Қазақстан немістері

Қазақстан немістері (нем. Kasachstandeutsche) — Қазақстан аумағында тұратын этникалық қауымдастықтардың бірі. 2014 жылдың басында қазақстандық немістердің саны 181 928 адамды құрады (ел халқының 1,06%).

Тарихы

Депортацияға дейін

Алғашқы немістер қазіргі республиканың территориясында XVIII ғасырдың аяғында империяның көп жерлерді шығыс және оңтүстік шетіне ішкі орыс көші-қон қозғалысына белсенді қатыса бастағанда пайда болды.

Қазақстандағы алғашқы неміс ауылы 1885 жылы құрылған Рождественское (Фриденсфельд) болып саналады. Алғашқы колонияларға Мариенбург пен Фриденстал жатады. 1905-1911 жылдардағы Столыпин реформасы кезеңінде Қазақстанның солтүстігінде оншақты неміс елді мекендері: Александртал, Алтенау, Кенигсгоф, Пруггергоф болды.

1930 жылдары немістер Қазақстанға Украина, Қырым, Еділ бойы, Ленинград облысы және Әзірбайжан ауылдарынан келе бастады. Негізінен бұлар кулактардың мүлкін тәркілеу және қуғын-сүргін нәтижесінде айдалған шаруалар еді.

Іргелі тұру және ішкі өзін-өзі басқару жағдайында ресей немістері өзіндік мәдениеті, әдет-ғұрпы мен дәстүрі бар халық ретінде дамыды.

Соған қарамастан, Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін КСРО-ның Еуропалық бөлігінде көптеген неміс ауылдары (колониялары) болды; бір деңгейде немесе басқа деңгейде бастапқы колонизаторлық неміс мәдениеті мен күнделікті қарым-қатынаста қолданылатын диалектілер сақталды.

1918 жылы қазанда Еділде неміс жұмысшы коммунасы құрылды, ал 1924 жылы оның негізінде Еділ Немістерінің Автономиялық Республикасы жарияланды. Сонымен қатар, Украинада неміс аудандары мен немістердің ауылдық кеңестері құрылды. Бірақ 1920 жылдардың соңында 1936-1939 жж кең етек жайған ресей немістеріне қарсы қуғын-сүргін басталады. Кулактардың мүлкін тәркілеу неміс ауылдарына орасан зор зиян келтірді, бұл қожалықтың талқылануына, жер аударылуына, кейде адамдардың физикалық тұрғыдан жойылуына әкеп соқтырды. Сонымен қатар, көптеген немістер Германия үшін тыңшылық жасады деп айыпталып, қамауға алынды, жер аударылды немесе атылды.

Депортация

Еділ Немістерінің Автономиялық Республикасын жою, Еділ бойындағы, Украинадағы, Әзірбайжандағы, Ленинград облысында және басқа жерлерде неміс ауылдарын қирату, мыңдаған жазықсыз адамдарды жер аудару және физикалық тұрғыдан жою сталиндік репрессияның бүкіл халықтардың құрбанына айналған әрекеттері үшін заңды да, моральдық негіздемесі де жоқтардың бірі. Ресей немістерін Кеңес Одағы мен Кавказдың еуропалық бөлігінен жер аудару 1941 жылдың шілдесінде басталып, бірнеше кезеңдерден өтті. 1941 жылы тамызда немістер Қырым түбегінен қуылды, ал жер аудару ұрыс қимылдары салдарынан қауіпті аймақтан көшіру деген желеумен жүзеге асырылды. Содан кейін неміс халқы Украина мен Еділден жер аударылды. 1941 жылы 28 тамызда «Еділ бойында тұратын немістерді қоныстандыру туралы» Жарлық жарияланды. Калинин мен Горкиннің қолдары қойылған бұл құжатта: «Әскери билік органдары алған сенімді мәліметтерге сәйкес, Еділ бойында тұратын неміс тұрғындарының арасында мыңдаған және он мыңдаған диверсанттар мен тыңшылар бар, олар Германияның белгісі бойынша Еділ немістері қоныстанған жерлерде жарылыс жасауы керек». Осылайша, кейбір заңды негіздердің көріністерін келтіре «Еділ бойындағы бүкіл неміс тұрғындарына қатысты жазалау шаралары қолданылды».

