барлық қазақ жүздерінің өкілдері қатысқан құрылтайда Кенесары қазақ жртының ханы болып сайланды.

1843 жылы қазақ жерінде Шекті руының батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс басталып,Қуандария бойындағы Хиуа бекінісі талқандалды.

1845 жылы Хиуа бекінісін қалпына келтіруге келген жақсы қаруланған 2 мыңдай хиуалық әскер талқандалды.

1847 жылы сәуір айында Кенесары 10 мыңдық әскерімен қырғыз жеріне басып кіріп,осы әрікетімен Қоқан хандығымен күрес жүргізуді көздеді.Шудың жоғары аңғарында болған аса ауыр ұрыста Кенесары 32 қазақ сұлтанымен тұтқынға түсіп мерт болды.

1847 жылы Ұлы жүзде Есет Көтібарұлының көтерілісі басталды.

1852-1870 жылдары

1852 жылы орыс көпесі Ушаков 86 сомға Далабай Тоқтамысовтан Ақмола уезіндегі мыс кен орнын,ал 1856 жылы Игілік Өтепұлынан 250 сомға Қарағанды көмір кен орнын сатып алды.

1856 жылы Жанқожа Нұрмұхамедұлының көтерілісі одан әрі жалғасын тапты.

1857 жылы 9 қаңтарда Арықбалық деген жерде шешуші шайқас болып,көтерілісшілер шегінуге мәжбүр болды.

1858 жылдың күзіне дейін Есет Көтібарұлы азаттық үшін күресті тоқтатқан жоқ.

1868 жылдың желтоқсан айында Орал және Торғай облыстарында патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы қазақ руларының ықпалды көсемдері Сейіл Түркебайұлы мен Беркін Оспанұлының көтерілісі басталды.

1869 жылдың наурыз- маусым айларында көтерілісшілері билер мен болыстардың ,старшындардың ауылдарына 41 рет шабуыл жасады.

1867-1868 жылдары Ресей патшалығының әкімшілік-аумақтык реформалары басталды.

1870 жылы Маңғыстау түбегінде Досан Тәжұлы мен Иса Тіленбайұлының көтерілісі басталды.

1873 - 1899 жылдары

1873 жылы Маңғыстау қазақтары қайтадан көтеріліске шықты.

1870 жылдары патша өкіметі қазақ даласына қоныс аударушыларды әкелу шараларын жүзеге асыра бастады.

1897 жылғы Ресей империясының бірнші жалпы санағы бойынша қазақ жеріне қоныс аударғандардың үлесі 11,9%, жергілікті халық 85,7%, басқа халықтар 2,4% құрады.

1863 жылы Спасск мыс зауыты салынды.

1874-1876 жылдары Орынбор теміржолы салынды.

1887,1891 жылдары Семей облысының Өскемен уезінде алтын өндіретін кен орнында жұмысшылардың толқулары болып өтті.

1896 жылы Қазақстанға жер аударылған Орал жұмысшысы А.Ушаков Атбасарда социалистік идеяларды насихаттайтын алғашқы «Маркстік үйірмені» ұйымдастырды.

1898 жылы 5 наурызда Зырянмыс кенішіндегі жұмысшылар ереуілге шығып,еңбек ақысын көтеруді,еңбек жағдайын жақсартуды талап етті.

1893,1895,1899 жылдары Батыс Сібір теміржолы жұмысшыларының ереуілдері болды.

1905-1914 жылдары

1905-1907 жылдардағы алғашқы буржуазиялық-демократиялық революция басылғаннан кейін Стольпиннің аграрлық реформасына сәйкес Қазақстанға қоныс аудару күшейіп,жер мәселесі шиеленісті.1897 жылғы санақ бойынша қазақ өлкесінде орыс шаруаларының үлесі 20% құраса,араға 20 жыл салып барып,1917 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша олардыңүлесі 42% -ға жетті.

1907 жылы ағылшындар Жезқазған мыс кен орнын жалға алды.

1905 жылы Ә.Бөкейханұлы,А.Байтұрсынұлы,М.Дулатұлы және тағы басқа зиялылардың ұйымдастыруымен патшалық үкіметке қазақ халының мұң-мұқтажы туралы «Қарқаралы петициясы»жолданды.

1913-1918 жылдары «Қазақ» газеті шығып тұрды.

1911 ж. «Айқап» журналы жарық көре бастады.

1914 жылы 1 тамызда Ресей империясы I дүниежүзілік соғысқа кірді.

1916 1917 жылдары

1916 жылдың ортасында қазақтардың саны 5 миллион 650 мың адамға жетті. Осы кезде қазақтар саны жағынан дүние жүзінде түркі тілде халықтар ішінде 2 орынға, ал Ресей империясы мен бұрынғы Кеңес Одағында бірінші орында болды. Осыдан 30 жыл өткен соң, яғни большевиктердің үстемдікі тұсындағы демографиялық паттың нәтижесінде,олар 3 орынға түсіп қалды.

