Қазақ ауыз әдебиеті мен араб әдебиеті байланысы

Arabic ; العربية Үлгі:ArabDIN
al-‘Arabiyyah in written Arabic (Naskh script):
Айтылуы:	IPA: /alˌʕa.raˈbij.ja/
Сөйлеу орны:	Алжир, Бахрейн, Мысыр, Ирак, Иордан, Кувейт, Ливан, Ливия, Мавритания, Марокко, Оман, Палестина, Катар, Сауд Арабиясы, Судан, Сирия, Тунис, Біріккен Араб Әмірліктері, Батыс Сахара, Йемен, тағы басқалар.
Барлық сөйлеушілері:	Estimates of native speakers between 186 and 422 million . According to Ethnologue, 246 million including second language speakers, (1999 est).
Әлемдегі қатары:	2 to 6 (native speakers)
Тіл ұясы:	Afro-Asiatic; Semitic; West Semitic; Central Semitic; Arabic
Жазу әдісі:	Arabic alphabet
Ресми күйі
Ресми күйі бар жері:	Official language of 25 countries, the third most after English and French Тізім Algeria; Bahrain; Comoros; Chad; Djibouti; Egypt; Eritrea; Iraq; Israel; Jordan; Kuwait; Lebanon; Libya; Mauritania; Morocco; Oman; Qatar ; Saudi Arabia; Somalia; Sudan; Syria; Tunisia; United Arab Emirates (UAE); Yemen Үлгі:Country data Palestinian Authority (Palestinian National Authority); Western Sahara Үлгі:Country data African Union(AU); Үлгі:Country data Arab League ; (OIC); United Nations;
Реттеушісі:	Мысыр: Academy of the Arabic Language in Cairo; Syria: Arab Academy of Damascus (the oldest); Iraq: Iraqi Science Academy; Sudan: Academy of the Arabic Language in Khartum; Morocco: Academy of the Arabic Language in Rabat (the most active); Jordan: Jordan Academy of Arabic; Libya: Academy of the Arabic Language in Jamahiriya; Тунис: Beit Al-Hikma Foundation; Israel: Academy of the Arabic Language (first ever in a non-Arab country)[1]
Тіл белгілері
ISO 639-1:	ar
ISO 639-2:	ara
ISO 639-3:	ara — Arabic (generic); see varieties of Arabic for the individual codes
	; Араб тілінің жалғыз ресми (жасыл) және бірнеше ресми тілдердің бірі (көк) ретінде таралуы
	Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін.

Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран Кәрім қиссаларының тигізген әсері./ - Ұлықбек Алиакбарұлы. Шымкент-2011. 136-бет.

Пікір жазғандар: ф.ғ.д., профессор: Керімбек Сыздықов және ф.ғ.д., профессор Қыдырәлі Саттаров.

Қазақ халқы фольклор саласында айтарлықтай табыстарға жеткен болса, дін мен діни тәрбие салаларында анағұрлым кешеуілдеп келеді. Дін мен қазақ халық әдебиетінде ешқандай байланыс жоқ сияқты болып көрінуі мүмкін. Дегенмен олай емес, қазақ ауыз әдебиетін Қасиетті Құран кәрім қиссаларының тигізген әсері өте көп. Қолыңыздағы еңбекте Құран қиссаларының қазақ ауыз әдебиетіне тигізген әсерлері, Құрандағы фольклоризм мәселелері қамтылған. Мәселен: Бәдір, Ухуд, Исра-Миғраж, Жүсіп-Зылиха, Қыдыр ата секілді дастандардың құран аяттарымен байланыстары жайлы айтылған. Оңтүсітк өңірінің шайырлары, Мәделі, Майлықожа, Құлыншақ Кемелұлы, Молда Мұса, Шәді Төре шығармаларының араб әдебиетімен байланыстары жайлы зерттеулер жасалған.

ББК 82.3 (Қаз) ISBN 9965-903-06-9 «Алтын алқа» баспасы © Ұ.Алиакбарұлы.

1. Кіріспе бөлім

Пікір

A.

"Қазақ ауыз әдебиетіне қасиетті Құран Кәрім қиссаларының тигізген әсері" кітабының мұқабасы. Ұлықбек Алиакбарұлы. "Алтын алқа" баспасы. Шымкент-2011.

Кіріспе бөлімінде қазақ – араб ауыз әдебиетінің байланысы алғаш Құран Кәрім кітабындағы аңыз, әпсана, хикаялардан басталатыны туралы тақырып алып, ғылыми жұмыс жасауы өте орынды. Ғылыми жұмысы негізгі екі бөлімнен, қорытынды және Дереккөздернен құралған. Қазақ тілінен басқа орыс, араб, түрік, ескі араб әріптерімен жазылған қазақ тіліндегі кітаптарды пайдаланған. Құран Кәрім қасиетті кітаптарындағы діни қиссалар, қазақ жеріне жетіп келген көптеген қазақ қисса дастандарының негізі сол қасиетті Құран Кәрімнен алғаны белгілі. Мысалы: Құран Кәрімде «Хазіреті Оспанның р.а. Пайғамбарды қонаққа шақырғаны»,-деген сюжет негізінде менің жазып алған жыр, дастандарым арасында «Әзіреті Оспанның баласын дүреге жатқызғаны» атты қисса пайда болғанын көруге болады. Ғылыми жұмысында осы қиссаның араб әдебиетіндегі нұсқасын тауып сюжет желісінің ұқсастығын салыстыра зерттеуі өте орынды. Келешекте композициясы мен поэтикалық шеберлігін салыстыруда мүмкіндік туады. Магистрант ғылыми жұмысын қазақ, орыс, араб, парсы, түрік тілдеріндегі үлгілерімен сюжеттік үлгісін салыстыра зерттеп бірнеше жаңалық ашуға қолы жеткен. Мысалы Шәді Төренің «Хайбар» атты қиссасының сюжет желісі «Қисасул Әнбия», «Сияр Шариф» ертегісі негізінде дүниеге келгенін дәлелдей отырып, салыстырып, пікір айтады.

Екінші тарау Қазақ – араб ауыз әдебиетіндегі ғазал жанры деп аталады. Ғазал жанрында өлең жазған бір қатар араб- парсы ақындарының шығармаларынан үзінді келтіре отырып, жанрдың шығу тегі мен даму тарихына шолу жасаған. Арабша ғазал мәтіндеріне қазақша мағынасын қоса келтірген.

Үшінші тараудағы «Жүсіп – Зылиха» дастанының ұзын-сонар сюжеті Құран Кәрім кітабынан басталуын айта отырып, Құран Кәрім кітабындағы аңыз, әпсаналар мен ақыл-нақыл сөздердің фольклоризм саласына негіз болатындығын дәлелді мысалдармен зерттеу жүргізе білген. «Исра-Миғраж» қиссасына түсінік бергенде «Исра»-арабша түнде жүру, ал «Миғраж» аспанға көтерілу деген мағына беретіндігін түсіндіре келіп, бұл қиссаның сюжет желісі «Пайғамбар тарихынан» (Қисасул Әнбия) кітабынан алынғанын дәлелдейді.

Төртінші тарау «Қазақ ауыз әдебиетіндегі «Балықшы және жын» ертегісінің «1001 түн» ертегілері негізінде айтылған сюжеті бойынша салыстыра зерттеу мәселелері» деп аталады. Магистрант ғылыми жұмысын жазуда Ливанның астанасы Бейрут қаласында баспадан шыққан «Мың бір түн» кітабындағы араб тіліндегі үлгісімен қазақ тіліндегі және орыс тілдеріндегі үлгілерімен салыстыра зерттеу жүргізеді. Сонымен бірге ғылыми жұмысына байланысты кейбір материалдарды Дамаск университетінің Әдебиет факультеті кітапханасынанда кездестірген. Хайбар, Ухуд, Бәдір секілді қиссалардың болған жерлерін өз көзімен көргендігін де атап өткен. Ғылыми жұмысының қорытынды бөлімін толықтырып жазу қажет. Компьютерде кеткен кейбір кемшіліктер курс жұмысының құнын түсіре алмайды. Сондықтан Ұлықбек Алиакбарұлының ғылыми еңбегіне өте жақсы деген бағамен бағалауға болады. Ғылыми жетекші, ф.ғ.д., профессор Қ.Саттаров

Кіріспе

Қазақ әдебиетінің сонау заманнан бері өсіп өркендеп келе жатқандығына еш дау жоқ. Біздің мәдениетіміздің қайнар бұлағы - әдебиет, яғни әдеби жырлар, халық ауыз әдебиеті, сан алуан өлең жыр-дастандар, ақсақалды қарияларымыздың асыл сөздері, сәнді де сазды төгілген күй термелері және т.б. Әр бір ұлт мәдениетінің, әдебиетінің өзіндік өсу, қалыптасу жолы және өзіне тән ерекшеліктері бар. Сол секілді қазақ әдебиеті негізінен діни наным-сенімдермен тығыз байланыста болды. Егер екі-үш ғасыр артқа шегініп сол кездегі жырлар мен әдеби шығармаларда діни терминдер немесе діни тұрғыдағы сөздердің табылмауы мүмкін емес еді. Халқымыздың әдебиетінің діни сеніммен тығыз байланысы халық болып қалыптасқан кезден Кеңес өкіметі құрылған жылдарға дейін жалғасып келеді. Кеңес өкіметі орнап, «дін апиын» деп танылған соң, діни тұрғыда жазылған шығармаларды теріс пиғылды деп танып, оқырманнан айыруды қолға алды. Дегенмен Кеңес халқы сырттай Құдай жоқ дегенімен, іштей тәубесіне келіп жататын.

Біздің еңселі ел болып, шаңырағымызды көтеріп, мемлекет болып хандық құру кезеңімізді тарих ғалымдары 15 ғасыр деп көрсетіп жүр. Қазіргі қазақ жерін біздің мемлекет пайда болмай тұрып түркі тілдес тайпалар мекен еткен. Сол түркі тайпалары,яғни, біздің халқымыз Ислам діні келген уақыттан бастап жаңа дінді қабылдап мұсылман болған. Біздің халқымыз 15 ғасырда өз алдына мемлекет болып құрылған болса, 7 ғасырда Алла тағала тарапынан соңғы Мұхаммед с.а.с. пайғамбарға жіберілген Ислам діні қазақ жеріне сонау түркілер заманында яғни ІХ-Х ғасырда келді. Ислам діні түркілерге (қазіргі қазақ жеріне) зорлық-зомбылықпен орнатылмаған. Ислам дегеннің өзі бейбітшілік деген мағына білдіреді. Түркілер арабтардың әкелген жаңа дінін ілтипатпен қарсы алып қабылдаған. Сол уақытта түркілер Көк Тәңіріге табынған, яғни Ұлы Жаратушыны көкте деп білген. Арабтардың жаңа дінді уағыздауымен түріктер мұсылман болды. Ислам тек дін емес ғылым да әкелді, онымен бірге араб әдебиетін де жетелей келді. Ислам дінінің қасиетті кітабы – Құран.

«Құран – араб әдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Өйткені ол араб тілінің сақталып қалуы мен өзге елдерге тарауы, араб тілінің грамматикасының қалыптасуына барынша әсер етті. Кейінгі ғасырларда өмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің елімізден шыққан ақын жыраулар да) шежіреші, тарихшы, географтары Құраннан көп дәйектемелер алып, өз шығармаларында пайдаланған» .

Араб-шығыс әдебиетіне еңбегі сіңген ғұламалар - суреттер

Ислам дінің келуімен ежелгі қазақ жерінде араб әдебиетінен нәр алған, түркі халықтарын шыққан ұлы ғұлама ойшылдар пайда болды. Оларды атап өтер болсақ, қазіргі Түркістан қаласына жақын жерде, Арыс пен Сырдария өзендерінің құйылысында орналасқан, бұрын үлкен орталық қамал болып, қазіргі таңда аумақты қорған ретінде сақталған ежелгі Отырар ( "فاراب"арабша Фараб) қаласында, қыпшақ ұлысынан әскери басшы Мухаммад ибн Узлақ отбасында дүниеге келген Әбу Насыр Әл-Фараби. (толық есімі: Әбу Насыр Мухаммад ибн Мухаммад Тархан ибн Узлақ Әл-Фараби). Жастайынан зерек болған Әл-Фараби бақытына ора сол кезде Отырардағы бай кітапханадағы кітаптарды көп оқитын. Ол кісі араб, грек тілдерін жетік игерген. Сонымен қоса Әл-Фараби жетпіс жұрттың тілін меңгерген ғалым. Батыс пен Шығыс ғылымдары жетістіктерінен нәр алған кемеңгер ғалым, жан-жақты кемел оқымысты. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз "المعلم الثاني" «әл-Муъаллиму әс-сәни» атанған. Шығармаларының көпшілігін (барлығын дерлік десе де болады) араб тілінде жазған. Өз еліндегі оқу орындарынан соң әл-Фараби араб елдеріне аттанып, сол барған жерлерінде ғылым ізденуін жалғастырған.

Қазақ мәдениеті мен әдебиеті тарихы үшін әл-Фарабидің алатын орны орасан зор. Әл-Фараби заманында ғылымы мен білім жақсы өркендеді. Осы уақытта яғни Ислам діні келіп тарала бастаған кездерде Ибн Сина, әл-Бируни, Әбілқасым Фирдауси, Низами, Омар Һайям, Насыреддин ат-Туси, Исмаил Жауһари, Махмұд Қашқари, Мұхаммед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұни, Ахмед Ясауи секілді түркі тілдес елдерден шыққан дана, ғалым адамдар дүниеге келді. Махмуд Қашғари (толық есімі: Махмуд ибн әл-Хусайн ибн Мухаммад әл-Қашғари) түркі тектес елдеріне әйгілі «Диуани луғат ат-Түрік» кітабының авторы. Бұл кісі Орта Азияның түркі тайпаоарынан шыққан, орта ғасыр ғұламасы. туған жері қазіргі Қазақстан жері. Қашғари 1029-30 жылдары Барысқан қаласында дүниеге келген. Махмуд Қашғари араб тіліне жетік болған ғалым. «Махмуд Қашғари иран мен араб тілін жетік білсе де, дін һәм хадис ғылымдарын өте жетік білмеген. Бірақ ол араб тілін, әдебиетін жете білген, һәм (Диуан луғат ат-түрк) кітабын атақты араб филологы Халилдің (Халил ибн Ахмадтың) كتاب العين «Китабул ъайн» деген классикалық (үлгі) кітабына ұқсатып жазғанын айтады. Шынымен ол тіл, әдебиет майданында арабтың ең алдыңғы қатардағы ғылымдарымен қатар тұрып, түрік тілін сол замандағы ең жоғарғы фәни усулға салып жазған» .осы жерден ол кісінің араб әдебиетіне жақын болғандығын көреміз. «Түрік сөзін араб харфімен жазған адам, әрине, Қашғари бірінші (тұңғыш) адам болған» . Ғалым Қашғаридің өз еңбегін араб әрпімен (бірінші болып) жазғандығы араб әдебиетіне жақын болғандығының екінші дәлелі емес пе?