Еділ немістерін «қоныстандыру» орындары «Новосібір мен Омбы облыстарының, Алтай өлкесінің, Қазақстан мен басқа да көрші аудандардың егістік жерлерге толы аудандары» болуы керек еді. Орыс немістерінің тағы бір бөлігі Вермахт басып алған территорияға түсіп, Германия мен Польшаға жеткізілді. Соғыстан кейін олардың көпшілігі Кеңес Одағына оралды, сонымен бірге Сібірде, Қазақстанда және басқа да жер аударылғандарда, ІІХК бақылауымен «арнайы қоныстарда» болды. И.Флейшауэр мен Б.Пинкус келтірген мәліметтер бойынша 1945-1946 жылдары Қазақстанда 530 мыңға жуық немістер өмір сүрсе, РКФСР-да, негізінен Сібір мен Алтайда 650 мың, ал Қырғызстан мен Тәжікстанда 70-ке жуық болған. Немістердің Қазақстандағы тұрғылықты жері негізінен Қарағанды, Қостанай, Целиноград, Павлодар, Семей, Көкшетау, Жамбыл облыстары болды. Ресейлік немістерді бұрынғы тұрғылықты жерлеріне қайтару туралы мәселе ұзақ уақыт бойы көтерілген жоқ. 1948 жылғы 26 қарашада шыққан Жоғарғы Кеңес Презиумының жарлығына сәйкес шешендер, қалмақтар, финндер, латыштар сияқты немістер де «оларға мәңгілікке берілген аудандарға қоныс аудару», олардың «тұрғылықты жерлерінен ІІМ арнайы рұқсатынсыз кетуі» үшін «20 жылға дейінгі ауыр жұмыспен» жазаланатын.

Жартылай ақтау

1949 жылы ГДР пайда болды, бірақ кеңестік немістер арнайы қоныстар тізімінен 1955 жылы 30 желтоқсанда ғана шығарылды. Олар соғысқа дейін өмір сүрген жерлерін қоспағанда, елдің басқа аймақтарына қоныс аудару құқығын алды. 1955 жылғы жарлықта бұл жерде қоныс аудару кезінде тәркіленген мүлікті немістерге қайтару немесе оларды шығарылған жерлеріне қайтару туралы әңгіме болмайтындығы баса айтылды.

1958 жылы Алматыда неміс тілінде радио хабарлары ұйымдастырылды, 1964 жылы Қарағанды телехабар студиясы ай сайын неміс бағдарламаларын шығара бастады. Целиноградта немістің «Фройндшафт» газеті (нем. Freundschaft, 1966 жылдан бастап) шықты.

Ресейлік немістерді одан әрі ақтау 1964 жылы 29 тамыздағы Жарлық пайда болғанда басталды, онда Еділ немістерінің Үшінші рейхке қосылғаны туралы «жаппай айыптаулар» негізсіз және Сталиннің жағдайындағы озбырлықтың көрінісі жеке адамға табыну болды. 1941 жылғы «Еділ бойында тұратын немістерді қоныстандыру туралы» жарлықтың күшін жоюмен қатар, «неміс халқы жаңа жерде тамыр жайды», яғни қоныс аударғандардың оралуы немесе кез келген мемлекеттік-әкімшілік құрылымдарды құру туралы болмады. Жариялауға жатпайтын 1972 жылғы қарашадағы жарлық қана немістердің тұрғылықты жеріне қойылған шектеулерді алып тастады.

Алайда Еділ республикасы да, басқа жерлердегі неміс аудандары да қалпына келтірілмеді. КСРО-дағы, атап айтқанда, Қазақстанда немістерге қатысты саясат көбіне ФРГ үкіметі мен қоғамы тарапынан оларға назар аударумен анықталды. Германияға кету құқығына бағытталған немістерге, әсіресе герман рейхінің территориясында болған және Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия азаматтығын алған адамдарға өздері, Германия үкіметі және Қызыл Крест күштері қол жеткізді.