1916-45 жылдар ішінде басқа халықтар,социалистік қайта құрудың қиыншылықтарына қарамастан,25-30 пайызға өссе,ал қазақтардың саны 3 миллион 150 мың адамға немесе 45 пайызға кеміді.Қажетті демографиялық өсуді есептегенде қазақ халқы осы жылдарда 65 пайызынан, яғни үштен екісінен айырылды. Мұндай қасиретті 20 ғасырда дүние жүзіндегі бірде-бір халық басынан өткізген жоқ.

1916 жылғы 25 маусымда «бұратана халықтардан» қазақ,қырғыз,өзбек,тәжік,түркімен,дүнген,ұйғырлардан «соғыс аудандарында қорғаныс құрылыстарын жүргізу мен тыл жұмыстары үшін 19 бен 43 жастың аралығындағы еркектерді мобилизациялау туралы» патша жарлығы шықты. Ұлт-заттық көтерілістер басталды.

1916 жылы қазан айында 300 мыңнан аса қазақтар мен қырғыздар Қытайға көшуге мәжбүр болды.

1917 жылы 27 ақпанда патшалық Ресейде екінші буржуазиялық демократиялық революция жеңіске жетті.

1917 жылы наурыз айында барлық жерлерде Уақытша үкіметтің жергілікті билік органдары құрылы бастады.

1917 жылы наурыз айында қазақ даласында большевиктік идеялар таралып,олардың ұйымдары қызмет атқарып жатты.

1917 жылы 24 қазанда Петроградта Уақытша үкіметке қарсы В.И.Ленин бастаған большевиктер қарулы көтеріліс ұйымдастырды.

1917 жылы 3 қарашада «Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы» жарияланды.

1917 жылы Әулиеатада,Бөкей Ордасында,Петропавлда,Көкшетауда,Атбасарда,Қостанайда кеңестер орнады.

1917 - 1919 жылдары

1917 жылы 26 қарашада Қоқанда Түркістан мұсылмандарының өлкелік IV Төтеншесъезі өтіп, 27 қарашада съезд Түркістан автономиясының Премьер-министрі және Ішкі істер министрі болып М.Шоқай сайланды.

1917 жылы 1 желтоқсанда Түркістан автономиялық үкіметі өлке халқына Үндеу жариялап,онда Түркістан Ресей Федеративтік Демократиялық Республикасының автономиялық бөлгі болатынын мәлімдеді.

1918 жылы Орынборда Кеңестер билігі атамен Дутовтың қарулы қарсылығын басу жолымен орнады.Семейде,Өскеменде,Қарқаралыда,Зайсанда,Верный мен бүкіл Жетісу облысында кеңестік билік орнады.

1919 жылы қаңтар-азық-түлік салғырты туралы декрет қабылданды.

1920 - 1921 жылдары

1920 жылы 26 тамызда РКФСР Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің төрағасы М.И.Калинин мен Халық Комиссарла Кеңесінің төрағасы В.И.Ленин қол қойған РКФСР құрамындағы «Қазақ Кеңестік Автономиялық Социалистік Республикасын құру туралы» декретті қабылдады.станасы Орынбор қоласы болы белгіленді.

1920 жылдары салғырт бойынша халықтан 1,5 млн пұт нан тартылып алынған.Мұның бәі халықтың наразылығын туғызып,1920-1921 жылдары Кеңес үкіметінің саясатына ашық бас көтеруге ұласты.

1921 жылы 8-16 наурызда РК(б)П Х съезі өтіп,онда жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу туралы шешім қабылданды.ЖЭС-тің мәні:азық-түлік салғырты азық-түлік салығымен ауыстырылып,еңбек міндеткерлігі жойылды;сауда жасауға,жерді жалға алу,жалдамалы еңбекті пайдалануға рұқсат етіліп,кооперация мен шаруашылық есепке еркндік берілді.

1921 жылдың жазында Қазақ өлкесінің солтүстік-батыс аудандарында құрғақшылық басталып Орынбор, Орал, Ақтөбе, Қостанай облыстарындағы егістктер қурап кетті.Республика бойынша халықтың жартысына жуығы 2,3 миллион адам аштыққа ұшырады.

1922-1928 жылдары

1922 жылы Қазақстан халқының саны 1914 жылмен салыстырғанда 1 милион адамға кеміді.

1925 жылы республиканың астанасы Орынбордан Ақмешітке көшірілді.

1925 жылы желтоқсанда БК(б)П XIV съезі өтіп,онда елді индустрияландыру бағытынакөшіру туралы шешім қабылданды.

1927 жылы сәуірде Түркістан-Сібір темір жолын салу басталды.

1926 жылы Қазақстанда 44 қала қалашық болса,арағы небары 13 жыл салып барып 1913 жылы олардың саны 81-ге жетті.

192 жылы желтоқсанда Бүкілодақтық Коммунистік большевиктер партиясы БК(б)П XV съезінде ұжымдастыруғабағыт алынып,1932 жылға дейін қысқа мерзімде жеке шаруа қожалықтарынаа ұжымдық шаруашылық (колхоз)жүйесіне көшу туралы шешім қабылданды.

1928 жылы байлардың мал-мүлкін күшпен кәмпескелеу басталды.Жасанды ұйымдастырылған аштықтың нәтижесінде –голощекиндік зұлматтан аман қалу үшін 900 мың қазақ (18 процент) шет аймаққа-шекаралас Ресейге,Орта Азияға,сондай-ақ Қытай, Моңғолия, Ауғанстан және Иранға қаша көшті.Өлгендерді және шет жерге көшкендерді қоса есептесек қазіргі Қазақстан Республикасындағы жергілікті халық өзінің 70 процентке жуығынан айырылды.