Шахнамеден үзінділер - суреттер

Shahnameh
Shahnameh, Iran, XVIe
Shahnameh, Iran, fin XVIe
Shahnameh, Iran, fin XVIe
Bowl depicting Bahram Gûr, hero of the Shahnama (Book of Kings) and the harpist Azada

Жүсіп Баласағұни Қырғыз 1000 сомы

Орта ғасыр жазба әдебиетінің айқын көрінісі Жетісулық Жүсіп Баласағұни «Қутадғу Білік» атты кітаптың авторы. Баласағуни ХІ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, сол ғасырдың 70 жылдарына дейін өмір сүрген. Ахмед Ясауи – Түркістан қаласында дүниеге келген. Өз заманында сауатты, білімді адамдардың бірі болған. Жастайынан Исламдық тәрбие алған. Ол – сопылық идеядағы поэзияның көрнекті өкілі. Оның бізге мәлім шығармасы «Диуани хикмет» атты діни уағыз, ғибрат өлеңдер жинағы.

Ислам діні қазақ жеріне келгенде араб әдебиеті де тарады деп жоғарыда атап өткен едім. Қазақ жерінен шыққан ғұлама ойшыл ақындар бірінші кезекте өз шығармаларын араб әдебиетімен байланыстыра жазды. Ал кейбіоеулері араб тілінде жазды. Сол секілді қазақ халқы пайда болып, мәдениеті өркендеп, әдебиеті де өркендеген тұста тікелей бірінші кезеңде араб әдебиетімен байланысты болды. Арабтың кебір сөздерін біздің халық қолданатын еді. Тіпті кейбір: «қалам, кітап, дәптер, мәжіліс, қағида, табиғат» т.с.с. араб сөздерін осы күнге дейін қолданып келеміз. Ендігі кезекте өз шығармаларын араб әдебиетімен байланыстырған сонымен бірге араб сөздерін де қолданған кейбір ақын жырауларды атап өтейін. Қазіргі Қызылорда облысы, Тереңөзек (Сырдария) ауданы Шіркейлі кеңшарында көрнекті айтыс ақыны Күдеріқожа Көшенұлы (1820-1858 ж.) дүниеге келген. Өз заманының көрнекті ақыны болған Күдеріқожаның өлең, толғаулары біздің заманымызға да келіп жетті. Оның Ұлбикемен айтысында (1840 жыл) мынадай мәтіндер келген:

Ұлбике:

Ақын жігіт белбеуін есе келер, 
Қызуланып той десе өме келер.
Тіл аузыңа симаған ақын болсаң.
Бір жылда «үтір-уәжіп» неше келер?

Күдеріқожа:

Асқабақты қауын деп жеген қазақ,
Мені, сірә, қылмассың әзіл-мазқ.
Он екі айда келеді «мың бір үтір»,
Мұның несін сұрайсың аңқау қазақ?

Бұл жерде «үтір» және «уәжіп» сөздеріне тоқталар болсақ. Үтір бұл араб тілінде тақ сандық мағынаны білдіреді. Дегенмен Алматыдағы «Жазушы» баспасынан 1984 жылы шыққан «Бес ғасыр жырлайды» кітабында «үтір – араб әріптерінің үстіне қойылатын белгі»,-деп түсіндіріліпті. Бұл қате түсіндірме. Себебі: біріншіден араб әріптерінің үстіне қойылатын белгілер «харакат» деп аталады. Олардың ішінде үтірге ұқсасы бар (ــُُـ), бірақ ол үтір емес "ضمة" «дамма» деп аталады. Ұлбикенің сұрап отырған үтірі ол Құптан намазындағы үш ракат (бас) үтір уәжіп намазы. Ал Күдіреқожаның шариғаттан хабары болған, егер болмағанда жауап беруі мүмкін емес еді. Айтыста қойылған сұраққа, сұрақ қойылған мезеттен жауап ізделеді. Айтысқа үйден жауап дайындап келмейді, муырып салып сол жерде жауап береді. Қорыта айтқанда, Күдеріқожаның араб әдебиетінен, кейбір діни терминдерден хабары болған. Сонымен қатар қазіргі Қызылорда облысы Шиелі ауданы, Ыбырай Жақаев атындағы ұжымшарда туып өскен, мұсылманша оқыған Будабай Қабылұлы (1830-1890) өзінің туысқаны Әшір мен Кембілдің өтініші бойынша шығарған Әйекені жоқтау өлеңінде:

Сақилығы бар еді,
Баязити Бастамдай ,-деген сөздерді қолданған.

Бұл жердегі Баязити Бастамдай – ертедегі араб әдебиетінде дәріптелетін ұнамды кейіпкердің есімі. Будабай мұсылманша оқыған, демек араб тіліндегі Қасиетті Құранды оқыған. Діни мәтіндермен бірге араб әдебиетімен де таныс болған деп айта аламыз. Егер таныс болмаса, өз өлең жолдарында араб әдебиеті кейіпкерлерін қолдану-қолданбауы екі талай еді ғой. Қысқаша айтқанда, Будабайдың араб әдебиетімен байланысы болған, немесе оның өлең жырлары араб әдебиетінен әсер алған. Бұл ақын да кітәби, нәрирігөйлік стильді ұстанған шайырлардан болған. Кітаби ақындар шығыс, араб әдебиеті үлгілерінде бар поэзияның озық үлгілерін, өздерінше жырлап, қазақ халқының арасына таратып отырған, шығыс тіліндегі кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар жазған. Осы секілді кітаби ақындардың шығармалары қарастырылып, олардың араб әдебиетімен байланысы төменгі қатарларда баян етілген. Алдыңғы аталған кісілерден соң мына кішкене ғана зерттеу жұмысымды қазақ араб ауыз әдебиетінің ежелгі дәуірден бергі байланысы, қарым-қатынасын, Қасиетті Құрандағы фольклоризм мәселелері (оның ішінде тек қазақ халық ауыз әдебиетіне тән туындыларды ғана ескердім) және оңтүстік өңірінен шыққан бес ақын шығармашылығының араб әдебиетімен байланысын қарастырдық.

2. Негізгі бөлім.

І – тарау

Антара ибн Шаддад Араб әдебиеті

Қазақ араб ауыз әдебиетінің ежелгі дәуірден бергі байланысы, қарым-қатынасы

Ғылымда тексерілуге, зерттелуге жататын материал – фольклор деп аталады. Фольклор ағылшын сөзі. Оның дәл мағынасы – халық даналығы, халық білімі деген сөз, ауызша шығарылған асыл, аталы, көркем сөздер. Сонда фольклор деген сөз ауыз әдебиеті деген мағына береді. Бірақ, фольклор халықаралық сөз, ғылымдық атау .

Көркем сөз туындылары ауызша шығарылуы және жазып шығарылуы мүмкін. Бірақ, қалай, қай жөнмен шығарылсада ол көркем әдебиетке жатады. Ендеше, ауызша шығарылған әдебиет – фольклор . Қазақ халқының ауыз әдебиетінің туындылары жайында сөз еткенде, ең алдымен, ауыздан ауызға ауысып, жатталып, ұрпақтан – ұрпаққа жетіп келе жатқан тамаша эпостық жырларымызды, ұмытылмас ертегілеріміз, нәзік лирикалы өлең әңгімелерімізді еске аламыз . Сонымен бірге діни тұрғыда, Ислам дінін уағыздап, шариғатты насихаттап, Қасиетті Құран Кәрім негізінде жазылған шығармаларды, дін исламды уағыздайтын жыр-дастандарды, діни туындыларды да еске аламыз.

Діни дастандар біздің рухани мұрамыз.

Басқа халықтар секілді, қазақ халқының да ертеден келе жатқан діни ұғымдары, ескі наным-сенімі болған. Мұндай ұғымдар қазақ арасында ертеде, Шоқанның айтуынша, шамандық дәуірде, көп құдайға сиынған кезде туған . Бертін келе, қазақ арасына Ислам діні және оның шарттары тараған кезде ауыз әдебиетінде діни ұғымдарды көрсететін жаңа шығармалар туды. Мұндай шығармалардан бұрынғыдай жаратылыс құбылыстарынан туған көп құдайлар басты орын алмай, жеке құдай, яғни Ислам дінін таратқан құдай (Алла тағала), жайлы айтылады . Біздің бұл кішкене ғана зерттеуіміздің мақсаты халқымыздың мәдени мұрасының бір саласы – фольклордың бүгінгі күндегі орны мен маңызын анықтау, оның қазіргі мәдениетімізде қалай пайдаланылып отырғандығын талдау және соған қатысты кейбір мәселлерді қарастыру. Дәлірек айтқанда қасиетті Құран Кәрімдегі фольклоризм мәселелеріне тоқталу. Біз тек қазақ халық ауыз әдебиетіне тән туындыларды ғана ескеруге тырыстық.

Сонымен бірге қазақ араб ауыз әдебиетіндегі «Жүсіп-Зылиха» жыр үлгілерінде кездесетін сюжеттік композициялық және өлең құрылыстарындағы бірлігі және айырмашылықтарын анықтау және «Балықшы мен жын» секілді мың бір түн сюжеті негізінде пайда болған қазақ араб ертегілерін салыстыра зерттеу мәселелері.

«Шахнаме Фирдоуси

Қазақ фольклоры – жанр жағынан да, түр жағынан бай мұра. Оның ғасырлар бойғы тарихы бар. Ол сонау алғашқы қауымның ыдырау кезеңінде туып, күні бүгінге дейін өмір сүруде. Көне заманнан бері ол жәй ғана өмір сүріп қана қоймай, әр бір қоғамға, өмір шындығына сәйкестеніп, өзгеріп отырды .

Қазіргі уақытта халқымыздың ғасырлар бойы сақтап келген мұрасын нағыз ғылыми түрде жан-жақты зерттеуге және оның барлық күрделілігі мен қайшылықтарын ашып алу – актуальді мәселе болып тұр . Фольклорлық мұра екі түрде сақталады. Бірі – шығармаларды ауызша сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыратын халық жады. Екіншісі – қолжазба мен кітап және осы күнгі жазып алып, содан соң қайта тарататын әр-түрлі техникалық құралдар. Фольклорлық жазбалардың маңызы ең алдымен ұмытылған, яки ұмыт бола бастаған халықтың ауызекі шығармаларын мәңгілік сақтауында. Тек осы жазбаларды жинау мен бастырудың арқасында ғана қай халықтың Фольклоры болса да бүкіл халықтық мәдениеттің бір бөлігіне айналады, ал ең жақсы үлгілері дүниежүзі мәдениетінің қазынасына енеді . Ерекше айта кететін жәйт, ұмытылған немесе ұмытыла бастаған мұралардың бірі ол діни кітаптарда, Қасиетті Құран кітаптарындағы діни қиссалар. Қазақ жеріне жетіп келген көптеген қазақ дастандары негізін сол Қасиетті Құраннан алады. Мәселен: «Хазіреті Османнның р.а. Пайғамбарды қонаққа шақырғаны», «Пайғамбардың Исра Миғражға қонақ болғаны», «Зәйд пен Зәйнәб қиссасы», «Бәдір қиссасы», «Ухуд қиссасы» және т.б. Бұл қисслар ескі жазуда яғни араба әрпімен жазылған, оқылуы қазақша күйінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында күні бүгінге дейін сақтаулы.

Құран Кәрім Алла тағаладан ең соңғы Мұхаммед с.а.с. пайғамбарға араб тілінде түсірілген. Осы себептен аталмыш қиссалар алдымен араб тілінде жазылған, кейіннен парсы тілдерінде жырланған, көп уақыт өтседе ол қиссалар қазақ жеріне келіп, түркі тілдес халықтардың тілдерінде жырланды. Осы ретте қазақ араб ауыз әдебиетіндегі байланыс пен қарым-қатынасты айтуға болады. Қазақ араб ауыз әдебиетінің байланысы 9 – 10 ғасырлардан басталады. Араб әдебиетінің қазақ жеріне клуі Ислам дінімен тікелей байланысты. Орта Азияға, Қазақстанға 10 ғасырда келген Ислам діні өзімен бірге Ислам өркениетін, мәдениетін сонымен бірге араб әдебиетін жетелей келді.

Алла тағаланың Ислам дінін уағыздау үшін жіберген кітабы Құран Кәрім бүкіл адамзат баласына жіберілген арнау. Осы бүкіләлемдік, адамзаттық бірігу Ислам мәдениетін бір түйін етті. Бұл түйін әр бір халық және үмбеттің өнерін реттеді . Қазақ жеріне Ислам діні келген кезеңде біздің жеріміздің тұрғындары түркілер еді. Ол кездегі әдебиет түркі халықтарына ортақ болды. Бір ғана мысал, Алпамыс бтыр жырын қазақ, өзбек, түркімен т.б. тілдердегі нұсқасын кездестіруге болады. Ислам дінінің келуімен қазақ жерінеде мұсылманшылықтан нәр алған ғұламалар, ақын – жазушылар, жыраулар шықты. Бұл жыраулар, қисса жазушы ақындар дастан-қиссаларды Құран Кәрімге, діни әңгімелерге негіздей отырып жазған. Мәселен; «Жүсіп – Зулайха», «Ухуд қиссасы», «Хайбар қиссасы», «Хазірет Осман р.а. қиссасы», «Хазіреті Али р.а. қиссасы», «Бәдір қиссасы», «Қиссаи Айша р.а. туһматы» сынды қиссалар Құран Кәрімге негізделе отырып жазылған. Бұл шығармалардың негізгі нұсқалары араб тілінде болған. Бүгінгі күнде қолжазба күйінен, араб тілінде кітап болып жарияланған. Бейрут, Дамаск баспаханаларынан жарық көрген. Жыр-дастандар көбінесе діни туындылар және сүйіспеншілік, махаббат жырлары жайында болды.

Қазақтың халық әдебиетінде сюжеті шығыстан келген сүйіспеншілік хикаялары аз емес. Солардың ішінде қазақ тыңдаушыларының арасына көбірек жайылғандары: «Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Бозжігіт, Жүсіп-Зылиха». Бұлар шығыстың кейбір классик ақындары жырлап өткен және халық романы болып кетен көпке ортақ тақырыбы бар жырлар.