Автономия құру әрекеті

1972 жылдың қыркүйегінде Қазақстан немістерінің 3,5 мың отағасы қол қойған хаты туралы белгілі болды. Бұл күрес неміс бұқаралық ақпарат құралдарында тойтарыс пен қолдау тапты. Бұған жауап ретінде Қазақстан Коммунистік партиясы немістердің наразылығын төмендетуге, оларға мәдени автономия үшін жағдай жасауға бағытталған бірнеше шаралар қабылдады. Сонымен бірге шетелдік идеологиялық орталықтар қызметінің жемісі ретінде ұсынылған эмиграциялық көңіл-күйге қарсы үгіт-насихат жүргізілді. Қазақстан КП Орталық Комитетінің 1974 жылғы 16 сәуірдегі «Неміс ұлтының азаматтары арасында идеялық-ағарту жұмысын күшейту туралы» және 1974 жылғы 26 маусымдағы «Неміс азаматтары арасында саяси-ағарту жұмысын одан әрі күшейту туралы» шешімдері. ұлты »қабылдады. Германияға кеткісі келетін адамдардың жеке мәселелері арнайы ұйымдастырылған қоғамдық комиссиялардың отырыстарында қаралды. Сонда да, қажетті нәтижелерге қол жетпеді.

Сондықтан КОКП басшылығы неміс автономиясын құру керек деген қорытындыға келді. 1976 жылы тамызда осы мәселені өңдеумен айналысқан КОКП ОК мүшелерінің бір тобы, орталығы Ерейментау болатын Қазақстанда неміс автономиялық облысын құру туралы ұсыныс жасады. Кейінірек, 1979 жылы 31 мамырда КОКП ОК саяси бюросы қазақ халқының наразылығына байланысты орындалмаған «Неміс автономиялы облысын құру туралы» қаулы қабылдады.

Қайта құру басталғаннан бастап, ресей немістері автономияны қалпына келтіру үшін күресті күшейте, ең алдымен, мәселе Еділ бойындағы республиканы қалпына келтіру туралы болады. Бұл әрекеттер елеулі қиындықтарға ұрынып, қажетті нәтижеге әкелмейді. Сонымен бірге, бұрынғы КСРО елдерінде тұратын немістерді неміс мәдениетімен таныстыру, неміс тілін оқытуды жетілдіру жұмыстары жүргізіледі. ФРГ үкіметі бұл мәселеге көмектесу үшін қомақты қаражат бөледі. 1990 жылы Германия Федеративті Республикасынан айтарлықтай көмек алған аймақтар - Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Қарағанды және Қостанай облыстары. 1992 жылға дейін немістердің бүкілодақтық съездері өткізілді.

1992 жылы 29 қазанда Алматыда 1-Қазақстан немістерінің жиыны өтті, барлық аймақтық қоғамдарды біріктіріп, Қазақстандағы барлық немістердің мүдделерін қорғау үшін республикалық «Жандану» қоғамдық ұйымын құру туралы шешім қабылданды. 1995 жылы 25 маусымда 2-жиын болды, онда Қазақстан немістерінің Кеңесі сайланды. 90-жылдардың басында Ресей үкіметі ресей немістерін толғандырған мәселелерді шешуге бірнеше әрекеттер жасады. Сонымен, 1992 жылы 21 ақпанда Ельцин ресей немістерін ақтау жөніндегі шұғыл шаралар туралы жарлыққа қол қойды.

Отанына қайта оралу (репатриация)

Темір перденің құлауы және Германияның бірігуі немістердің Қазақстаннан тарихи Отанына кетуіне әкелді. 1992 жылы Қазақстаннан 80 мың неміс кетті, 1993 жылы кеткен немістер саны 100 мыңға жетті, ал 1994 жылы Германияға 120 мың неміс кетті. Тек 1997 жылы ғана көші-қон ағыны таусыла бастады.