1928 жылы «буржуазияшыл-ұлтшыл» деген жалған айыппен 44 адам,қазақ ұлтының зиялы қауымының асылдары бұрынғы Алашорда қайраткерлері Ә.Бөкейханұлы,А.Байтұрсынұлы,М.Жұмабайұлы,Ж.Аймауытұлы және т.б. тұтқындалды.Араға 2 жыл салып М.Тынышпайұлы,Х.Досмұхамедұлы сынды зиялылары бар 40-тан астам адам қуғын-сргінге ұшырады.

1928-1934 жылдары

1928 жылы 27 тамызда ОАК мен ХКК «Ірі байлар мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару» туралы декрет қабылдады.Ұжымдастыру қарсаңында Қазақстанда 40,5 млн мал басы болса,1933 жылдың 1 қаңтарында одан тек 4,5 млн мал басы ғана қалды.

1931-1933 жылы Қазақстанда аштық болып,2,1 млн адам қырылды.

1928 жылы Қазақстандағы тұңғыш жоғару оқу орны Қазақ педагогикалық институты ашылды.

1935 жылы институтқа қазақ халқынының кемеңгер ұлы Абай Құнанбайұлының есімі берілді.

1929 жылы Алматы зоотехникалық-мал дәрігерлік институты ашылды.

1930 жылы Қазақ ауыл шаруашылық институты ашылды.

1931 жылы Алматы медицина институты ашылды.

1934 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ашылды.

1935 жылы профессор С.Асфендиярұлының «Көне дәуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы»атты ғылыми еңбегі жарық көрді.

1934 жылы Алматыда Қазақ музыкалық театры, қазіргі Абай атындағы опера және балет театры ашылды.

1934 жылы Қазақстанда алғаш көркем фильмдер студиясы ашылды.

1936 - 1938 жылдары

1936 жылы Жамбыл атындағы филармония ашылды.Осы жылдың мамырында Мәскеуде қазақ мәдениеті мен өнерінің алғашқы онкүндігі ашылды.

1937 жылдың күзінде Қазақ өлкесіне Қиыр Шығыстан «жапон тыңшылары» деген заңсыз айып тағылып,100 мыңнан аса корей күштеп қоныс аударылды.Сол жылдың күзінде КСРО-ның кавказдық шекасы бойына «шекаралық аймақты тазалау мақсатында» мындаған курдтар,түріктер,әзірбайжандар,ирандықтар Қазақ жеріне кшпен көшіріліп әкелінді.

1920 жылдардың соңында еңбек лагерьлерінің және Еңбек қоныстарының бас басқармасы-ГУЛАГ құрылып,Қазақстанда оның Карлаг,Степлаг,АлЖИР секілді концлагерьлік бөлімдері құрылды.

1938 жылы «Амангелді» көркем фильмі дүниеге келді.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі тарих

1941-1945 жылғы

1941 жыл 22 маусымда сағат таңғы 4:00 фашистік Германия Кеңестер Одағына басып кірді.2-ші Ұлы Отан соғысы басталды.Соғыс жылдары Қазақ жерінде барлығы 12 атқыштар,4 кавалериялық дивизия,7 атқыштар бригадасы,50-ге жуық полктар және батальондар жасақталды.Қазақстанда жасақталған 310,312,314,316,391-атқыштар дивизиялары және т.б. әскери құрамалар майданның алғы шептерінде шайқасты.Оның ішінде үш кавалериялық дивизия мен екі атқыштар бргадасы қазақ ұлттық әскери бөлімдері болды.Соғыс кезінде Кеңес армиясы қатарына 1.196.164 қазақстандық жауынгер шақырылды.

1941-1945 жылдары Қазақстан республикасы Одақ бойынша қорғасынның 85%-ын;мыстың 35%-ын;молибденнң 60%-ын;висмуттың 65%-ын;полиметалл кенінің 79%-ын берді.Қарағанды шахтерлері соғыс жылдарында 34 млн тонна көмір өндірді.Ақтөбе облысындағы «Құрман» колхозының звено жетекшісі Шығанақ Берсиев тары өндіруде гектарынан 202 центнер өнім жинап,әлемдік рекорд жасады.Ал Қызылорда облысының «Қызыл ту» колхозының звено жетекшісі Ыбырай Жақайұлы күріш өндіруде гектарынан 172 центнер өнім жинап,әлемдік рекорд жасады.Мәскеуді қорғауда Алматыда жасақталған 316-атқыштар дивизиясы ерекше көзге түсіп,кейіннен 8-гвардиялық И.Панфилов дивизиясы болып аталды.

1946-1986 жылдары

1946 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясы ашылды,оның ұйымдастырушысы,әрі тұңғыш президенті Қ.Сәтпайұлы болды.

1747 жылы Е.Бекмаханұлы «XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан» атты іргелі ғылыми монографиясын әзірледі.

1949 жылдың 29 тамызында Семей полигонында алғашқы ядролық сынақ жасалды.