Дегенмен аталмыш туындылар біздің дәуірімізге, біздің күнімізге жеткенше біршама өзгерістерге түскен. Жыршы немесе шығарманы жазушы болсын шығыс елдерінде жырланған шығармаларды қазақ еліне, жеріне, тіліне сәйкестендіре отырып қайта жырлаған. Шығыста бір ақынның жырлаған тақырыбын және бір ақынның жырлауы, қайта әңгімелеуі ол ертеден қалыптасып келе жатқан дәстүр. Бұл жайында М.О.Әуезов былай дейді: «Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығаратын болады....» Айта кететін жайт Кеңес дәуірінде діни тұрғыда, шариғатты уағыздайтын шығармалар тұншығып жатты. 1917 жылға дейін жазылған көптеген шығармалар оның ішінде Құран Кәрімге неігзделіп жазылған туындылардың жарыққа шығуы үлкен проблема болды. Бірақ Құдайға шүкіршілік мұндай туындылар біздің күнімізге дейін сақталып келді. Халқымыз егемендікке қол жеткізуінің арқасында діни тұрғыда жазылған туындылар қара түнектен жарыққа шығып, ұзаққа созылған ұйқысынан оянғандай, дүниеге жаңадан клгендей болды. Демек қазақ араб ауыз әдебиетінің байланысы, қарым-қатынасы ежелден басталады. Мәселен, мың біртүн шығармасын біз араб одан парсы тілдерінде жырланып кейін біздің жерлерімізге деткен дейміз. Дегенмен кейбір арабтың ауылды жерлеріндегі қариялары мың біртүн хикаясын Орта Азия немесе парсы жерлерінен келген болуы керек деген пікірлер айтады. Біздің тілімізде араб сөздері қолданғаны секілді араб сөздерінде де түркі сөздерін кездестіруге болады. Мәселен Ирак, Мысыр (Египет) арабтары «көпір» деген сөзді қолданады. Араб тілінде көпір «жиср» деп айтылады. Дегенмен олар жиср емес «копри» деп айтады. Сириялық арабтар «дуғри» деген сөзді қолданады. Бұл тура деген мағына береді. Сондай-ақ кейбір жер-су аттары түркі тілінде. Мәселен Палестина жерінде «Қайтбай» деген өзен бар. Қысқаша айтқанда, қазақ халық әдебиетімен діни туындыларды салыстыра зерттеуді қажет етеді. Қазақ ауыз әдебиетінде ертеден ауызша айтылып, жырланып келе жатқан діни қиссалар: «Мұхаммед пайғамбар», «Әзіреті Әлінің Пұсайылды дінге салғаны», «Әмір Әмзе», «Әзіреті Әлі мен Дариға қыздың күресі», «Адһам мен Малика», «Құбыл», «Жаһаншаұлы Жаһангер жетім», «Раббана» т.б. ерлік және ғашықтық, дін үшін күрес, уағыз ретінде жырланатын жыр үлгілері .

II-тарау

Ләйлі Мәжнүн миниатюрасы Низами

Қазақ – араб ауыз әдебиетіндегі ғазал жанры

Халықтың рухани қазынасы ретінде ауыз әдебиеті талай-тарихи қызметтерді атқарды. Тек өткен дәуірлердің куәсі болмай, сол кезеңдердегі оқиғаларды бізге жеткізіп, жалғастырған-тарихи ролі де болды. Адамдардың тұрмыс-тіршілігін бейнелеп, таптық күресті мінеп, қарапайым халықтың жоғын жоқтап, жабырқаған көңілін жұбатты, қайғысынан айықтырып, қуанышына қуаныш қосты.Ауыз әдебиеті сонау көне дәуірдегі мифологиялық дүниетанымнан философиялық көзқарасқа шейінгі түсініктер жүйесін туғызып, жыршы-жылаулар, сал-серілер мектебін қалыптастырды, небір керемет жезтаңдай айтыскерлерді, шешендерді даярлап шығарды. Әлеуметтік рухани күштер жиынтығы ретінде бұл мектептен еңбектеген баладан бастап, еңкейген қартқа дейін ләззат алды, сусындады. Ескіні білмей, жаңаны біліп болуға болмайды деген ақиқат қағидаға сүйеніп, фольклористика қазіргі кезде өткен мұраларымызды қайтадан қалыптастыруда, оларға жаңаша ой жіберуде, сол жаңа көзқарас нәтижесінде асыл мұралар құрамынан жаңалықтар ашылуда, олар жаңа тұрғыдан жаңаша бағалануда.

Ауыз әдебиеті зерттеліп болған жоқ, халықтық шығармалардың әлеуметтік мәні тарихи өзгерістерге сай өзгеретіндігі сондықтан дейміз. Ауыз әдебиетінде халықтық даналық ақыл-ой қорытылған, онда адамға ең керекті парасаттылық пен адамгершілік қасиеттер жинақталған, сондықтан да оны болашақ сананың қалыптасуына негіз болғандығынан ғана тынбай жинаймыз, зерттейміз, аса құрметтейміз. В.Шкловскийдің «Келіңдер, өткендегімізден жұмыс жасау әдісін үйренейік»,-деген қағидасына үн қосамыз. Қазақ ауыз әдебиетінің өзекті мәселелерін фольклористиканың қазіргі қол жеткен табыстары негізінде қарастырғанда сапаға көңіл бөлу керектігін жіті басшылыққа алу қажет. Біздің бабаларымыз өздері туралы сөзді аңыздарда, дастандарда айтып қалдырған, сөйтіп, өздеріне шын ескерткіш орнатқан. Сол ескерткіштердің мән-мазмұнына талдау жасау үшін әуелі ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін ескеру керек. Барлық халықтардың фольклорына ортақ ерекшеліктер-авторсыздығы, ауызша таралатындығы, көп вариаттылығы, көркемдік пен ерекше стильдік белгілері. Теорилық зерттеулер тереңдеген сайын ауыз әдебиетінің жалпы ерекшеліктері де айқындала түсуде. Сол сияқты жалпы адамбаласылық сүйіспеншілік тақырыбы да бір әдебиетте молырақ, ал басқаларында шағын дәрежеде сөз болған. Шығыс халықтарында ғашықтық дастандардың, «Ләйлі-Мәжнун», «Фархад-Шырын» т.б., қазақ ауыз әдебиетінде «Қозы Көрпеш–Баян сұлу», «Қыз Жібек», т.б. лиро-эпостық жырлардың болуы бұл елдерде әйелдің әлеуметтік бостандығы ерекше жағдайда болғандығы әрі осы мәселенің шешілуін күн тәртібіне ертерек ұсынғандығын білдіреді. Ауыз әдебиетіндегі басты мәселені шешуде халыққа қандай әдістер ыңғайлы әрі жеңіл болды дегенде, біз алдымен поэзияны ауызға аламыз. Бұл – өте-мөте күрделі де әрі жан-жақты салада дамыған жанр. Жанр туралы ойымызды ауыз әдебиетімен байланыстыра сөйлесек, біз оны шартты түрде ғана қолданамыз. Әдебиет теориясында жанр туралы ұғым жан-жақты қалыптасқан әрі дәлелденген. Ал ауыз әдебиетіндегі ертегіні жанр дейміз, сондай-ақ терме айтыс, қаһармандық, лиро-эпикалық жырлар тек поэзиядан тұрса да өз алдына жеке жанрлар боп қарастырылады. Бұл жанр туралы ұғымды бұрмалағандық емес, тек ауыз әдебиетінің салаларын жеке қарастыру ұғымынан туып, осылайша атау қалыптасып қалғандықтан. Поэзияны әдебиеттану ғылымындағы жанр жесек, қазақ ауыз әдеиетіндегі поэзияның түрлерін де жеке-жеке жанрлық тұрғыдан топтастырамыз. Қара өлең, көңіл күйіне байланысты музыкалық өлеңдер тобы да жекелей алғанда осы поэзия жанрының бір саласы. Осыларға қоса, терме, толғау, дастан, қиссалар да, қаһармандық, лиро-эпикалық жырлар сияқты поэзия жанрының күрделі түрлерін қалыптастырады. Қазақ ауыз әдебиеті ерекшеліктерінің бірі-көркемдік бояуларында. Осы бір ерекшеліктерімен фольклордың ұлттық көркемдігі, ерекше танымалылығы, фольклорлық стиль, поэтика деген атаулар анықтала түседі. Поэтикалық қорытулар, детальдар, әдістер, көркемдік екшеу сөздермен дараланады. Оларды адам портретін, мінез-құлқын, күйініш-сүйінішін, қарым-қарынасын ашуда көбірек қолданады. Фольклорлық стиль, поэтика дегендер,-жақын ұғымдар. Әр заманның өз әуені бар, ал фольклордың көркемдік ерекшеліктері заман әлпетіне қарай өзгеріске түсіп отыруы ықтимал. Фольклордың варианттылығы туралы әңгімелегенде оның табиғи, жасанды өзгерістерге түсу тарихын айту керек.

Қыз Жібек пен Төлеген

Вариантардың табиғи жағынан көбеюінің бір негізгі жолы жыршы-жыраулардың талантына да байланысты. Жырлар, басқа да текстер талантты айтқыштардың репертуарына іліккенде, көркемдік жаңа түрге еніп отырады, солардың әсерімен контекс сараланып, сұрыптала береді. Ендігі мәселе осы варианттарды жасаушылар кімдер? Фольклор авторсыз шығарма десек те, алғашқы сұлбасын кәміл бір ақын не бір шешен жасайды. Бертін келе, олардың есімдері ұмытылып, халықтың меншігіне айналады. Әрине, халық деген,-ұғымға жыршы-жырау сияқты орындаушылар да жатады. Әр дәуірдегі жыршылар тобын коллектив дейміз. «Фольклор-коллективтік туынды»,-дегенде М. Горький осыны меңзеген. Ауыз әдебиеті көркем сөз өнерінің басы десек, ондағы басты мәселе-адам. Адам тағдыры үлкен мәселе, оның әлеуметтік ролімен қатар, ішкі жан сырын суреттеу сол адамды жан-жақты ашу болып табылады. Олай дейтін болсақ, қазақ фольклоры арқылы алғашқы дәуірден бастап, қазірге дейінгі адамның психологиясын айқындау-сол фольклордың ұлттық ерекшеліктерін ашумен теңбе-тең дейміз. Араб әдебиеті алты дәуірге бөлініп қарастырылса, жаһилиет дәуірі, ислам дәуірі, уммауи дәуірі, аббаси дәуірі, жаңа заман дәуірі, қазіргі заман дәуірі. Ғазал жанры осы дәуірлерде әртүрлі даму мен тоқырау кезеңдерінен өтті. Араб әдебиетіндегі негізгі жанрлар санатына кіретін ғазал жанры жаһилиет дәуіріндегі классикалық туындылар муаллақаттарда да кездестіруге болады. Араб шайырларының қара өлең жазуда ортақ жүйесі болды. Оған халықтың тұрмыс-салты мен әйелге деген құрметі де әсер етті. Өлеңнің негізгі тақырыбы мейлі өсиет болсын, мейлі даналық болсын, мейлі батырлық, мақтау не даттау болсын әуелі ақын негізгі өлең тақырыбын айтпас бұрын өлеңге кіріспе жасайды. Ол кіріспе екі түрге бөлінді; қыстау немесе жайлауды жырлап, онда өткен шуақты күндерді баяндау немесе екінгі түрі өзінің ғашығы туралы бірер шумақ болу керек. Бұндай кіріспені «Муқаддима талалия» жайлау кіріспесі және «Муқаддима ғазалия» ғазал кіріспесі деп атады. Өлеңнің екінші бөлігінде ақын өзінің көлігі түйені не атты сипаттайды. Содан кейін барып негізгі тақырыбын жазады. Араб ақындары ғазалды жанр ретінде ғана емес оны жалпы өлеңнің негізгі компаненті ретінде де қолданған. Ғазал жанры ислам діні келгеннен кейін өз орнын және бояуын жоғалтқан жоқ. Арабтардың атақты шайыр-ақыны Каъб бин Зухайр исламды қабылдау үшін пайғамбарымыздың алдына келіп өзі пайғамбарымызды мақтап жазған өлеңін ғазал кіріспесімен бастайды. Ақын өзінің ғашығын, екеуі қоштасар кездегі ғашығының бейнесін суреттей келіп, негізгі тақырыбы мақтауға көшеді. Шайыр өлеңнің мына жолын оқығанда:

Пайғамбар нұр жарқыраған,

Тәңірінің алмас қылышы жылтыраған

пайғамбарымыз иығындағы шапанын ақынға жапты.

Ал уммауи дәуірінде ғазал жанры дами түсті. Оған себеп болған факторлар араб жазирасына әсіресе Хижаз өлкесіне рум және парсы елдерінен әкелінген мол олжа мен құлдар. Басты фактор аталмыш елдердің мәдениетіне деген қызығушылық болды. Ғазал жанрының кең тараған шағы да осы дәуір саналады. Бұл дәуірде ғазал жанры екі түрге бөлінді, біріншісі «ғазал ғузри». Ғазалдың бұл түрі мөлдір махаббатты жырлады. Ғазал ғузри арабтардың ғузра руынан шығып тарағандықтан осы рудың атымен танылған. Ғазал ғузри жанрының көрнекті өкілдері: Қаис бин Зарих. Қаис бин Мулаууах, Жамил бин Муъмир, Ләйла Ал-Ахялия. Ғазалдың бұл түрінің өкілдері өлеңдерін тек өзінің ғашығына арнап жазған. Екіншісі – «ғазал мажин», осы түрі Хижаз өлкесінде көптеп тарады. Ғазал мажин өкілдері жалпы әйелдерге арнап жазған. Бұл жанрда жазған ақындар: Умар бин Аби Рабиъа, Ал-Ахуас, Ал-уалид бин Язид. Ғазал дегеніміз не? Ғазал парсы поэзиясының дәстүрлі формасы ретінде Хафизден бір ғасыр алдын жерлесі Саади шығармаларында қалыптасты. Ғазал өзі үлкен емес, бір қатары екіге бөлінген баиттен тұратын өлеңнің түрі. Ғазал бес баиттен он екі баитке дейін болады. Ғазал өзінің мазмұны жағынан европаның сонетасына не жапонның танкасына ұқсас. Ғазал жанрының төркіні араб әдебиеті. Иран ақын-шаирлары да өзге жанрлармен қосы ғазалды да араб поэзиясынан алған. Араб ғазалының ерекшелігі оның мазмұны. Ғазал арабшада мағынасы «Өлеңде әйелді жырлау». Ғазал деп кішігірім үзіндіден басқа қасидалардың бастамасы да аталған,махаббат мазмұнына құрылған. Иран топырағына отырғызылған ғазал бірте-бірте түрі өзгерді. Бірақ махаббат тақырыбын сақтап отырды. Ғасырлар бойы ғазал өз репертуарын кеңейте түсті. Ғазалдің құрамына табиғатты суреттеу, философиялық мағынадағы өлеңдер, тағы басқалар бір өлеңнің шеңберінде үйлесуі мүмкін.

Ғақылия және насихат мазмұнды ғазал мұсылман ақындары мен сопыларға қарыздар. Олар махаббат лирикасы образында өздерінің Жаратқанға деген махаббаттарының идеяларын және адамзаттың ұлы ақиқатқа ұмтылуын бейнеледі. Әрине ғазал өзіне тән образы және әуендік қасиеті блды. Ғазалдің музыкамен сүйемелденуі және патшалар сарайының ойын-сауықтарына қосылуы бекер емес. Осылайша он төртінші ғасырда, Хафиз өмір сүрген, ғазал өзінің дәстүрлі лирикалық мативтегі репертуарын тапты, ал оның тілі иілгіш және көп мағыналы болды. Ақын бір өлеңде Жаратқанға, сүйген жарына және патшаға тілқатар еді. Ол өз өлеңінде туған жерінен жырақта жүргенін айта отырып, конондық жағдай арқылы ғашығымен айырылысуын барлығын бір рәмізге біріктіріп мистикалық ояну мен ақындық шабытты көрсетеді.