1997 жылы мамырда ФРГ канцлері Гелмут Колдің Қазақстанға сапары кезінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев екі ел арасындағы ынтымақтастық үшін Қазақстанда тұратын неміс диаспорасының маңыздылығын атап өтті. Сонымен бірге, ол қазақстандық немістерді «өз Отаны - Қазақстанды» тастап кетпеуге, осы елдің басқа халықтарымен бірге жақсы болашақ құруға шақырды.

Этнографиясы

Қазақстандағы алғашқы ерікті неміс қоныстанушылары қазақтарды айтпағанда (мұсылман дінінің өкілдері ретінде) орыстармен аралас некеден аулақ болып, моноэтникалық жағдайда өмір сүруді жөн көрді. Ресей империясына қоныс аударып, Азияға қоныстанған немістердің шамамен 65% евангелиялық-лютеран шіркеуіне тиесілі, келушілердің екінші үлкен тобы католиктер болса, ал меннонизм онша кең таралмады.

Ұлы Отан соғысы басталған кездегі немістер жер аударылғанда, жаңа қоныс аударушылар келіп, басқа ұлт өкілдері жер аударылғаннан кейін, немістердің көпшілігі этникалық аралас, бірақ басым бөлігі орыс тілділердің ортасында тап болды. Сондықтан, 1960-1990 жылдары өскен неміс ұрпақтары тілдік құрамы бойынша орыстандырылған.

Қазақстандағы неміс халқының серпіні

Республикада немістердің саны бойынша 1989 жылы жоғарғы деңгейге жетті, 1989 жылғы санақ бойынша Қазақ КСР-інде 958 мың немістер өмір сүрді (республика халқының 5,8%). Немістер, осылайша, 1989 жылы украиндықтарды 4-орынға ығыстырып, саны жағынан орыстар мен қазақтардан кейінгі үшінші халық болды. 1991 жылы Қазақстанның егемендігі жарияланғаннан және көші-қон заңнамасы ырықтандырылғаннан соң, елдегі немістердің саны ерекше тез төмендеді. 1999 жылғы халық санағы 353 мың немістерді тіркеді (халықтың 2,4% -ы). 2009 жылғы санақ бойынша 2000 жылдан кейін эмигранттардың аздаған бөлігі Қазақстанға оралғаны туралы баспасөзде ақпарат пайда болғанына қарамастан, Қазақстан Республикасында 178,2 мың неміс қана (халықтың 1,1% -ы) қалды. Жоғары эмиграцияға қарамастан, республикадағы немістер 1990-шы және 2000-жылдары орыстар мен украиндықтардан гөрі 1000 неміс тұрғынына шаққанда +1-ден +2 адамға дейінгі табиғи өсімді сақтап қалды. 90-жылдардың басына дейін көпшілігі тыңнан шыққан ауыл тұрғындары болып келген немістердің (+6 +8 адам) табиғи өсімі, орыстармен салыстырғанда едәуір жоғары болды, бірақ олар қазақтармен салыстырғанда жоғары емес еді. Сол себепті, республикадағы немістердің үлесі абсолюттік санының өсуіне қарамастан 1959 жылдан бастап (7,1%) төмендеп келді.

• 1897 — 2 613 неміс (0.06 %)
• 1926 — 51 094 неміс (0.82 %)
• 1939 — 92 571 неміс (1.51 %)
• 1959 — 659 751 неміс (7.08 %)
• 1970 — 839 649 неміс (6.53 %)
• 1979 — 900 207 неміс (6.13 %)
• 1989 — 957 518 неміс (5.82 %)
• 1999 — 353 441 неміс (2.36 %)
• 2007 — 220 000 неміс
• 2009 — 178 409 неміс (1.11 %) (2009 жылғы Қазақстан Республикасындағы халық санағының қорытындылары бойынша)
• 2012 — 180 832 неміс (1.08 %)
• 2014 — 181 928 неміс (1.06 %)
• 2015 — 181 958 неміс (1.04 %)