1954 жылы 23 ақпан мен 2 наурыз аралығында Компартия ОК пленумында «Елде астық өндіруде ұлғайту мен тың және тыңайған жерлерді игеру» жөнінде қаулы қабылданды.

1954 жылы Кеңес Одағы бойынша жыртылған 13,4 миллион гектар тың жердің 6,5 миллион гектары Қазақстанда жыртылды.

1954-1962 жылдар аралығында тың игеру үшін Қазақстанға КСРО-ның тек еуропалық бөлігінен 2 млн адам әкелінді.

1954-1986 жылдар арсында Қазақстанда 600-ден астам қазақ мектебі жабылды.Ғылымдар оның ішінде қоғамдық ғылымдар,тарихта ресми саясаттың «елгезек» қызметшілеріне айналып,ал мәдениет болса ұлттық тамырларынан қол үзіп,сұрқай тартып,өңінен айырыла бастады.Қазақ тілінің жағдайы төзгісіз халге жетті.Ол қоғамдық орындарда қызмет етуден қалып,тек тұрмыстық тлге айналды.Тілдің өзіндік өрісі де тарыла түсті,өйткені оны жастардың көпшілігі ұмыта бастағаны былай тұрсын, тіпті оларда ана тіліне деген менсінбеушілік пайда болды.Ұлттық мәдениет пен тілден аластаудың осындай ұзақ үрдісі мәңгүрттердің елеулі тобын дүниеге әкелді.

1956-1979 жылдар

1956 жылы ақпанда партияның XX съезі өтіп,сталинизм қылмыстары әшкереленіп,қуғын-сүргін саясаты адамзатқа қарсы жасалған қылмыс деп бағаланды.Қазақстанда Т.Рысқұлов,С.Асфендиярұлы,С.Сейфуллин,Б.Майлин,Н.Нұрмақов сынды қоғам қайраткерлері,ақын-жазушылар ақталғанмен,Алаш қайраткерлері ақталмай қалды.

1958 жылы Қазақстан аумағындағы барлық жолдар желісін бір жүйеге келтірген «Қазақ теміржолы» құрылды.

1960 жылдарға қарай Қазақстанның тың өлкелерінде 9 миллион гектар жер жел эрозиясына ұшырады.

1970-1985 ж. Кезеңде Арал теңізі түбі тұз ошағына айналып гепатит,туберкулез сияқты эпидемиялық,сонымен қатар онкологиялық аурулардың өсуіне алып келді.Аталған аурулар көрсеткші одақ көрсеткішінен 15 есеге көп болды.

1975 жылы О.Сүлейментегінің «Аз и Я» кітабын оқуға тыйым салынды.

1979 жылы неміс автономиясын құруға байланысты қазақ жастары өздерінің наразылықтарын білдірді.

1979 ж. 27 желтоқсанда КСРО сыртқы саясатта халықаралық беделін нығайту және Ауғанстанда саяси үстемдік орнату мақсатында Ауғанстанға Кеңес әскерін кіргізді.

1980-1990 жылы

1980 жылдардың аяғында: Қазақстанның мемлекеттік егемендігі мен ұлттық Тәуелсіздік мәселелері алдыңғы қатарға шыға бастады.

1985 жылы: Қазақстанның орташа жағдайдағы тұрғыны көпшілік тұтынатын тауарларды алу үшін екі – үш айлықжалақысын жұмсаса , қалған тоғыз – он айдың жалақысы тауар тапшылығыны байланысты жұмсалмай қалады.

1986 жылы 16 желтоқсанда: Республиканы 1960 – 1962 және 1964 – 1986 жылдар аралығында басқарған Дінмұхамед Ахметұлы 1986 жылы 16 желтоқсанда небары 18 минутқа созылған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің V Пленумында КОКП ОК өкілі Г. Разумовскийдің ұсынысымен Қазақ КСР КП ОК – нің бірінші хатшысы лауазымынан босатылды. Осыған байланысты 1986 жылы 17 желтоқсанда Алматыда қаақ жастары қатысқан Желтоқсан тоқулары басталды.

1988 жылы мамырда – Желтоқсан көтерілісіне қатысқан Қайрат Рысқұлбек түрмеде белгісіз жағдайлармен қайтыс болады.

1988 жылы – Қазақ КСР Компартиясының ОК 1920 – 1950 жылдарда қуғын – сүргініне ұшырап , жазықсыз атылып кеткн қайраткерлерді ақтау туралы қаулыны қабылдады. Соған сәйке Ә. Бөкейханұлы , Ахмет Байтұрсынұлы , Міржақып Дулатұлы , Шәкәрім Құдайбердіұлы , Мағжан Жұмабайұлы , Жүсіп Аймауытұлы , Х. Досмұхамедұлы , М. Тынышпайұлы сынды көптеген Алаш қайраткерлері мен зиялы қауым өкілдерін ақтауға және олардың мұраларын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берілді.

1989 жылы белгілі ақын,әрі қоғам қайраткері Олжас Сүлейменовтың басшылығымен «Невада-Семей» экологиялық қозғалысы құрылды.

1989 жылы 22 қыркүйекте «Тіл туралы» Заң қабылданды.