Мың бір түн араб тіліндегі кітаптан үзінді

Лирика – (грекше lura – ежелгі гректер үніне қосылып ән салған музыка аспабы) - әдебиеттің Аристотель заманынан бері келе жатқан дәстүрлі үш тігінің бірі, шындықты адамның ішкі көңіл күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі. Көбіне, өлеңмен жазылады. Лирикалық шығармаға ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, жалпы ақиқат шындықтың әсерімен аса қатты толқынуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініші тән болып келеді. Ақын басынан кешкен сезім, ақын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субъективті нәрсе, бірақ, сонымен қабат кәдімгі объективті дүниенің әсері. Ақынның көңіл күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-жайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси-әлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, - лирикада сол өз кезінің шындығы мен сыры жатады. Оқушы әрбір лирикалық шығармадан оны жазған автор өмір сүрген кездің. Жай-жапсарын аңғарып отырады. Сөз өнерінің өзге тектері (эпос пен драма) тәрізді лириканың да суреттейтін құбылыстары көп. Қандай суреткер болмасын, көркем шығарма жазудағы мақсат – адамды көрсетіп қана тыну емес, адам арқылы қоғамды мүмкіндігінше, өмірдегі өзекті шындықты көрсету. Осы тұрғыдан алып қарасақ, лириканың өзге тектерге, айталық эпосқа принциптік қайшылығы жоқ, олардан тек тәсіл жағынан айырмасы бар.

Жоғарыда айттық, эпостық шығармалардың өмірдегі қат-қабат, шытырман оқиғаларды суреттеуде мүмкіндігі лирикадан әлдеқайда мол, құлашы кең. Эпикалық шығармалардың көбісі сюжетке құрылады. Адам образын жан-жақты бейнелеп, шындық сырын неғұрлым толық ашуға бейім. Ал лирикалық шығарма олай емес. Көлем жөнінен, эпосқа қарағанда, әлдеқайда ықшам. Сюжетке де көп бара бермейді. Оқиғадан гөрі отты сезім басымдау, күллі сюжет сол сезім маңына, бас-аяғы тұжырымды бірер философиялық ой маңына жинақталады. Эпос пен лириканың осы ерекшелігі В. Белинский сөзімен айтқанда: «Эпоста субъект (ақын) оқиғаға сіңіседі де, көрінбей кетеді; ал лирикада ол құбылысты өзі игеріп, өз ойына қабылдап қана қоймай, сол құбылыс пен қақтығысуда туған түйсік түрінде жан сырына айналдырады. Лирика тілсіз түйсіктерге сөз береді, оларды тар кеуденің қыспағынан көркемдік өмірдің таза самалына алып шығады да, ерекше өмір сүргізеді. Сөйтіп, лирикалық шығарманың мазмұны объективтік оқиғаның дамуы емес, субъектінің өзі және сол субъект арқылы өтетін дүниелер».

Лириканың бас қаһарманы – ақынның өзі. Мұның эстетикалық қасиеті де, тәрбиелік күші де айрықша үлкен. Себебі бұл арада өлеңді жазған адам оқыған адамға айналып, ақын мен оқырманның көңіл күйлері бір – біріне ұштасып, бірігіп, біте қайнасып кетеді. Ақын оқшау образ жасап, оқырманға «содан үйрен, не жирен» дегендей тенденциямен ғана тынбайды, оған тура өз басындағы сезім мен сырды тұп-тұтас көшіре салады. Сонда ақын көкірегіндегі сезім – оқырман сезімі, ақын көңіліндегі сыр оқырман сыры болады да шыға келеді. Бар адамды бір адамның (ақынның) «қуанышымен қуантып, қайғысымен қайғыртар, шаттығына бөлеп, үмітімен тыныстатар, құлағымен есіттіріп, тілімен сөйлетер...» (Белинский) лирика дегеніңіз осы ғой!.. Тек ақын талантты болсын да ... ірі болсын, қолынан келсе, ұлы болсын!.. Белинский «Ұлы ақын өзі туралы, жеке мені туралы айтса, - жалпы жұрт туралы, бүкіл адам баласы туралы айтқаны: өйткені оның тұлғасында жалпы адам баласына тән күллі қасиеттің бәрі бар». Лириканың күші - әсерлілігінде; әсерлілігі әр снәрсені әшейін ауызекі әңгіме қылғандай сылдырлап айтып беруде емес, айтайын дегенін сырлы суретке айналдыруда, демек, лириканың күші – баяндауда емес, суреттеуде жатады. Ал лириканың суреттеу шындығы ұлан-ғайыр, шындықты қамту құлашы кең; шын мәніндегі шебер лирикті не жалаң қайғының, не бірыңғай қуаныштың ақыны, не мұңшыл, не күлкішіл ақын деуге болмайды. Талатты лириктің өлеңдерінде соның бәрі түгел, тұтас жатады; оның сырлы жырларындағы сәл ғана, ең бір жай сезінудің өзі, Белинскийше айтсақ, оқыған жанның сана – сезімін түгел баурап, көңіл күйін түгел тербетіп, барлық пернені бірден басып, барлық шекті бірден сөйлеткендей сайрап кетеді. Сондықтан шын мәнінде шынайы лирика сырдаңдық атаулыдан әрқашан аулақ тұрады. Ақындығының алғашқы дәуірінде жазған Абайдың махаббат тақырыбындағы өлеңдері тіл, ой, сурет, жалпы сүюді сезіну, ұғыну жағынан байырғы ауыз әдебиетінің үлгісінде келетін. Бір ғана мысал:

Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,

Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.

Жіңішке қара қасы сызып қойған,

Бір жаңа ұқсатамын туған айға...

Бұл арада, әрине, қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы бір сұлу қыздың бет-пішіні пайда болады. Бар сән-салтанатымен, ажар-көркімен, міне, көз алдымызда қиылып тұр. Бірақ бары сол ғана. Сұлу бір жарқ етіп көрінеді де, көлеңкедей қатып тұрып қалды, тірі кісіден гөрі түрлі-түсті бояумен келістіріп салған жансыз сурет сияқты үнсіз, тілсіз... Әр халықтың лирикалық әндері оның атам заманғы ауыз әдебиетінен басталады. Мәселен, қазақ лирикасының басы баяғы салт өлеңдерінде – той бастар мен жар-жарда, сыңсу мен бет ашарда немесе мұң-шер өлеңдерінде- қоштасу мен көңіл айтуда, естірту мен жоқтауда жатыр. Солардан өрбіген лирикалық сарын толассыз жамырап әр түрлі ән өлеңдеріне, толып жатқан толғау жырларға тоғысқан да, одан лиро-эпосқа келіп сіңген. Лирика – сырлы, сазды өлең. Онда белгілі бір қоғамның әлеуметтік сыр-сипаты жатады. Сол дәуірде өмір сүген адамсдардың ішкі көңіл күйі, сыр мұңы баян етіледі. Лирика – антикалық поэзиядан, тіптен одан да бұрын келе жатқан көне жанр. Ол өзінің тұстасы эпос, драмамен қабат дамып келеді. Оның поэтикалық ішкі жанрлық түрлері көп. Көңіл-күй сазы, махаббат, сүйіспеншілік сазы, табиғат сазы, азаматтық және саяси әуен саздар – бәрі лирика ұғымынан таралады. Ертеде лириканы «элегия», «эпиграмма», «эклога», «эпитафия» дегендері де болған. Кейін «халық лирикасы», «саяси лирика», «философиялық лирика», «махаббат лирикасы», «табиғат лирикасы» болып қалыптасты. Лирикада бас кейіпкер көбінесе «мен» болып келеді. Ақын өзі өмір сүріп отырған дәуірінің әлеуметтік жайын, саяси идеологиялық мақсат-мұратын өз атынан сырлы әуен-сазымен жеткізеді, яғни өз көзқарасын, ішкі көңіл күйін, сырын білдіреді. Сөйтіп, ол заманына, өз дәуірінің идеологиясына үн қосады. Соның жырын жырлайды.

"Ләйлі-Мәжнүн"-галерея

Majnun in the wilderness
Laila and Majnun at School
Funeral of Majnun
Azerbaijani folk art based on the Layla and Majnun
Majnun and Layla faint as they first meet
A painting of Layla and Majnun by Muzaffar Ali
Layla visits Majnun in the Grove
A scene from Nezami's adaptation of the story
Frontispiece of a 1836 English translation of Nezami's poem
First poster of Uzeir Hajibeyov's "Leyla and Mejnun" opera (Baku, 1908)
Huseyngulu Sarabski as the first Majnun in Uzeyir Hajibeyov's opera Leyli and Majnun (Baku, 1908)

ІІІ – тарау.

Қасиетті Құрандағы фольклоризм мәселелері

Қазақ халық ауыз әдебиетінің шығыс халықтары ауыз әдебиетімен өте ерте есте жоқ дәуірден байланысы басталады. Мәселен, Әбілқасым Фирдаусидің «Шахнаме», арабтың «мың бір түн» ертегісі сияқты шығармалары арқылы байланысады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «рухани мұра, халық мұрасы» деген үндеуіне сәйкес қазақ фольклортану ғылымымен шығыс халықтары ауыз әдебиетінің байланысын зерттеу бүгінгі күннің проблемалы мәселелері екендігі көзге түседі. Сонымен бірге Құран және Құран Кәрім сияқты дін Исламды уағыздайтын кітаптардағы фольклоризм мәселелеріде әлі күнге дейін терең зертелмей жатыр. Демек зерттелмеген тақырыптың бірі ол Қасиетті Құран Кәрім, діни кітаптардағы фольклоризм мәселелерінің қалыптасуы, дамуы.

Бәдір қиссасы

«(Бәдір соғысындағы) Екі топтың қарсыласуында сендерге бір ғибрат бар. Бір топ Алла жолында соғысады. Екінші жақ қарсы еді. Олар мұсылмандарды, көздерімен, өздеріндей екі есе көруде еді. (Негізінде мұсылмандар, үш жүз он үш, кәпірлер мыңдай еді.) Алла кімді қаласа, өз жәрдемімен қолдайды. Расында бұнда қырағылар үшін әрине ғибрат бар» . Бәдір (Бадр шайқасы) Мединеге сегіз мил қашықтықтағы ауыл еді. Сирияға кететін керуен жолының үсітнде. Мұсылмандар мен мүшріктер арасындағы тұңғыш (яғни, Бәдір шайқасы) соғыс осы жерде болды . Бәдір шайқасының қысқаша мазмұны. Меккеден Шам еліне керуен шығады. Керуенді Әбу Суфьян деген кісі басқарады. Керуеннің қайтар уақытын, жолын білген Пайғамбарымыз с.а.с. алдынан шықпақ болады. Мұсылмандардың ойларында соғысу деген болмайды. Бұл хабар Әбу Суфьянға жетіп, ол кісі Меккеге хабар жібереді. Меккеліктер әскер жинап, Мұхаммедпен соғысамыз деп 1000-ға жуық адам болып шығады. Керуен басқа жолмен кетіп, мұсылсмандарға жолықпайды. Екі жақ Бәдір деген жерде кездеседі. Шайқаста Алла тағаланың көмекке періштелерді жіберуімен, мұсылмандар жеңіске жетеді. Бұл Исламдағы ең бірінші соғыс еді. Бұл жайында Құранда бірнеше жерде келген. Осы Бәдір шайқасы жайында Кашфуддин ибн Шаһ Мардан ибн Ибадулла әл-Манзауи әл-Сулуки жырлаған. Бұл кісінің 1897 жылы Қазаннан Бәдр қиссасы деген кітабы жарық көрген. Бұл кітаптың араб әрпімен жазылған нұсқасы Ұлттық Ғылым Академиясында сақтаулы. Біз сіздерге сол кітапшадан транскрипциямен үзінділер келтіреміз:

Бәдір шайқасы

Язайын бул китабны хамдиманан
Файғамбар Мустафаға салауат манан
Файғамбар Расулуллаһ кучиб киткан.
Мәккәдан Мәдинеде мақам тутқан
Һижраттен икинши жил булған уақт 
Бәдр атлы қарияда  суғиш иткан.
Қурайшларның булған кируани
Осының Шамдан Мекеге қайтқанны
Бу кируан башлығы Абу Суфян.
Кируанның киле жатқан йол устине
Рамаданның он учинде қарси шиқди.
Усында Расулуллаһ хадыр болған
Аскари уч юзде он уч булған.

Ал Бәдір шайқасы жайында Пайғамбар тарихы және дағуат атты кітапта мынадай мәліметтер берілген: Бәдір оқиғасы жұма күні һижреттің екінші жылында жұма күні, рамазанның 17 күні болды. Пайғамбар с.а.с. сахабаларымен Шам елінен келе жатқан керуеннің алдынан қарсы шығады. Керуенді Абу Суфян басқарып келеді. Бұл хабар Меккеге жеткенде Мекке мүшріктері мұсылмандармен шайқасуға Мединеге қарай шығады . Шайқасқа Пайғамбар с.а.с. сахабаларымен барлығы үш жүз он үш адам болып шықты .

Расулулла үш жүз он үш адамммен асығып шықты. Пайғамбармен Абу Бакр, Умар және үлкен сахабалар болды .

Миқдад менан Зубайр сахабедан
Усында икауи атқа минкан
Басқаси сахабениң бу суғушта
Житписдай туйеменан бирка келган.

Оларда (яғни, мұсылмандарда) жылқы болмады тек екі ат болды және жетпіс түйе болды. Бір түйеге үш адам мінгесіп келді . Кашафуддин мушриктер жайында:

Туғиз юз илу киси бари болип
Меккеден осилайша мунлар шиқди
Булардан юз киси атқа минган
Басқаси барчеси туйе минкан.

Құрайштар мыңның жобасында болды . Мекке әскері (яғни, мүшріктер) 100 атты, 700 түйелі және қалғаны жаяу кісі болды . Кашафуддин Бәдір шайқасын қиссаның басында рамазанның 13 болды деген. Дегенмен қиссаның соңғы жағында мынадай қатарлар бар:

Ун жетинши куни еди рамаданның
Еки аскер сафланғанда жумға куни

Пайғамбар тарихы және дағуат кітабынада 17 рамазан деген мәлімет берілген. Мүмкін қисса жазушы Кашафуддин қателескен болуы мүмкін.

Ухуд қиссасы

Ухуд шайқасы Ислам тарихында мұсылмандар мен мүшриктердің арасындағы екінші соғыс. Ухуд қиссасының қысқаша мазмұны. Ухуд деп аталу шайқас Мединеге жақын жерде Ухуд тауының жанында болған. Шайқас екі этапта болады. Бірінші мұсылмандар жеңеді. Мұсылмандар түскен олжаны бөлісеміз деп жатқанда мүшріктер арттан келіп ұрады. Таудың етегіне қойған садақшыларда олжаға қызығып кеткендіктен, жау әскері арттан келіп ұрады. Осы екінші ұрыста мұсылмандар жеңіліс табады. Кашфуддин ибн Шаһ Ухуд шайқасы жайында да жырлаған. Оның 1897 жылы Қазанда М.Чиркова мұрагерлерінің Типо-Литографиясынан жарық көрген «Қиссаи Ухуд» деген кітапшасы бар. Қазанда жарық көрген бұл кітап қазір Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында сақтаулы.

Төменде сол кітапшадан үзінділер беріледі.

Һижратден учунчи йил булған уақит

Уақиғ булди бир суғиш Ухуд атли

Бадирде мушриктар мағлуб булди

Жийилуб Абу Суфян яне келди.

Мушриклар яне де бир жийилди

Уч миң бари де булар булди.

Осында миң чақли сахабелар

Мадинедан суғишқа бир чиқдилар.