Қазақстанның әйгілі немістері

• Атаназиус Шнайдер — Рим-католиктік епископ. 2006 жылдың 8 сәуірінен бастап Целеринаның атақты епископы. 2006 жылғы 8 сәуірден 2011 жылғы 5 ақпанға дейін Қарағанды қаласының көмекші епископы. 2011 жылдың 5 ақпанынан бастап Астана қаласындағы Қасиетті Мария Архиепархияның көмекші епископы.
• Герман Греф — Ресейлік неміс мемлекет қайраткері, Ресей Сбербанкінің президенті және басқарма төрағасы, Ресей Федерациясының бұрынғы экономикалық даму және сауда министрі (2000-2007)
• Константин Лайкам — Ресей мемлекет қайраткері, 2004 жылғы 16 маусымнан бастап Федералды мемлекеттік статистика қызметі (Росстат) басшысының орынбасары.
• Виталий Ааб — кәсіби хоккейші, Германияның шайбалы хоккей құрамасының ойыншысы.
• Владимир Беккер — генерал-майор, Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар комитетінің экс-төрағасы.
• Эдуард Айрих — КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы. «Динамо» (Алматы) ерлер командасының аға жаттықтырушысы. 1980 жылғы Олимпиада ойындарында КСРО ерлер құрамасының аға жаттықтырушысы - команда қола медал жеңіп алды.
• Константин Айрих — неміс боксшы.
• Дмитрий Литесов — неміс хоккейші.
• Евгений Аман — Қазақстан комсомолы Қостанай облыстық комитетінің бөлім меңгерушісі, 1983 жылдан бастап Қазақстан Компартиясы Қостанай облыстық комитетінің ауыл шаруашылығы және тамақ өнеркәсібі бөлімі меңгерушісінің орынбасары. 1988 жылы ол Қазақстан Компартиясы Обаған аудандық комитетінің бірінші хатшысы, еңбекшілер депутаттары аудандық кеңесінің төрағасы болып сайланды. 1992 жылдан бастап өндірістік-коммерциялық бөлімнің директоры, «Қостанайлизингинвест» АҚ вице-президенті, 1998 ж. «Қостанайлизинизинвест» АҚ президенті. 1999 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының, екінші, үшінші шақырылымдарының депутаты, Экономика, қаржы және бюджет жөніндегі тұрақты комиссияның мүшесі болып сайланды. 2007 жылдан бастап төртінші шақырылымның депутаты, Аграрлық мәселелер және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі тұрақты комиссияның хатшысы. 2008 жылы аграрлық мәселелер және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі тұрақты комиссияның төрағасы болып сайланды. 2009 жылғы желтоқсаннан 2013 жылға дейін Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің жауапты хатшысы болды. 2013 жылғы наурыздан бастап қазіргі уақытқа дейін - Қазақстан Республикасы Қостанай облысы әкімінің бірінші орынбасары.
• Геролд Белгер — жазушы, аудармашы, прозашы және сыншы. 1971 жылдан бастап Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.
• Александр Фитц — жазушы, журналист, қоғам қайраткері.
• Эрнст Боос — Физика-математика ғылымдарының докторы, ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспонденті әрі академигі, Ұлттық ғылым академиясының жоғары энергия физикасы институтының директоры.
• Андрей Браун — Ақмола облысының әкімі, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Социалистік Еңбек Ері, үш рет Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медалдармен марапатталған.
• Яков Геринг — кеңестік шаруашылық қайраткер, зоотехник, ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты, Қазақ КСР-інде ауылшаруашылық өндірісін ұйымдастырушы. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты (1971), Социалистік Еңбек Ері (1966), КСРО Министрлер Кеңесі сыйлығының лауреаты (1978).