1990 ж. 24 сәуірде Республикада президенттік басқару институты енгізілді.Жоғарғы Кеңестің сессиясында Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Президенті болып сайланды.

1990 жылы 25 қазанда Қазақстан Жоғарғы Кеңесі «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны» қабылдады.

Тәуелсіздік алған жылдардан кейінгі, Қазіргі Қазақстан Тарихы

1991 жыл

Қаңтар

20 қаңтар –Қарағандыда қала тұрғындарының қымбатшылыққа қарсы митингісі болып өтті.

Ақпан

11 ақпан-Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің кезектен тыс 3 сессиясы өз жұмысын бастады.Онда президент Н.Назарбаев елде қалыптасқан жағдай туралы сөз сөйледі.

15 ақпан-Жоғарғы кеңес «Жергілкті өзін өзін басқару және Қазақ КСР халық депуттарының жергілікті кеңестері туралы» заңды қабылдады.

Наурыз

11 наурыз- «Егеменді Республикалар одағы туралы» шарт жобасы жарияланды.

15 наурыз-Қазақ КСР Президентінің жарлығымен наурыздың 22-сі көктемгі халық мейрам болып жарияланды.

Сәуір

23 сәуір-одақ құрамына енетін 9 республиканың басшылары КСРО Президенті М.С.Горбачевпен кездесіп,одақтық шарттың негізгі принциптері туралы келісті.

24 сәуір-Қазақ КСР Президенті қызметінің тағайындалғанына 1 жыл толды. Шілде 8 шілде-Нова-огаревада КСРО Президенті М.С.Горбачев пен 9 одақтас республикалардың өкілетті басшылары кездесті.
8 шілде-Нова-огаревада КСРО Президенті М.С.Горбачев пен 9 одақтас республикалардың өкілетті басшылары кездесті.

9 шілде - Президент Н. Ә. Назарбаев « Қазақ КСР мемлекеттік салық салу қызметін құру туралы» жарлыққа қол қойды.

тамыз

17 тамыз - газеттерде « Егеменді мемлекеттер одағы туралы шарт » жарияланды.

19 тамыз - Мәскеуде КСРО вице-президенті Г. Янаев , премьер-министр В.Павлов бастаған топ мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырды.

21 тамызға қараған түн - РСФСР кеңестері үйі алдында қарулы қақтығыс болды. Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевтың жарлығымен республиканың қауіпсіздігін нығайту мақсатында қауіпсіздік кеңесі құрылды.

22 тамыз - Мәскеуде 3 күнге созылған әскери төңкеріс жеңіліске ұшарады. ҚР Президенті Н. Назарбаев республиканың « Құқыққорғау және сот органдарын партиясыздандыру туралы » жарлық шығарды.

29 тамыз - Президент Н. Ә. Назарбаев « Семей ядролық полигонын жабу туралы » бұйрыққа қол қойды.

31 тамыз - Қазақ КСР жоғарғы кеңесініңпрезидиумы 31 мамырда « 1931-1933 жылдардағы ашаршылық салдарынан қаза тапқандарды еске түсірудің жыл сайынғы күні » деп жариялады.

Қыркүйек

Қыркүйек айы - Ақшаның құнсыздануының ( инфляцияның ) өсуі , халықтың негізгі бөлігінің күнкөріс деңгейінің төмендеуі . Нарықтық экономиканы дамытуға жасалған бетбұрыс.

11 қыркүйек - Қазақ КСР космостық зерттеулер агенттігі құрылды.

16 қыркүйек - Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі Президиумының қаулысымен Шевченко қаласы Ақтау деп аталды.

17 қыркүйек – баспасөзде және басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік құпияны сақтау жөніндегі бас басқарма таратылды – республикада цензура жойылды.

Қазан

2 қазан – « Союз ТМ - 13» космоскораблімен халықаралық экипаж құрамында қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіров ғарышқа сапар шекті.

18 қазан – Мәскеуде сегіз егеменді ел басшылары: Армения, Беларуссия, Қазақстан, Қырғызстан, РСФСР, Тәжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан « Экономикалық қауымдастық туралы» шартқа қол қойылды.

25 қазан – Президент жарлығымен Қазақ КСР мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылып, Кеңес Одағының Батыры, генерал Сағадат Нұрмағамбет комитет төрағасы болып тағайындалды.

Желтоқсан

1 желтоқсан – бүкілхалықтық Қазақстан Президенін сайлау болып өтті. Бұл сайлауда Н. Ә. Назарбаев жеңіске жетті.

8 желтоқсан – Беловежьеде Ресей, Украина және Беларусь басшылары – Б. Ельцин, В. Кравчук және С. Шушкевич Кеңес одағының өмір сүруі тоқтатылғанын жариялады.

10 желтоқсан – республика Жоғарғы Кеңесінің салтанатты мәжілісінде бүкіл халық сайлаған Қазақстан Респбликасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қызметке кірісу рәсімі болып өтті. Қазақ Кеңестік социалистік Республикасы - Қазақстан Республикасы деп аталды.

16 желтоқсан – Қазақстан Президентін бүкілхалықтық сайлау бірінші желтоқсанға белгіленді.