Құрайштар Бәдір соғысында ұшыраған ауыр соққының өшін алуды бір сәт те ойларынан шығармады. Абу Суфян Құрайштың бастығы болған еді. Шөлдегі тайпалардан екі мың әскер жинады. Бұған Меккедегілер де қосылды. Осылайша үш мың кісілік қосын болды. 700 сауытты сарбаз, 200 ат, 3000 түйе бар еді .

Жұма намазынан кейін мұсылмандар Мединеден шықты. Құрайыш әскері Ухуд тауына келіп орналасқан. Мұсылмандар сол араға қарай аттанды. Мұсылмандар мың кісі еді. Мұнайықтардың бастығы Ғабдулла Ғубайұлы 300-дей адаммен қайтып кеткендіктен 700 кісі қалды . Һижреттің 3-ші жылында шәууәл айында Құрайштықтар Бәдірде жеңіліп қалғандығына кек қайтару үшін, Абу Суфян мұсылмандарға қарсы 3000 қол жинады. Бұл ғазауат Ухуд тауына жақын жерде болды. Осы күн жайында Құранда Али Имран сүресінде келген . «(Мұхаммед с.а.с. Ухуд соғысы кезінде) үйіңнен ерте шығып, мүміндерді соғыс үшін орындарға орналастыруда едің. Алла әр нәрсені естіп, білуші. (Ухуд соғысында мұнафықтар майданнан қасақана қайтып кеткендіктен, оң-сол екі қанаттағы топқада қобалжу кірді) Сол уақытта сендерден еі топ, уайымдап үрейленді. Сондай-ақ Алла ол екеуінің жәрдемшісі еді. Мүміндер, Аллаға тәуекел етсін» . Осы Ухуд шайқасында Пайғамбарымыздың с.а.с. көкесі Хамза шейіт (шаһид) болады. Абу Суфянның Һинд деген әйелі Бәдір шайқасында өлген әкесі мен ағасының кегін алу ниетімен, Хамзаны өлтіруге Уахши деген қараны дайында. Шайқастың қызу үстінде Уахши Хамзаны сыртынан аңдып жүріп өлтіреді.

Бул уақт Жубайр құлы баяғи Уахши

Хадрати Хамзани шаһид етди.

Ухудниң уси суғишинде

Исламдан шаһид булди житмиш дане.

Осы соғыста Пайғамбар с.а.с. арыстаны Хамзадан р.а. және 70 сахабасынан айрылды . Бұл шайқаста мұсылмандар бірінші жеңіп, дегенмен мүшріктер қайтадан екінші мәрте соққы бергенде жеңіске жетті. Мұсылмандар олжаға қызығып, өз орындарын тастап олжаға жүгіргендіктері себепті жеңіліс тапты.

Хайбар қиссасы

Хайбар – Мәдине мен Сирия жолы үстіндегі бау-бақшалы өңір еді. Бұл жерді яһудилер мекендейтін . Бұл қиссада Ислам тарихында болған әйгілі оқиғалардың бірі. Бұл қисса жайында Шәді төре Жәңгірұлы жырлаған. Шәді төренің 1910 жылы Қазандағы «Домбровский» баспаханасынан «Хайбар қиссасы» деген кітабы шыққан. Кітап он үш беттен тұрады екен. Қазіргі таңда бұл кітап Ұлттық ғылым академиясының кітапханасында сақтаулы. Сол кітаптан үзінді:

Яқинда Хайбар атли бир шаһар бар

Барчеси кафир жахуд турса дурлар

Жиналды асхабларның бари тамам

Барчеси булди бирмиң турт юз адам

Муғазға ибн Жәбәл туғин бериб

Атланди чар яримин хойрул әнәм

Хайбар шайқасы һижраттың жетінші жылы мухаррам айында болды.

Юсуф Зулайха (Жүсіп Зылиха) қиссасы

Құран және Құран Кәрім сияқты дін Исламды уағыздайтын кітаптардағы фольклоризм мәселелері әлі күнге дейін терең зертелмей жатыр. Соның бірі «Жүсіп – Зылиха» дастанының Құрандағы Юсуф сүресіндегі Жүсіп пайғамбар қиссасымен байланыстылығы. «Жүсіп – Зылиха» дастанының қазақ ауыз әдебиетіне келуі көп дәуірлерді қамтиды және бірнеше мәселелер арқылы зерттеуді талап етеді. Жүсіп Зылиха дастаны гуманистік идеяға толы, қарапайым көркем шығарма. Дастанның ауыз әдебиеті нұсқаулары мен жазба түрлеріде (сирия, араб, парсы әдебиетінде, түрік тілдес халықтардың әдебиетерінде) кездеседі. Дүние жүзілік аңызға айналып кеткен «Жүсіп – Зылиха» дастанының сюжеті милади жыл санағынан бұрын ІҮ ғасырда яғни, Иса (алайһис сәләм) пайғамбар туылмастан жеті ғасыр бұрын пайда болған екен. Содан бері қанша заман өтсе де, бұл дастан шығыс ақындарының көбінің шығармаларына өзек болып келді. «Жүсіп – Зылиха» дастанын Фирдауси жазған деген пікір бар, бірақ кейбір ғалымдар бұған қарсы. Дегенмен Фирдаусиден кейін «Жүсіп – Зылиха» дастанына көптеген ақын – жазушылар қалам тартқан.

Зылихадан қашып бара жатқан Жүсіп, (Philipp Veit)

Алғаш Жүсіп пайғамбар туралы лирикалық ән-өлеңдер негізінде жырланып келген болса, бірте – бірте дастан, қисса үлгісінде көлемді туындыға айналған. «Жүсіп – Зылиха» дастаны – шығыс ақындары көп жырлаған, халық арасында кең тараған жыр. Қазақ тілінде басылған нұсқалары «Қисса – хазірет Жүсіп ғалейһиссәләм мен Злиханың мәселесі» деген тақырыппен 1898, 1901, 1904, 1907 жылдары Қазан Университет баспасында, 1913 жылы Домбровский баспасында, 1918 жылы «Орталық» баспаханада Ш. Хусаинов мұрагерлері басып шығарған. Қиссаның соңында «Қисса-и Мұса ғалейһиссәләм мен Карун хикаясы» деген өлең қосылып басылған. «Жүсіп – Зылиха» жырын қазақ тілінде жырлаған Жүсіпбек Шайхулисламұлы туралы кітап соңында мәліметтер берілген, онда: «Дастан қылып шығарушы қожа Жүсіпбек Шайхулисламұлы Айтхожин тарих һижриәтінің 1315 жылы мухаррамның 21 күні жазылды, русшаның 1897 жылында» деген.

«Жүсіп – Зылиха» дастанын тек қазақ халқы ғана емес түркі тілдес халықтар жырлаған. Шығыс ақынадары жырлаған. Жүсіптің туған жері Канған елі. Бұл қазіргі Ирак, Сирия мемлекеттері орналасқан жерлерде. Дастанның кіріспесінде, ұзын – ырғасында Ислам діні, мұсылманшгылық, Аллаһ тағала жайында, Жебірейіл періште жайында да бар, пайғамбарларларды мадақтайтын шумақтар көп кездеседі. Парсы әсіресе араб сөздері көптеп кездеседі. Дастанның негізгі идеясы діни, Ислам дінінің идеологиясын негізге ала отырып адамгершілікті, гуманизмді уағыздайды. Зылиханың Жүсіп пайғамбарға деген махаббаты жырланады. Махаббат деген ұлы ұғымды Зылиханың Жүсіп пайғамбарға деген махаббаты арқылы суретеледі. Жүсіп пайғамбар жайында тек түркі тілдес халықтар ғана жырламаған, сонымен бірге «Жүсіп – Зылиха» дастаны парсы, араб тілдерінде де жазылған. Жүсіп ол пайғамбар, Аллаһ тағаланың елшісі. Жүсіп пайғамбар жайында Құран Каримде де сүре бар. Бірақ ақын – жыраулар айтқандай ол дастан, жыр немесе хикая емес. Ол Алланың сөзі Қасиетті Құранның аяты, Аллаһ тағала Құранда Юсуф (алайһис сәләм) (Жүсіп пайғамбар) сүресінде Жүсіп пайғамбарды мұсылман қауымына үлгі еткен .

Осы себептерге байланысты дастанда Ислам тағылымдары, пайғамбарларды мадақтау көбірек кездеседі. Жүсіп пайғамбар ағайынды он екі ұл болады. Әкесінің аты Яғқуб (алайһис сәләм) (Жақып) ол кісіде пайғамбар болған. Арғы атасы Исхақ (алайһис сәләм) пайғамбар. Ибраһим (алайһис сәләм) пайғамбардың екі ұлы болған бірі Исмаил (алайһис сәләм) екіншісі осы Жүсіп пайғамбардың атасы болып келетін Исхақ (алайһис сәләм) пайғамбар.

Жүсіп пайғамбар жайында жазылға дастан қазақ еліне, қазақ тілінде жетіп келгенше біраз өзгерістерге түскен. Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында Шейхул Ислам ибн Юсуфбектің Қазанда 1915 жылы шыққан «Қиссаи Юсуф алайһис сәләм илән Зулайханың мәсәләси» деген кітабы, және араб тілінде жазылған «Юсуф Зулайха қиссасы» деген кітап сақтаулы. Бұ кітап араб тілінде жазылған. Бірақ авторы және шыққан жері жоқ. 2409 папкада сақтаулы. «Жүсіп – Зылиха» дастаны лиро – эпостық туындылар қатарына жатады. Сонымен бірге мұсылманшылыққа тән кейбір мәселелер қозғалған. Сол замандағы Канған елінің жағдайы, Жүсіп пайғамбар мен ағаларының арасындағы жағдай кейін Жүсіп пайғамбардың Мысыр еліне келуі жайында айтылған.

Жүсіп пайғамбарды, Мысырда уәзірлік қызметте

Дастандағы негізгі қозғалған мәселе ол махаббат яғни, Жүсіп пайғамбардың сұлулығы, сол сұлулыққа ғашық болған Зылиха жайында. Дастандарда «Жүсіп пайғамбар мен Зулайханың» махаббаты жайлы айтылады. Ал Құран Кәрім бұл махаббаттың бастамасын Зулайха уәзірдің әйелі бола тұра, күйеуінің көзіне шөп салмаққа дейін барағандығы жайлы айтады. Оның негізгі себебі Жүсіп пайғамбар аса көрікті әрі өте сұлу жігіт болатын.

Хазіреті Мұхаммед с.а.с. пайғамбар «Исра-Миғраж» оқиғасы түні яғни Аллаһтың құзырына көтірелген түні, үшінші аспанда Жүсіп пайғамбарды кездестіреді. Оны сипаттай келе оған «сұлулықтың жартысы берілген» екен дейді. Яғни, Алам а.с. пайғамбардың сұлулығының жартысы берілген еді. Себебі Аллаһ Адам пайғамбарды Өзі жаратты. Осындай қасиеттерге ие жігітке уәзірдің әйелінің көңілі ауады. Дастанның қысқаша мазмұны, Жүсіп пайғамбар он екі ағайынды болады, дастанның бас жағында Жүсіп пайғамбармен туысқан он ұл және бір қыз деп келтірген:

Жоғарыда Жақып нәби былайша деп,

Атасының жауабын тыңдады бек.

Он ұл, бір қыз туысқан мұныменен,

Барлығына айтады есітіп кеп.

Ал, дастанның орта жағында Жүсіп пайғамбардың барлық ағайыны ұлдар болған деген. Ақын Жүсіпбек, Жүсіп пайғамбар Мысырда жүргенінде алдына ағалары келеді, автор солардың сөзімен он екі ағайынды екендігін айтқан:

Олар айтты: - Кінғаннан келдік- деді,

Он екі ұл бір кісіден едік, деді.

Бабамыз Ысхақ, атамыз Жақып нәби,

Көп жылдай қайғы – қасірет көрдік, деді.

Осы жайында Мұсылман әлеміне белгілі ғалым тарихшы, тәпсірші Ибн Касир «Пайғамбарлар қиссасы» кітабында былай дейді: أن يعقوب كان له من البنين اثنا عشر ولدا ذكرا و إليمهم تنسب أسباط بني إيرائيل كلهم، و كان أشرفهم وأجلهم يوسف عليه السلام. Аудармасы: «Яғқубтың (алайһис сәләм) (Жақып пайғамбардың) он екі ұл баласы болады, олардың тегі Бани Исраилден, ең құрметтісі, қадірлісі Юсуф (алайһис сәләм) (Жүсіп пайғамбар) алайһиссәләм болған». Жүсіп пайғамбар Жақып нәби ұлдарының ішіндегі ең көрікті де көркем, балуан денелі болған. Жүсіп пайғамбар жас кезінде түс көріп, түсінде Ай, Күн және он бір жұлдыз көреді, көрген түсін әкесіне айтқанда, Әкесі Жақып пайғамбар жақсыға жорып ағаларыңа айтпа саған жамандық істеп қоюы мүмкін дейді:

Жүсіп нәби он бірге шыққан еді,

Жақып сушы қасында ұйықтап еді,

Ғажайып ұйқысында бір түс көріп,

Тағрифін атасынан сұрап келді.

- Түсімде толған ай мен күнді көрдім,

Он бір жұлдыз қасында бірге көрдім.

Он бір жұлдыз ол айға сәжде қылды,

Тағрифін, ата, сізден сұрай келдім.

Ай ұлым, бұл түсіңіз мүбәрәк түс,

Құдайым берер сізге ниғмәт уә күш.

Саған ғиззат уә рәфғат қылар сүбхан,

Ешкімге бұ түсіңді айтпағын сіз.

Жүсіп Зылиха Парсы миниатюрасы Бегзад, 1488.

Ал Қасиетті Құрандағы Юсуф (алайһис сәләм) сүресінде де Жүсіп пайғамбардың ай, күн және он бір жұлдыз көргендігі жазылған бірақ ол жұлдыздар айға емес, барлығы өзіне сәжде етілгендігі жазылған . Бұл түс жайында Ибн Касир «Қисасул Әнбия» «Пайғамбарлар тарихы» кітабында тафсиршілердің мына сөздерін келтірген: "راى يوسف عليه السلام وهو صغير قبل أن يحتلم، كأن احد عشر كوكبا، و هم إشارة إلي بقية إخوته، والشمس و القمر و هما عبارة عن أبويه، قد سجدوا له. Аудармасы: «Юсуф алайһис сәләм (Жүсіп пайғамбардың) кәмелетке толмай тұрып көрген түсі: он бір жұлдыз өзінен басқа ағалары екендігіне ишарат, ал күн мен ай ата – анасы, олар оған сәжде етеді». «Ұлы Құран тафсирі» кітабында күнді Жүсіптің (алайһис сәләм) әкесі ал айды анасы деп жазған. Ибн Аббас радиаллаһу анһу пайғамбарлардың түсі уахи дейді.