• Роберт Дитрих — хоккейден Германия Жастар құрама командасында ойнаған кәсіби хоккейші.
• Игорь Дорохин — кәсіби хоккейші, КСРО хоккей құрамасында ойнады.
• Сергей Каримов — футболдан Қазақстан ұлттық құрамасында ойнаған кәсіби футболшы.
• Дмитрий Кочнев — кәсіби хоккейші, Германияның шайбалы хоккей құрамасының ойыншысы.
• Александр Дедерер — «Жандану» Қазақстан немістерінің қоғамдық бірлестіктері қауымдастығының төрағасы.
• Александр Меркел — кәсіби футболшы, футболдан Қазақстан ұлттық құрамасының ойыншысы.
• Иоган Меркел — 3-классты мемлекеттік әділет кеңесшісі, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Аймақтық және салалық даму комитетінің төрағасы, Аграрлық мәселелер және Сенаттың қоршаған ортаны қорғау комитетінің хатшысы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Кеңесінің мүшесі, Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бірінші орынбасары. «Қазақстан Республикасы прокуратурасының құрметті қызметкері» атағына ие.
• Гуго Вормсбехер — кеңес және орыс жазушысы, ресей немістерінің өкілі.
• Мунтаниол Вилли — ресей немістерінің ұлттық қозғалысының ардагері, 1960 жылдардағы автономист, КСРО Журналистер одағының мүшесі, публицист, жазушы, ресей немістерінің Халықаралық конвенциясы президиумының мүшесі.
• Пётр Нейштетер — футболдан Қазақстан ұлттық құрамасында ойнаған кәсіби футболшы.
• Владимир Нидергаус — футболдан Қазақстан ұлттық құрамасында ойнаған кәсіби футболшы.
• Дмитрий Петцолд — кәсіби хоккейші, Германияның шайбалы хоккей құрамасының ойыншысы.
• Нора Пфеффер — ақын. Ол Қазақ КСР неміс радиосын, кейіннен «Қазақстан» баспасының неміс бөлімін басқарды.
• Алберт Рау — саяси қайраткер, Ақмола облысының әкімі, Қазақстан Республикасының индустрия және жаңа технологиялар вице-министрі.
• Вадим Рифел — шайбалы хоккейден Қазақстан ұлттық құрамасында ойнаған кәсіби хоккейші.
• Александр Фрайденберг — Бүкілодақтық социалистік жарыстарда екі рет жеңіске жеткен Қазақ КСР немістерінің жастар-комсомол отбасылық байланысының алғашқы түйіні.
• Генрих Шмидтгал — кәсіби футболшы, футболдан Қазақстан ұлттық құрамасының ойыншысы.
• Дмитрий Хинтер — рэп-орындаушы Schokk немесе YA аттарымен таныс.
• Константин Энгел — кәсіби футболшы, футболдан Қазақстан ұлттық құрамасының ойыншысы.
• Юри Юдт — Германияның жастар футбол құрамасында ойнаған кәсіби футболшы.
• Максим Браун — қазақстандық биатлоншы.
• Элеонора Хуммел — неміс жазушысы.
• Дмитрий Шаад — неміс актері.
• Олег Борн — неміс футболшысы.
• Кирилл Мейстер — қазақстандық тележүргізуші.

Аралас некенің ұрпақтары

• Қайырболат Майданов — Кеңес Одағының Батыры, Ресей Федерациясының Батыры (қайтыс болғаннан кейін).
• Александр Винс — Солтүстік Қазақстан облысының Черкасское ауылдан шыққан танымал механизатор, 1986 жылы ауылшаруашылық өндірісі бойынша көшбасшы. Қостанай облысының тумасы, Ұлы Отан соғысының ардагері Әкімжан Күркеұлы Молдашев(Солтүстік Қазақстан облысы, Аққайың ауданының «Колос» газеті, 23.07.2005, «Өз міндетін тек орындау» очеркі) және Қырымнан арнайы қоныс аударушы Сюзанна Андреевна Винстың ұлы.
• Дмитрий Рейхерд — могулда өнер көрсететін қазақстандық шаңғышы.
• Оскар Хартман — Ресейлік кәсіпкер, филантроп, капитализациясы 5 миллиард доллардан асатын 10-нан астам компанияның негізін қалаушы.

Тағы қараңыз

• Мариенталдік сұлу Амми мен қырғыз Михел