16 желтоқсан – Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан Республикасының мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңға қол қойды. Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады. Бұл күн Тәуелсіздік күні болып жарияланды.

21 желтоқсан – Алматыда 11 тәуелсіз мемлекеттің басшылары Тәуелсіз Мемлекеттер достастығын құрып, КСР Одағының таратылғандығын мәлімдеді.

25 желтоқсан – КСПО Президенті М. Горбачев Орталық телевизия арқылы сөз сөйлеп, өзінің президенттік қызметтен кететіндігін жария етті.

1992 - 1993 жылдар

1992 жылы

Қаңтар айы – Қазақстан Республикасының Ішкі әскерлері құрылды. Қазақстанның ОБСЕ мүшелерін қабылдауы. Республика Президентінің бағаны босату жөніндегі жарлығы, бағаның күрт өсуі, өндірістің құлдырауы.

2 наурыз – Қазақстынның толық өкілетті мүше ретінде БҰҰ – на кіруі.

Маусым айы – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалауы мен мемлекеттік елтаңбасы бекітілді.

Қазан айы – Қазақстан халықаралық Экономикалық Бірлестік ұйымына мүше болып кірді. (ОЭС)

1993 жылы

28 қаңтар – Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясының қабылдануы.

15 қараша - Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы – теңгенің айналымға енуі. Халықаралық байланыстардың кеңеюі президент Нұрсұлтан Назарбаевтың АҚШ – тың, Қытайдың, Түркияның, Францияның, Иранның, Австрияның және басқа да елдердің басшыларымен жоғары деңгейдегі кездесулері. Өнеркәсіптік және коммерциялық обьектілерді жекешелендіру процессінің кеңеюуі.

1994 жылы

1994 жылы Әлеуметтік – экономикалық саладағы жағдайы: өндірістің он екі тоқсанда 30 пайызға және одан да әрі құлдырау кезеңдері болады.

Наурыз айы – Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесі сайланады.

Сәуір айы – министрлер Кабинетнің электр энергиясы бағасының босатылуын тоқтатуы. Байқоңыр космодромын Ресейге 20 жылға жалға берілуі және бұл мерзімді одан әрі созуға болатындығы туралы Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы келісімнің жасалуы.

Мамыр - Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің республика өкіметінің әлеуметтік – экономикалық және құқықтық саясатына сенімсіздік білдіруі. Орта – Азиялық Одақ – Қазақстаның , Қырғызстанның және Өзбекстанның арасында ортақ экономикалық кеңістік жөніндегі келісімге қол қойылды. Рыноқты халық тұтынатын тауарлармен және тамақ өнімдерімен біртіндеп толтыру.

Қазан – Қазақстан Республикасы Үкіметінің өз қызметін тоқтатуы: үкіметтің Жаңа құрамының құрылуы. Министрлер кабинетінің мұнай өнімдерінің бағасын босату туралы қаулысы.

Қараша айы – Қазақстан ғарышкері Талғат Мұсабаевтың халықаралық экипаждың құрамында «СоюзТМ - 19» кораблімен ғарышқа ұшуы. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың АҚШ – қа , Жапонияға , Италияға , Сауд Аравиясына және басқа елдерге ресми сапары.

Желтоқсан айында – өндірістік емес сала қызметкерлері жалақысының өсуі.

1995 жылы

Қаңтар – Белоруссияның , Қазақстанның , Ресей мен Қырғызстанның кеден Одағының құрылуы. Наурыз – Конституция соттың сайлау мен оның өкілеттігі заңсыз деп табуына байланысты Жоғарғы Кеңкс депуттарының қызметін тоқтатуы.

19 сәуір – Президенттің өкілдігін 2000 жылдың 1 желтоқсанына дейін ұзарту жөніндегі бүкілхалықаралық референдум.

30 тамыз – Қазақстан Республикасының Жаңа Конституциясының бүкілхалықтық референдумның нәтижелеріне сәйкес қабылдануы.

Желтоқсан – Республика парламентінің жаңа құрамын сайлау. Қазақстанның Ислам Конференциясы ұйымыны кіруі.

1997 жылы

Сәуір айы – Президенттің «Қазақстан Республикасының Әкімшілік – территориялық құрылысын ретеу жөніндегі шаралар турулы» жарлығы: Талдықорған территориясын Ақмола облысының құрамына, Торғай облысын Ақмола және қостанай облыстарының құрамына ендіру.

Мамыр – Жезқазған облысын Қарағанды облысының , Көкшетау облысын Солтүстік Қазақстан облысының құрамына енуі.

Қараша – Нұрсұлтан Назарбаевтың АҚШ – қа сапары мұнай – газ саласындағы бірсыпыра келісімге қол қою және Қазақстан – Америка қатынастарын « Стратегиялық серіктестік » деңгейіне жеткізу.

Желтоқсан – БҰҰ – ның Бас ассамблеясының 52 – сессиясында Қазақстанның бастамасымен Семей ядролық сынақ полигонында ядролық қаруларды сынаудың зардабын жобаға көмек көрсету туралы шешім қабылданды. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 10 желтоқсандағы жарлығымен 1998 жыл «Халық бірліг мен ұлттық тарих жылы » деп жарияланды. Әлеуметтік – экономикалық салада дамуы

• қызметкерлердің номиналдық орта жалақысы 1994 – 1998 жылдың басына дейін 2,6 есеге өсірілді.
• шаруа қожалықтары санының өсуі: 1991 жылдың бірінші қаңтарындағы 324 – тен 1998 жылдың 1 қаңтарындағы 51347 – ге дейін.