Жүсіп пайғамбардың дастанда ағалары жайында бірнеше жерлерде жазылған, бірақ олардың есімдері келтірілмеген. Ибн Касирдің «Ұлы Құран тафсирі» кітабында Жүсіп пайғамбардың ағаларының есімдері келтірілген: "وقد جاء في حديث تسمية هذه الأحد عشر كوكبا فقال الإمام أبو جعفر بن جرير حدثني علي بن سعيد الكندى ثنا الحكم بن ظهير عن السدى عن عبد الرحمن بن سابط عن جابرقال: أتى النبي صل الله عليه و سلم رجل من يهود يقال له بستانة اليهودي فقال له: يا محمد أخبرني عن الكواكب التي رآها يوسف أنها ساجدة له ما أسماؤهما؟ قال فسكت النبي صل الله عليه و سلم ساعة فلم يجبه بشيء ونزل عليه جبريل عليه فأخبره بأسمائها. قال فبعث رسول الله صل الله عليه و سلم إليه فقال: "هل أنت مؤمن إذا أخبرتك بأسمائها؟" قال نعم، قال: "جريان، والطارق والديال، وذو الكتفين، وقابس، ووثاب، وعمودان، والفليق والمصبح، والضروح, والفرع" فقال اليهودي: أى والله إنها لأسمائها. ورواه البيهقي في الدلائل من حديث سعيد بن منصور عن الحكم بن ظهير". Аудармасы: «Он бір жұлдыз жайында имам Абу Жағфар ибн Жарир былай дейді: Бұл хадис былайша мына кісілерден келген: Али ибн Сағид әл-Киндидиге әл-Хакам ибн Заһирден, оған әл-Сададан, оған Абдуррахман ибн Сабиттан, оған Жабирден. «Бір күні Пайғамбарымызға (саллаллаһу алайһи уә сәлләм) Бустана әл-Яһуди деген бір еврей кісі келіп: Ей, Мұхаммед (саллаллаһу алайһи уә сәлләм)! Жүсіп пайғамбардың түсіндегі өзіне сәжде қылып жатқан он бір жұлдыздың аттарын маған айтшы? Пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи уә сәлләм) бір сағат үнсіз отырып, оған еш жауап бермеді. Кейін Жебірейіл (алайһис сәләм) періште келіп олардың есімдерінің хабарын жеткізді. Кейін пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи уә сәлләм) адам жіберіп, оған: «Егер олардың есімдерін айтсам иман келтіресің бе?»,-деді. Яһуди ия деді.

Бәни Исраил қауымын қарсы алған Перғауын James Tissot (1900 ж.)

Пайғамбарымыз (саллаллаһу алайһи уә сәлләм):

1.	«Жариян, 
2.	Ториқ, 
3.	Дәййәл, 
4.	Зул Кәтфәйн, 
5.	Қабис, 
6.	Уисәб,
7.	 Амудан,
8.	Фалиқ, 
9.	Масбах, 
10.	Дурух, 
11.	Фарғ»,-деді.

Яһуди: «ия, Алланың атымен ант етемін, бұл сол есімдер»,-деді». әл-Байхақи «әл-Дәләил» кітабында Захирден, әл-Хакамнан Сағид ибн Мансурдың хадисінен риуаят еткен» . Жүсіптің өзінің бір анадан туған інісі бар болатын оның аты Бинямин. Ағайынды он бірі Жақыптың басқа әйелдерінен еді. Юсуфтың он бір бауыры бар тұғын. Солардың ішінде Юсуфтың бір шешеден туған Бинямин деген кіші інісі болатын. Қалған онның алтауы бір шешеден, ал төртеуі басқа бір екі күңнен еді. Олар Юсуф пен Биняминді көре алмайтын. Өйткені әкелері Яғқуб (Жақып) ол екеуін қатты жақсы көретіндігі соншалық оларсыз бір сағатта шыдай алмайтын. Кейде Юсуф ойнап сыртқа шығып кетсе, оны қайтадан қасына шақырып алатын. Көре алмаушылықтың салдарын Жүсіпті ағалары өздерімен алып кетіп, құдыққа тастап, әкелеріне қасқыр жеді дейді. Оны саудагерлер тауып алып, Мысырға алып кетеді, сонда оны құл ретінде сатып жібереді. Сатқан кісінің есімін Ибн Касир кітабында «Малик ибн Заър ибн Нууайб ибн Ғафқа ибн Мадйян инб Ибраһим» деп жазған. Дұрысын бір Алла біледі. Бұны Патшаның уәзірі сатып алады.

Жүсіпті сатып алған адам Мысырдың асыл тұқымдыларынан еді. Патшаның уәзірі әрі қазына басшысы болатын. Ибн Исхақ сатып алған адамның есімін «Итфир бин Рохиб» дейді. Дегенмен Ибн Касир тарихының негізгі асыл нұсқасында сатып алушының есімі «Қитфир» деп жазылған. Ал 2007 жылы Ресейде «Диля» баспасынан шыққан «Пайғамбарлар қиссасы» кітабында сатып алушыны «Атфир» деп айтқан. Сахабалар Ибн Аббас пен Ибн Масъуд Жүсіпті 20 дирһамға, Мужаһид 22 дирһамға, ал Икрима және Мухаммад бин Исхақ 40 дирһамға сатып алды дейді. Анығы бір Аллаға аян. Бұл уақытта Мысырдың патшасы Раййан ибн әл-Уалид болатын. Раййан «Амалиқтық» еді. Жүсіпбек дастанда патшаның есімі «Риян» деп айтқан. Итфирдің әйелінің есімі «Раъил, немесе Райил» еді. «Зулайха» оның есімі емес лақабы болатын. Кейбіреулер әйелдің есімі «Юнус қызы Фака» деп айтады. Бұл сөзді әс-Сағлаби Аби Һишам әр-Рифағиден естігендігін айтады. Дастанда патша үйінде жүреді кейін, оны Зылиха түсінде үш рет көретіндігі келген. Зылиха Мағрип елінің патшасының қызы деп келтірілген. Патша қызы үшін Мысыр еліне келіп Жүсіпті құлдықтан босатып сатып алады. Еліне әкеледі, қызы Зылихаға тапсырады.

Зулайха патшазаде Таймус қызы
Ол Таймус патша еди күнбатусда
Зылиха мағрип шахтың қызы еді,
Ел-жұртының аузында сөзі еді.
Мекені Зылиханың мағрип еді, 
Арасы Мысыр менен көп жер еді.

Бұл Жүсіпбек Шайхулисламұлының жазғаны. Мағрип араб сөзі қазақша күнбатыс деген мағына береді. Жүсіпбек ақын Зылиха мағриптан деген. Бұл мәлімет Ұлттық Ғылым Академиясының ҰҒА кітапханасында «Юсуф-Зулайха қиссасы» деген араб тіліндегі кітапта да бар. Ол кітапта мынадай мәліметтер жазылған: Ибн Аббас р.а. айтты: «Бұл қиссаның негізгі себебі Зулайханың көрген түсі. Зулайха Мағриб елінің патшасы Таймустың қызы еді. Ол заманда одан өткен сұлу болмады. Ол Юсуфтың суретін түсінде көріп, оған қатты ғашық болады. Қыздың ақылы кетіп, түсінде көрген жігітке қатты ғашық болады. Ол кезде қыз тоғыз жаста болатын. Оның түрін көрген әкесі қызына не болды деп сұрады. Сонда қыз: мен түсімде бір сұлу жігітті көрдім. Ондай сұлу жігітте дүниеде көрген емеспін. Әкесі оған: егер оның қай жер екендігін білгеніңде саған әекліп берер едім деді. Екінші жылы қыз түсінде сұлу жігітті және көрді. Қыз оған: сені қай жерден іздеймін деді. Жігіт: мені Мысыр елінен табасың деп жауап берді. Түсінде көргенін әкесіне айтты . Дегенмен 1976 жылы Алматы «Жазушы» баспасыннан шыққан «Ғашық-наменің» Ү.Субханбердиева жазған алғысөзінде: «Жүсіп көп жылдардан кейін Мысыр патшасының әйелі Зылихаға қызметші болады.... Ақыры Жүсіп Мысыр еліне патша болып, Зылиханы алады....»,-деп жазылған.

Кейін соңғы жақтарында Зылиха мен Жүсіп пайғамбардың үйленіп, он екі ұлдары болғандығы жазылған. Ағаларымен кездесетіндігі де жазылған. Канған елінен келген ағаларымен және әкесімен жүздеседі. Дастанды ақын Жүсіпбек Шайхулисламов былайша бітірген:

Бір күндері Зылиха дүние салды,
Зылиха өліп, Жүсіп жесір қалды.
Жаназалап көмбекке Зылиханы,
Шаһардың барша жұртын жиып алды.
Содан соң көп ұзамай Жүсіп өліп,
Шаһары ренжіді аштық болып.
Сүйегін өз жеріне алып кетті,
Мысалымға Риянның өзі келіп.

Ал Қасиетті Құрандағы аяттарда Жүсіп пайғамбардың Зылихаға үйленгендігі жайында жоқ. Бірақ оқиғаның Мысыр жері екендігі айтылған. Зылиха аты аталмаған, тек әйел деп жазылған. Тафсирлерде ол әйелді патша уәзірінің әйелі деп жазылған. Итфир қайтыс болған соң Жүсіп оның орнына отырады, қазыналық істі басқару Жүсіпке беріледі. Итфир о дүниелік болған соң, Жүсіп оның әйелі Зулайхаға үйленеді. Зулайхаға үйленген уақытта ол әлі еркек көрмеген екен. Итфир қарт болған әрі Зулайхаға баруға шамасы болмаған көрінеді. Уәзір балалары жоқ егде тартқан кісі еді Зулайха Жүсіптен екі бала тапты. Ол екеуін «Афраим» және «Манша» немесе «Минша» деп атады. Мысыр патшасы Жүсіпке үлкен сенім артатын, әрі оны сарай істеріне араластыратын. Жүсіп саясатқа араласып әділ үкім жүргізді. Жүсіпті жергілікті халық өте қатты жақсы көретін.

Жүсіпбектің жазған дастанындағы: Сүйегін өз жеріне алып кетті, Мысалымға Риянның өзі келіп,-деген қатарларға жүгінер болсақ. Жүсіптің сүйегін өз еліне Мысыр патшасы Риян алып кетті дейді.

Жүсіп қайтыс болғанда бауырлары оны жерге тапсырды. Мұса пайғамбар а.с. Жүсіптің сүйегін әкесі мен атасының жатқан жеріне апарып көмгенге дейін, Мысырда жатты. "و قال مبارك بن فضالة، عن الحسن: ألقي يوسف في الجب وهو ابن سبع عشرة سنة، وغاب عن أبيه ثمانين سنة، وعاش بعد ذلك ثلاثا وعشرين سنة، ومات وهو ابن مائة وعشرين سنة. Аудармасы: «Мубарак ибн Фадала, Хасаннан былай дейді: «Құдыққа тасталғанда 17 жасар еді, Әкесін 80 жыл көрмеді, одан соң 23 жыл өмір сүрді, 120 жасында қайтыс болды». Жүсіп пайғамбар жайындағы негізгі, асыл нұсқа араб тілінде болған, кейін парсы тілдерінде жазылған, одан өтіп бізге Орта Азияға жеткен. Бізге келемін дегенше «Жүсіп – Зылиха» дастаны бірнеше өзгерістерге түскен. Шығыста бір ақынның жырлаған тақырыбын және бір ақынның жырлауы, қайта әңгімелеуі ол ертеден қалыптасып келе жатқан дәстүр. Бұл жайында М.О.Әуезов былай дейді: «Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығаратын болады....»

Исра-Миғраж қиссасы

«Исра» "الإسراء"араб тілінде түнде жүру ал «миғраж» "المعراج" аспанға көтерілу деген мағына береді. Исра-Миғраж оқиғасы Ислам тарихындағы ең әйгілі оқиғалардың бірі. Қазақта Пайғамбар тарихын жырлаған ақын-жыраулар аз емес. Исра-Миғраж қиссасы негізінен Пайғамбар тарихынан алынады. Себебі бұл оқиға пайғамбар тарихымен, ислам дінімен тығыз байланысты. Шамсуддин хусаиновтың Қазанда «Центральная» баспаханасынан 1917 жылы «Хазіреті Расулдың с.а.с. миғражға қонақ болғандығы» атты кітабы жарық көрген. Бұл кітап қазіргі таңда Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында сақтаулы. Сол кітаптан үзінділер ұсынамыз.

Бурақ. 17 ғасырдағы Үнді миниатюрасы.

Бір күні уз уйинде Расулулла
Дусинбе кишесинде уйуқтаб жатди
Жибрайил фариште уйка кириб
Суйлайди мустафани инди уятиб
Дустингиз қонақға бу кун килсун диди
Фурақ минуб дустине журмак булди
Фариште жибрайил тизкин тутди
Расулулла фурақни минуб алиб
Мунда масжид Ақсаға бариб кирди

Исра деп Пайғамбарымыз Мұхаммедтің с.а.с. түнде Меккеден Ақса мешітіне (қазіргі Палестина жеріне, Ақса мешіті осы күнге дейін бар) барғандығы. Ал Миғраж Ақса мешітінен аспанға Алла тағаланың құзырына көтерілуі . Исра миғраж оқиғасы жайында Құранда келтірілген: «Құлын (Мұхаммедті с.а.с.) бір түні өзіне белгілерімізді көрсету үшін Масжид Харамнан біз айналасын мубарак қылған масжид Ақсаға апарған Алла, әр түрлі кемшіліктен пәк» (Мұхаммед с.а.с. пайғамбарды бір түні Жебірейіл а.с. періште арқы Бураққа мінгізіліп Харам мешітінен Ақса мешітіне апарылып, ол арадан да көкке көтеріліп, бір демде адам баласының өлшеулі сезімінен тыс әрежеге ие болып қайтқан «Миғраж» уақиғасы.)

әл-Ақса мешіті

Сонда масжид Ақсағе бариб кирди
Жийулған пайғамбарниң бәрин курди

Алланың елшісі Бураққа мініп, Жебрейіл періштемен Иерусалимге Ақса мешітіне келді. Онда басқа пайғамбарлармен бірге мешітке кірді. Онда бүкіл пайғамбарға имамболып екі ракат намаз оқыды. Бұдан соң Жебірейіл періштемен бірге Бураққа мініп аспанға көтеріледі. Осы Ақса мешітінде бүгінгі күнге дейін аспанда көтеріліп, жерге тией тұрған тас бар. Бұл тас сонай Исра-Миғраж түнінен бері көтеріліп тұр.

Лаухул махфуз садратул мунтаһини
Хабибим сайран қилиб курсун диди

Алланың Елшісі с.а.с. пайғамбарлармен бірге намаз оқып болған соң аспан дүниесіне көтеріліп онда Адамды көрді. Аспанның екінші қабатына көтеріліп онда Иса мен Яхйя, үшіншіде Юсуф, төртіншіде Идрис, бесіншіде Һарунду, алтыншы аспанда Мұсаны, жетіншіде онымен Ибраһим пайғамбар кездесті. Бұдан соң «садратул мантаһаға» жетті . «Садратул мунтаһа» араб сөзі. Харлампий Баранов бұл сөзді «лотос крайнего предела» деп аударған. Сонымен бірге «садратул мунтаһа» - жәннаттағы ағаш деген де мағына береді.

Жибрайил айтди сунда йа Мухаммад
Шу сенсин Хамид уа Махмуд уа Ахмад
Сиздан узка һич кимге лайиқ имас
Даркаһимға қунақға чақирған соң
Хурматиңга умматиң бердим сениң
Усундай әмир қилди Құдай унда
Беш намаздин исламға бирди сунда

Пайғамбар садратул мунтаһадан соң «байтуль маъмурға » көтерілді. Онда Жебірейіл періштені өз суретінде көрді. Раббысы оныменмен тілдесті. Кейін намазды парыз етіп берді. Алғашқыда намаз адам баласына күніне 50 мәрте етіп берілген болатын. Пайғамбарымыз Мұхаммед с.а.с. Мұса пайғамбарды қайтар жолында кездестіріп сөйлесіп, Раббысына қайта келіп, күніне 50 мәрте ауыр болуы мүмкін деп, қысқартуын сұрайды. Рабысының құзырына әр барған сайын 5 мәрте қысқартады. Ақыр соңы намаз күніне бес мәрте болып қысқартылады.

Қыдыр ата – ақиқат пен аңыз арасында

Қазақтар Ұлыс күнді «жыл басы» санайды . Бұл күн – аспан денелері өздерінің ең бастапқы нүктелеріне келіп, күн мен түн теңелетін, жан-жануарлар төлдеп, адамдардың аузы аққа тиетін, жер үстіне шаттық орнаған күн. Қазақ елі осы күнді «Ұлыстың ұлы күні – ұлыс күн» деп атаған. Грегориан күнтізбесі бойынша ескіше – 9 наурыз, жаңаша 21-нен 22-не қараған түн осы күнге сәйкес келеді . Халқымыздың мифологиялық түсінігі бойынша 21 наурыз түні даланы Қызыр аралайды екен. Сол себепті осы түн «Қызыр түні» түні деп аталады . Қыдыр мұсылман елінде ел аралап жүрген адам бейнелі «әулие», адамға «қамқоршы», «дәулет» беруші. Діни наным бойынша әр бір нәрсенің иесі болады-мыс. Мысалы: «құт», «дәулет», «ырыс». Олар түрлі құс, адам, жәндік бейнесінде ел кезіп жүреді-міс. Солардың бірі Қыдыр .

Зұлқарнайн (сол жақта) және Қыдыр (Сикандарнаме)

Қыдыр (Қызыр) ата бүкіл халықтың қамқоры, оларға жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе әкелуші, бақыт, береке, өмір сыйлаушы қасиет иесі, кемеңгер, әулие, көріпкел, жарылқаушы қарт. Ол Ұлыстың ұлы күнінде әр елге келіп, әр шаңыраққа соғып бата береді. Міне сондықтан әр үй Қыдыр атаның жолын күтіп, өздерінің жанын да, тәнін де, киер киім, ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші-сыртын, қора-қопсыны тазартып, ағаш егіп, өсімдікке су құяды. Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп немесе бата беріп кетеді деп түсінген. «Қыдыр қонған», «Қыдыр дарыған» деген сөздер осындайдан шыққан . Осы және осыған ұқсас сөздерді бұдан да басқа қазақ халқының салт-дәстүрлері мен, әдет ғұрыптары жайлы, наурызға байланысты кітаптардан кездестіруге болады . Алдымен осы «қыдыр» немесе «қызыр» сөзіне тоқталар болсақ. Араб тілінде ض «дод» деген әріп бар. Негізінде бұл әріп қазақ тіліндегі «д» және «з» д+з әріптерінің қосындысы арқылы шығатын әріп. Хидыр خضر. Осы себепті қазақшаға еген бұл сөз кей жерде «қыдыр» басқа бір жерлерде «қызыр» болып жазылып жатады.

Хызыр сөзін қазақшаға аударсақ жасыл адам деген мағына шығады. «Хадар» – арабша жасыл деген сөз. «Хадрауат» - жасыл көкеністер.

Бұл кісінің Хыдыр деп аталуына бірнеше дәйектемелер бар. Хыдыр егер бір жерге отырып кейін ол жерден тұрып кеткенде, әлгі отырған жері жап-жасыл боп қалады екен. Бұған байланысты Бұхариде мынадай хадис келтірілген: Әбу Һурайрадан (Аллаһ оған разы болсын). Пайғамбар с.а.с. «Хадырдың (хадыр ) аталу себебі, ол аппақ жерге отырғанда, оның арқа жағында көк майса жайқалар еді»,-деген» . Екіншіден, ол кісі жасыл киім киіп жүрген екен. Осы себепті жасыл адам яғни, хыдыр деп аталып кеткен екен. Әл-Фараби Қыдыр ата жайлы былай дейді:

«Егер бір жерге намаз оқыса, айналасы жап-жасыл болып кететін еді. Осы себепті Хыдыр деген атқа ие болған» . Hızır (Arapça: الخضر al Khidr; Yeşil adam), İbrâhimden sonra yaşamış bir peygamber veya veli. Avrupa ve Asya kıtalarına hâkim olan Zülkarneynin askerinin kumandanı ve teyzesinin oğludur. İsminin, Belkâ bin Melkan, künyesinin Ebü'l-Abbâs olduğu ve soyunun Nûh aleyhisselâmın Sam isimli oğluna dayandığı bildirilmiştir. Bazıları da Hızır aleyhisselâmın İsrâiloğullarından olduğunu söylemiştir. Hızır lakabıyla meşhur olmasının sebebi, kuru bir yere oturup kalktığı zaman, oranın yeşerip yemyeşil olmasıdır . Қазақша аудармасы: «Хызыр араб сөзі, Жасыл адам деген мағына береді. Хызыр Ибраһим а.с. пайғамбардан кейін өмір сүрген бір пайғамбар немесе уәли. Зулқарнайнның әскербасы әрі бір әпкесінің ұлы болған. Есімі Бәлка ибн Мәлкан болғандығы айтылады. Лақаб аты Әбул Аббас. Нұхтың а.с. ұлы Самның ұрпағына. Кейбіреулер Хызырдың Бәни Исраил қаумынан болғандығын айтады. Хыдыр аталуының себебі егер бір жерге отырып кейін ол жерден тұрып кеткенде, әлгі отырған жері жап-жасыл болады екен.». والخضر هو النبي / إيليا بن ملكان بن عامر بن شالح بن أرفخشد بن سام بن نوح، وسبب تسميته بالخضر قيل لأنه جلس على فروه بيضاء وتحوّل لونها إلى أخضر ، وقيل إنه عندما يصلي تخضر الأرض من حوله ، وقيل لأنه يرتدي ملابس خضراء ، ويُعرف بالنبي / جرجس .. Қазақша аудармасы: «Араб клубы сайтында Хыдыр есімі жайлы мынадай мәліметтер берілген: Илия ибн Мәлкән ибн Амир ибн Шалих ибн Арфахшад ибн Сам ибн Нух. Оның Хыдыр аталу себебі бір ақ жерге отырса, ол жердің түсі жасылға айналар еді. Намаз оқыған жері де жасыл болатын. Және үстіне жасыл киім киіп жүретін. Оны Жәржәс пайғамбар деп те атайтын». Харлампий Барановта өзінің (Арабско русский словарь) сөздігінде: «Хидр – пророк Илья» деген мәлімет берген . Қазақтың салт-дәстүріндегі қыдыр атаға үңілер болсақ, ол - әулие, көріпкел, жақсылық беруші, бата беруші. Әйтеуір бар жақсылықты адамзатқа дарытушы. Дегенмен бұл сөздердің аңыз-әпсәнәға ұласып жатқан жерлері де баршылық. Ал, Селезнев Г. Және Селезнева А. өздерінің (Духи и души в традициях народного ислама сибири (к изучению религиозного синкретизма в малых локальных культурных комплексах) атты кітаптарында Хызырға байланысты мынадай мәліметтер келтіреді: Другой яркий образ, представления о котором довольно устойчиво бытуют в деревнях Уленкуль и Черналы это Казыр-ата. Он представлялся в виде существа антропоморфного вида, старика в белой одежде с посохом. Казыр-ата мог появиться во сне и предсказать будущее, а мог явиться путнику и показать правильную дорогу. В то же время имеются сведения о том, что он невидим или предствлен в образе собаки или кошки белого цвета. Его образ двойстве-нен: он и плотен и бесплотен, и видим и невидим. В любом случае это добрый к людям дух или образ. Если кто-то видел белую кошку или собаку или кому-то было видение человека в белом, похожего на Казыр-ата, то это - доброе предзнаменование. Имеются представления, что Казыр-ата является также покровителем домашних животных: коров и лошадей. Не подлежит никакому сомнению, что прототипом образа Казыр ата, бытующего в по-верьях тарских татар является знаменитый ал-Хадир (ал-Хидр, Хизр/Хезр/Хизыр, Хи-дир/Хызыр, Хиджир, Кидар) - распространенный персонаж устных преданий и мусульманской книжной традиции. Известный в преданиях почти всех мусульманских народов, в тюркоязычной среде он получает титул Ата - отец. В народных рассказах и общемусульманской традиции герой предстает в двойном аспекте - материально-телесном и бестелесно-духовном, сочетает в себе мифическое и событийное, действительное и чудесное. Как духовность - незрим, даритель небесных благ, воплощает плодородие; как телесность - зрим, подлинный человек, смертен, описывается как белобородый старец, путешествующий с посохом из страны в страну. По мнению исследователей, под именем ал-Хадир (Казыр-ата) скрывается сложный образ доисламского мифологического персонажа. Скорее всего, этот персонаж представляет собой собирательный образ природы во всем ее многообразии, выраженный через символику цвета, числа и т.д. (Ислам на территории…, 1999. С. 91-93).

Қыдыр және Ілияс пайғамбар.

В Средней Азии со святым Хызром повсеместно была связана земледельческая обрядность, а сам герой считался подателем изобилия. Здесь существовал обряд, согласно которому на кучу обмолоченного зерна клался кусок глины, для того, чтобы Хызр (Хыдыр) взглянул на собранное зерно или коснулся его рукой - это должно было увеличить урожай (Басилов В.Н., 1970. С. 22; Снесарев Г.П., 1969. С. 223) Демек, Қыдыр сонау заманнан өмір сүріп келе жатқан ұлы әулие қатарынан болды. Одан басқа жан менен тән сыйлаушы. Ал өзі болса мәңгі өмір сүретін секілді. Енді осы нәрселердің шындыққа қаншалықты жақын екендігін зерттеп көрелік. Қыдыр атаға тоқталмас бұрын пайғамбарлар жайлы сөз жүргізбегеніміз дұрыс болмас. Себебі Қыдыр атаның есімі пайғамбарлардың қатарынан да кездеседі. Пайғамбарлардың қиссаларында, Мұса а.с. пайғамбар мен Хыдырдың (Қыдыр ата) қиссасы келген. Сондай-ақ бұл оқиға Құран Кәрімде Кәһф сүресінің 60-82 аяттарында баяндалған. Хыдыр мен Мұса пайғамбардың қиссасын Ибн Касирдің (Қисасул әнбия) кітабынан келтірейік: Имам Бұхаридің айтуынша, Убай ибн Каъб Ин Аббастан мына хадисті келтіреді: «Бір күні Мұса пайғамбар Бәни Исраил қауымына уағыз айтып тұрғанда, одан: «Адамдардың ең білімдісі кім?» - деп сұрайды. Сонда пайғамбар «Мен» деп жауап береді. «Аллаһ біледі» деп айтпағандығы үшін, Аллаһ тағала Мұса пайғамбарды айыптайды. Оған уахи етіп, Аллаһ былай дейді: «Екі теңіздің қосылған жерінде бір пендем бар, ол сенен білімдірақ». Сонда Мұса: «О Раббым! Оны қалай табамын?» – дейді. Оған: «Себепке балық салып ал, балақты қай жерде жоғалтсаң, оны сол жерден табасың»,-деп жауап қайтарылады» . Сонымен Мұса жолға шығып, жанына қызметкер ретінде Юшаъ ибн Нун деп аталатын бір жас баланы серік етіп ертіп алады.

«Сол уақытта Мұса қызметкеріне: «Екі теңіздің қосылган жеріне жеткенге дейін тоқтамаймын немесе жаяу жүріспен жылдар өткіземін», - деді. Екеуі екі (теңіздің) құйғанына жеткен кезде, балықтарын ұмытты. Сонда (балық) ыршып түсіп тецізден жол алды» Оларда өздерімен бірге алып шыққан қуырылған балық болды. Ал екі теңіздің құйған жері деген — Қызыл теңіздің қос қапталы болатын. Аталмыш мекенге жеткенде Мұса ұйқыға кетті де, Юшаъ ояу отырды. Сол кезде әлгі қуырылған балық тіріліп, себеттен секіріп теңізге түсіп, жүзіп кетеді. Юшаъ бұл жайтты тамашалап отырды. Бірақ, Мұса оянғаннан кейін оған айтуға ұмытып кетеді. Сапарларын одан әрі жалғастырып, «екеуі ілгерілеп барган кезде, Мұса қызметкеріне: «Азығымызды әкелші. Расында бұл сапарымызда шаршадық», - деді. (Юшаъ): «Көрдің бе? Таста дем алғанда балықты ұмытқан екенмін. Маған оны айтуды шайтан ұмыттырды. Ол таңғажайып түрде теңізден жол алды»,-деді. (Мұса): «Міне, іздегеніміз осы», - деп екеуі ізінше қайта қайтты. Сонда екеуі Өз тарапымыздан мархамет беріп, Өз қасымыздан ілім үйреткен пенделерімізден бірін тапты» . Екеуі осылай артқа қайтып, Хыдырды кездестірді. Ғұламалардың көпшілігі бұл кісіні пайғамбар болған дейді.

Әл-Фараби «Китаб әл-Миллә уа нусус ухра» атты кітабында Хыдырды «Әл-Файафи» еліне жіберілген пайғамбар деп жазған .

«Мұса оган: «Саган үйретілген даналықтан маған да үйретуің үшін саған ерейін бе?» - деді. Ол: «Расында сен менімен бірге (жүруге) шыдай алмайсың. Ішкі сырын толық білмейтін нәрсеге қалай сабыр ете аласың?» - деді. (Мұса): «Аллаһ қаласа, мені сабырлы табасың. Сондай-ақ саган ешбір істе қарсы келмеймін», - деді» . Сонда Хыдыр: «Ал онда маган ілессең, өзім айтпайынша, менен ешнәрсе сұрама»,- деді» .

Олар осыған келісіп, Мұса Юшаъты елге қайтарып, өздері жолға шығады. «Сөйтіп, екеуі жолға шықты да, кемеге түсіп, (Хыдыр) оны тесе бастады» .

Ішіне су кірген кеме бата бастады. Кемедегі балықшылар ішке кірген суды сыртқа төгіп, әбігерге түсті. Хыдырдың бұлай істегеніне Мұса таңырқап: «Кемедегілерді суға батыру үшін тестің бе? Рас орынсыз істедің», - дейді» .

Хыдыр: «Саған менімен бірге әсте сабыр ете алмайсыц демедім бе?» - деді» .

Сонда Мұса Хыдырға берген уәдесі есіне түсіп: «Ұмытқан нәрсемді есепке алма. Маған ісімде қолайсыздык, тудырма»,-деді» .

Пір Хызыр Зунджа Бешбармаг тауы Әзірбайжан

Мұнан кейін олар бір жағажайға түсіп, біраз жүрген соң Хыдыр ойнап жатқан балалардың қасына келіп, олардың біреуін жығып құлатып, бауыздап өлтіріп тастайды. «Екеуі Жолга түсті. Бір ұл бала кездесіп еді, (Хыдыр) оны өлтірді» .