Заңдардың қабылдануы

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік дамудың « Қазақстан - 2030» мемлекеттік басқару стратегиялық бағдарламасын жариялады.

Қазақстан Республикасы экономикасына шетел капиталын жан – жақты тартуға бағыт ұстауға бел буды.

«Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» заңы қабылданып, Қазақстандағы тілдер қызметінің құқықтық негіздері белгіленді.

1998 жылы

29 қаңтар – Талғат Мұсабаев бастаған «Союз - 27 » кемесі ғарышқа ұшты.

6 мамыр - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының астанасы – Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы – Астана қаласы деп қайта ауыстырып атау туралы » жарлығы шықты.

8 маусым – Астана қаласында қазақ халқының азаттығын армандаған үш презенті – Төле би , Қазыбек би , Әйтеке бидің ескерткіш монументі ашылды. Оның ашылу салтанатына Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев қатысты.

Шілде – Қазақстан және Қырғызстан республикалары арасындағы мемоекеттік шекараларды бөлуді ретке келтіру жөніндегі меморандумға қол қойылды.Республикалық «Халық денсаулығы » бағдарламасы жарияланды.

Тамыз – шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік қоры құрылды.

1999 жылы

11 маусым - Қазақстан Республикасының Президентінің «Жамбыл және солтүстік Қазақстан облыстарындағы жекелеген әкімшілік – аумақтық бірлік атауларын қайта атау және Актюбинск қаласы атауының транскрипциясын өзгерту туралы » Жарлығы шықты. Соған орай Актюбинск қаласы – Ақтөбе болып өзгертілді.

17 маусым – Мұхамед Хайдар Дулатидің туғанына 500 жыл толуына орай ЮНЕСКО 1999 жылды «Мұхамед Хайдар Дулати жылы» деп атауға шешім қабылдады.

27 қазан – Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшырылған «Протон» жер серігінің бөлігі Жаңаарқа ауданының орталығы Атасу кентнен 25 шақырым жерге құлады. Осы апатқа байланысты Үкімет комиссиясы құрылды.

28 желтоқсан – Қазақстан Республикасы Президентінің «2000 жылды Мәдениетті қолдау жылы» деп жариялау туралы жарлығы шықты.

2001 жылы

27 ақпан – Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен республиканың алдағы 5 жылға экономикалық қауіпсіздігінің Стратегиясы бекітілді.

9 мамыр – Ұлы Жеңіс күні Елордада «Отан қорғаушылар» мемориалдық кешені ашылды.

11 мамыр – Астанада қазақ халқының Тәуелсіздігі жолындағы ұлы күрескер – Кенесары ханның ескерткіші ашылды.

18 мамыр – Астанадағы Л. Н. Гумилев атындағы Евразия мемлекеттік университетінде ғасырлар тереңінен жеткен Күлтегін ескерткшінің ғылыми көшірмесі орнатылды.

14 маусым – ел азаматтарының ақша қаражаттарын легализациялау бойынша акциясы басталды.

3 қыркүйек – елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ел халқына «Елдегі жағдай мен 2002 жылға ішкі және сыртқы саясаттағы негізгі бағыттар туралы» атты жолдауын арнады.

22 және 25 қыркүйек күндері - Қазақстан Республикасының мемлекеттік іс сапарымен Рим Папасы Иоанн Павел II келді.

22 қазан – Президент Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы кәсіпкерлер кеңес құрылды.

30 қараша – ЮНЕСКО – ның бас конференциясының 31 сессиясының пленарлық отырысында Қазақстан Республикасының 2002 – 2003 жылы ақын М. Өтемісұлының туғанына 200 жыл толуына орай және жазушы , драматург Ғ. Мүсіреповтың туғанына 100 жыл толуын атап өту туралы ұсыныстары қабылданды.

2007 жылы

21 наурыз – ел президентінің жарлығымен Қазақстан Зеспубликасының әскери доктринасы бекітілді.

27 наурыз – ел президентінің жарлығымен Қазақстан Республикасы ұлттық ғарыш агенттігі құрылды.

14 мамыр – елбасы Қазақстан Республикасы Еңбек кодексін бекітті.

21 маусым – Шығыс Қазақстан облысының Семипалатинск қаласы Семей қаласы болып өзгертілді.

1 шілдеден бастап шикізат салаларынан түскен кірістердің барлығы Ұлттық қорға аударылатын болды.

29 – 30 қараша – Мадридте өткен Еуропа Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының шетел істері министрлерінің 15 отырысында 2010 жылы Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағалық ететіндігі туралы шешім қабылданды.

2008 жылы

30 қаңтар – «Болашақ» бағдарламасының стипендиаттарының форумында ел президенті «Интеллектуалдық ұлт - 2020» ұлттық жобасын жасақтау туралы идеясын айтты.

6 ақпан – ел президенті Қазақстан халқына жолдауын арнады.

2 сәуір – Нұрсұлтан Назарбаев елемізге алғаш рет әкелінген олимпиада алауының эстафетасын қабылдады.

6 шілде – Астананың 10 жылдық мерей тойы атап өтілді.

29 тамыз – ел президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Ақорда» резиденциясында олимпиададан жүлделі орындардан көрінген спортшыларды қабылдады. Ұлттық құрама медаль саны бойынша 19 орыннан көрінді.

20 қазан – ел президенті «Қазақтан халықтарының Ассамблеясы туралы» заңға қол қойды.

24 қазан – Қазақстан халықтарының Ассамьлеясының 15 сессиясы өтіп , онда ұлттық бірлік Доктринсын әзірлеу туралы ой айтылды.

13 қазан – Үкіметтің кеңейтілген отырысында екі мемлекеттік ірі «Қазына» және «Самұрық» холдингтернің базасында - «Самұрық Қазына» ұлттық әл – ауқат қорын құру туралы шешім жасалды.

2009 жылы

2 ақпан – «Российская газета» басылымында ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ключи от кризиса» мақаласы жарияланды. Онда елбасының әлемдік экономикалық дағдарысты еңсеру жолдары туралы айтылды.

3 ақпан – Германиядағы Қазақстан жылы ашылды.

Ақпан айы – «Нұр Отан» ХДП құрылғанына 10 жыл толды.

1 шілде – әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының ІІІ съезі өз жұмысын бастады.

Қазан айы – «Өзара ықпалдастық - 2009» атты кешенді оқу – жаттығулары өтті.

26 қазан – Қазақстан халықтары ассамблеясының «Ұлттық бірлік – біздің стратегиялық таңдауымыз» тақырыбындағы XV сессияс өтті.

2010 жылы

1 қаңтар – Қазақстан , Ресей, Беларуссияның кедендік одағы өз жұмысын бастады.

14 қаңтар – Еуропада Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының тұрақты кеңесінде Қазақстан Республикасының 2010 жылы ЕҚЫҰ (ОБСЕ) төрағалығының ресми түрдегі презентациясы өтті.

1 ақпан – Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев № 922 «2020 жылға дейін Қазақстан Республикасының стратегиялық даму жоспары туралы» указға қол қойды.

26 ақпан – «ФРП « Даму» АҚ екінші деңгейлі банктерге кіші және орта бизнесті қолдауға 117 миллиард теңгені аударды.»

12 наурыз - Қазақстан Республикасының Президенті мұнай және газ , индустрия және жаңа технологиялар , экономикалық даму және сауда , мәдениет министрлігінің , байланыс және ақпарат министрліктерінің құрылғандығын хабарлады.

19 наурыз Қазақстан Республикасы 2010 – 2014 жылдарға « Қазақстан Республикасының индустриалдық – инновациялық дамуы туралы мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарлыққа қол қойды.

18 мамыр – ел Үкіметі «Ұлттық бірлік » доктринасын іске асыру жоспарын қабылдады.

28 маусым – ел призиденті Назарбаев Университетінің ашылу салтанатына қатысты.

1 шілде - Қазақстан және Ресей аумағында Кеден одағының Кедендік кодексі қолданысқа енгізілді.

27 қараша – қытайдың Гуанчжоу қаласында Азия ойындарыаяқталды. Қазақстан құрамасы 79 медальмен: 18 алтын , 23 күміс , 38 қолқа медальмен 5 орыннан көрінді.

1 – 2 желтоқсан – Астанада Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының саммиті болып өтті. Оның қорытындысы бойынша декларация қабылданды.

7 желтоқсан – Қазақстанда білім беру жүйесін 2020 жылға дейін дамыту бойынша бағдарлама бекітілді.

30 желтоқсан – ел президентінің қызмет ету мерзімін ұзарту бойынша инициативалық топ тиісті қолдарды жинап бітірді.

2011 жылы

19 қаңтар – ел президенті Қазақстан Республикасы « « Назарбаев Университеті (NU) », «Назарбаев Зияткерлік мектептері» және «Назарбаев Қорының» статусы туралы» заңға қол қойды.

23 ақпан - « Ғылым туралы » заң жарық көрді.

3 сәуір – Республикада кезектен тыс президент сайлауы өтті. Сайлау қорытындысы бойынша ел президенті жеңіске жетті.

8 сәуір - Қазақстан Республикасы президентінің инаугурацясы болып өтті.

27 сәуір – Астанада ТюркПА кеңесінің отырысы болып өтті , ұйымға төрағалық ету эстафетасы Қазақстанға берілді.

18 шілде – ұлттық байланыс спутнигі «Казсат - 2» орбитаға шығарылды.

10 желтоқсан - Қазақстан Республикасының Парламентінің Сенаты «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі туралы» мемлекеттік Декларацияны қабылдады.

Дереккөздер

Жұмжұма Нұржан Сұршаұлы 1 // Ұлы Қазақ елінің тарихы = Ұлы Қазақ елінің тарихы — ЖШС "Руспром", 2012. — Т. 4. — Б. 3-70. — 75 б. — (С89 "Қазақ халқының мұрасы"). — 100 таралым. — ISBN 978-601-204-047-0.