Көз алдында кісі өліміне куә болған Мұса шыдап тұра алмай: «Кісі өлтірмеген жазықсыз біреуді өлтірдің бе? Рас, жаман нәрсе істедің», - дейді». Хыдыр тағы да: «Сен менімен бірге Жүруге әсте шыдай алмайсың демедім бе?» — деді» .

Мұса: «Егер бұдан кейін бір нәрсе сұрасам, тіпті мені жолдас қылма. Рас мен тараптан үзірге жеттің» ,- деп соңғы уәдесін берді. Сосын шаршап-шалдығып, қарындары ашып бір ауылға келеді. Бірақ, ол ауылдың адамдары бұларды үйлеріне түсіріп, қонақ қылмайды. Екеуі үйлеріне түсуге сұранса да, қабылдамайды. Сонда олар ауыл сыртына шығады. Қараса бір дуал қаңырап, құлайын деп тұр екен.

Хыдыр барып ол дуалды түзетіп қояды. Мұса оның қонақ күтуге жарамаған ауыл адамдарының құлайын деп тұрған дуалын еш ақысыз жөндеп бергеніне таңырқап қалады. Аллаһ Тағала: «Сонда екеуі тағы жүріп, бір ауыл халқына барып, тұрғындарынан тамақ сұрады. Олар екеуін қонақ қылудан бас тартты. Сонда екеуі ол жердегі жығылғалы тұрған тамды көріп, (Хыдыр) оны жөндеді. (Мұса): «Егер қаласаң бұган ақы алар едің», - деді. (Хыдыр): «Міне, осы, мені мен сен екеуміздің арамыздың айрылуы. Ал енді саған сабыр ете алмаған нәрселеріңнің сырын айтайын. Кеме теңізге кәсіп істейтін кембағалдардікі еді. Оны ақаулы еткім келді. Өйткені, арт жақтарында әрбір (жарамды) кемені тартып алатын патша бар еді. Ал баланың мүмін ата-анасы бар тұғын. Оның ата-анасын бас тарттыруға, қарсылыққа мәжбүрлеуінен қорықтық. Раббылары оларға оның орнына одан да таза әрі мейірімді бір бала беруін қаладық. Ал енді дуал, бұл қаладағы екі жетім баланыкі болып, оның астында екеуіне тиесілі қазына бар еді. Сондай-ақ әке-шешелері түзу кісі болғандықтан Раббың оларға қазыналарын шығарып алуын қалады. Бұл Раббыңнан бір мархамет еді. Сондай-ақ мұны мен өздігімнен істемедім. Міне, осы сенің сабыр ете алмаған істерің»,- деді» , - деп айтқан. Ибн Аббастың (Аллаһ әкесі екеуіне разы болғай) тәпсірлеуінше, Хыдыр кемені тескен кезде бір патша жолында кездескен барлық кемелерді тартып алып келе жатқан болатын. Тесілген кемені көрген патша оны керек қылмастан алмай кетеді. Ал Хыдыр өлтірген балаға келсек, Аллаһ Тағала бұл баланың ержеткенде залым, кәпір, ата-анасына жәбір беруші адам болатындығын біліп, оны өлтіруге әмір етті. Сөйтіп бұл баланың орнына мүмін әке-шешесіне ізгі бір бала сыйлады. Енді оның ауыл шетіндегі қаңыраған дуалды түзетіп қойғандығын айтсақ, ол дуалдың астында бір марқұм жақсы кісінің екі баласына тиесілі қазына жатыр еді .

Жоғарыдағы Мұса пайғамбар мен Хыдырдың қиссасы Құран Кәрімде келген атақты қиссалардың бірі. Құран аяттарына сүйенер болсақ, Хыдыр өздігінен іс атқармаған. «Мұны мен өздігімнен істемедім» .

Әрі Аллаһ тағаланың ең білімді пенделерінен . Жақсы іс атқарушы болып та есептеледі. Дегенмен әулие, көріпкел, жан менен тән сыйлаушы деген секілді сипаттары жоқ. Әулие сөзіне тоқталар болсақ, «әулие» араб тіліндегі «уәли» сөзінің көпше түрі. «Уәли» қазақ тілінде дос, «ал әулие» достар деген мағына береді. Жалғыз адамға әулие сөзінің өзін қолдану қате болып есептеледі. Себебі ол көптік мағынадағы сөз емес пе? Көріпкелдікке тоқталар болсақ, Ислам дінінің наным, сенімі бойынша болашақты Аллаһтан басқа ешкім білмейді. Пайғамбарларда білген емес. Сонымен бірге жан менен тәнді сыйлаушы Аллаһ болып есептеледі. Құран аяттарына жүгінер болсақ Хыдырға яғни, Қыдыр атаға байланысты бұл сипаттар жоққа шығарылатын секілді. Наурыз түндерінде Қыдыр ата «үйлерді аралайды», «батасын береді» деген сөздерге тоқталар болсақ, наурыз әлі күнге дейін жалғасып келуде, демек Қыдыр ата әлі күнге дейін аралап келе жатыр деген сөз. Сондай-ақ кейбір тәпсір және тарих кітаптарында Хыдыр тірі деген пікір айтылады. Негізінде бұл өрескел қате түсінік. Бұған дәлел Абдуллаһ ибн Омар (Аллаһ әкесі екеуіне разы болғай) риуаят еткен хадисте пайғамбарымыз с.а.с. бірде құптан намазын оқып болған соң сахабаларға бұрылып: «Мына түндеріңді көріп тұрсыңдар ма?»-деп сұраған. Олар: «Иә»,-дейді. Сонда Пайғамбарымыз с.а.с. «Жүз жылдан кейін жер бетінде қазір тірі болған ешкім қалмайды»,-деген . (Хадисті Бұхари және Муслим риуаят еткен).

Ал Құран аятына жүгінер болсақ: «Әр бір тірі жан иесі өлімнің дәмін татады» .

Сонымен бірге Кувейттің Филикия деген аралында Хыдырдың (Қыдыр ата) қабірі (суретте) бар деген мағлұматтар бар. Бұл мағлұмат араб тіліндегі уикипедияда жарияланған. Және Араб клубы сайтында Хыдырдың қабірінің суреті берілген. Сурет Яхия әл-Рабиғанның (мин әййәми заман) кітабынан алынған. Аталмыш мәліметтерге де сүйенер болсақ, Хыдыр дүние салған. Hızır aleyhisselâm, Allahü teâlânın sevgili kullarındandı. Doğdu, büyüdü ve vefât etti . Қазақша аудармасы: Хызыр а.с. Аллаһ тағаланың сүйікті құлдарынан. Ол дүниеге келді, өсті, үлкейді және дүние салды. Халық арасында тағы айта кететін бір жәйт, «Қыдыр ата» мен «Қадыр түнін» шатастыратындар кездеседі. Көпшілігі дерлік десек артық кетпеспіз. Қыдыр ата мен Қадыр түні екеуі екі бөлек нәрсе. Қыдыр түні рамазан айында яғни оразада болатын түн. Рамазан айының соңғы он тақ түндерінің бірі Қадыр түні. Ғалымдардың көпшілігі рамазан айының жиырма жетінші түні «қадыр түн» деген пікірлер айтқан. Қадыр түні Қыдыр ата келеді деген де қауесеттер бар. Бұл да негізсіз пікірлер. Қадыр түнінде кімнің келетіндігі, яғни, жер бетіне Қыдыр атаның емес періштелірдің түсетіндігі жайында аяттар бар. Аллаһ тағала Құранда былай дейді: «Негізінде Құранды Қадыр түнінде түсірдік. (Мұхаммед с.а.с.) Қадыр түнінің не екендігін білесің бе? Қадыр түні мың айдан хайырлы. Періштелер мен Жәбірейіл періште ол кеште Раббыларының рұқсаты бойынша барлық іс үшін (Жер бетіне) түседі. Ол бейбітшілік кеші (болған қадыр түні) таң рауандағанға дейін жалғасады».

Құран аяттары мен хадистерге жүгінсек, Қыдыр атаның тірі, әлі күнге дейін үйлерді аралап жүргендігіне дәлелдер жоқ. Тек қана қауесеттер, аңыздар, халық аузындағы сөздер. Қорыта келе Құран Кәрімдегі Мұса мен Хыдырдың арасындағы оқиғаға қарар болсақ, Аллаһ тағала ізгі, иманды ата-аналардың салауаттылығына Өзі тікелей араласып отыр. Оларға бейқайыр ұлдың орнына ізгі перзент сыйлады, балаларына арналған қазынаның сақталуын кепілдікке алды, кембағал балықшыларды да кемесіз қалмауында қарастырды. Демек, Аллаһ тағала әр бір істен хабардар, әрі бұл істі Хыдырға (Қыдыр атаға) жүктеген. Хыдырдың иелік еткен іліміне келсек – бұл оған Аллаһ тағала дарытқан ғайып ілім. Ал, ғайып ілімдер тек пайғамбарларға ғана Аллаһ тағала тарапына беріледі. Қыдыр атаға байланысты ақиқат ғұламалардың айтуынша оның пайғамбарлар қатарынан, Аллаһтың ілімді пенделерінен болғандығы. Ал халқымыздың аузында жүрген аңыздардың шындыққа жанасар жері еш жоқ. Кім білер, Қыдыр ата жайлы қиссалар біздің елге жетіп келемін дегенше жергілікті шамандық наным-сенімдермен араласып, ақыр соңы көріпкел, әулиеге айналған болуы әбден мүмкін.

ІV – тарау

Қазақ араб ауыз әдебиетіндегі «Балықшы және жын» ертегісінің мың біртүн ертегілері негізінде айтылған сюжет бойынша салыстыра зерттеу мәселелері.

Мың бір түн араб әдебиетінің классикалық мұрасы. Мың бір түннің шығу төркіні жайлы айтар болсақ, Қазақ кеңес энциклопедиясында мынадай мәлімет берілген: «Мың бір түннің түп негізі жөнінде әр түрлі пікірлер бар. Біреулер парсының «Мың ертегісінен» таралған десе, енді бірсыпырасы Масудидің «Алтын тоғай» атты шығармасы әсерімен пайда болған деп есептейді».

Лубнанның (Ливан) астанасы Бейрутте «Әл-Мактабат әл-сақафия» баспасынан араб тілінде шыққан «мың біртүн қиссасы» кітабының алғысөзінде мынадай мәлімет берілген:

ملك "شهريار" اكتشف خيانة زووجته له، فقتلها، وأخذ على نفسه أن يتزوج كل ليلة فتاة ويقتلها في الليلة ذاتها، وبقي على هذه الحال ثلاث سنين، إلى أن هربت كل الناس ببناتها، إلا بنتي الوزير، أولاهما ذات حسن اضافت غليه الاطلاع على تواريخ الأمم السابقة وأخبار الأدباء والشعراء تدعى "شهرزاد"، وأختها تدعى "دنيازاد". فطلبت "شهرزاد" من أبيها أن يزوجها من "شهريار"، إما أن تعيش أو تكون فداء لبنات جنسها. واشترطت أن ترافقها أختها، و تم ذلك فتزوجها الملك، وحين أراد قتلها استدرجته "دنيازاد" ليطلب من "شهرزاد" أن تحكي له حكاية يقطعون بها سهر اللية، فاستأذنت "شهرزاد" "شهريار" وبدأت خديثها في قصة "ألف ليلة وليلة".

Аудармасы: «Шаһрияр патша әйелінің өзіне жасаған қиянатын біліп қалып, оны өлтіреді. Содан соң өзіне әр түні жас бойжеткенге үйленіп әрі сол түні оны өлтіріп тастауды серт етеді. Осы жағдай үш жылға созылады. Уәзірдің екі қызынан басқа қаншама адамның қыздары жастай кетеді. Үлкені алдыңғы өткен қауымдар тарихын, әдебиетшілер, ақындар жайында айтып беруші еді. Есімі Шаһризад. Кішісінің аты Дунязад. Шаһризад әкісінен өзі патшаға күйеуге беруін өтінген болатын. Өмір сүрем немесе өзі сияқты бойжеткендер үшін құрбан болатындығын айтты. Өзімен бірге сіңілісінің баруында сұрады. Осылайша болып, патша оған үйленді. Патша ол қызды да өлтірмек болғанда Дунииязад түн өткізіп әпкесінің жанын аман сақтап қалу ойымен, патшаға қисса айтып беруді өтінді. Шаһризад Шаһриярдан рұқсат алып, осылайша мың біртүн қиссасы басталып кетті».

Шехерезада мен Шахрияр патша

Қазақтың белді, белгілі, қарымды жыршы-ақындарының ішінде мың бір түнге ден қоймағаны некен-саяқ, тіпті жоқтың қасы. «Мәлік-Хасан», «Шәкір-Шәкірат», «Орқа-Күлше», «Қасым-Жомарт», «Шахмаран», «Иранғайып-шаһ Ғаббас», «Сейфүлмәлік» тәрізді қисса дастандар тікелей мың бір түн сюжеттерінен іріктеліп алынған. Алайда, бұл туындылардың бәрі ұлт ақындарының өңдеп, әрлеп толассыз жырлауы арқылы қазақтың бай ауыз әдебиетімен ұштаса келе, төл туындыларымыз тәрізденіп, біржола сіңісті болып кеткендігін естен шығармағанымыз жөн.

Осы секілді мың бір түн сюжеттеріне негізделіп, жырланған дастанның бірі «Балықшы мен жын» қиссасы. «Балықшы мен жын» ертегісі мың бір түн үшінші түнінде, Шахризадтың айтып берген қиссасы. Үшінші түні Дуниязад әпкесіне қиссаны жалғастыруын өтінеді. Патшаға балықшы жайындағы қиссаның басын әңгімелейді. Қиссаға қызыққан патша жалғастыруын бұйырады. Осылайша Дуниязад патшаға «Балықшы мен жын» жайында қисса айтып береді. «Балықшы және жын» қиссасы қазақ арасында да тараған. Бұл жайында Шамсуддин Хусаинов жырлаған. Ол кісінің 1911 жылы Қазаннан шыққан «Балықчи илән ғифритдин қисса» деген кітабы бар. Бұл кітап қазір Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында сақтаулы. Мың бір түн кітабының араб тіліндегі нұсқасын Сурияда Дамаск университетінің әдебиет факультетінің кітапханасынан көрдім. Кітап Ливанда «Әл-Мактабат әл-сақафия» баспасында басылған. Ол кітаптың 23-27 беттерінде «Балықшы және ғифрит» деген атпен қисса берілген. Араб тілінде жазылған қисса мен Шамсуддиннің жырлаған дастанында айырмашылық көп емес. Адам аттары оқиға болған жерлер сақталған. Араб тіліндегі нұсқа 4 бет, ал Шамсуддин 75 бетті дастан етіп жазған. Шамсуддин жын демеген, ғифритдин деп атаған. Ғифрит араб тілінен аударғанда шайтан секілді қу, қатігез шайтан, дию, пері, жын деген мағына береді. Ал Қалқаман Әбдіқадыровтың араб, парсы, түрік тілдеріндегі басылымдарды негізге ала отырып аударған мың біртүнінде балықшы жайында әңгіме бар. Балықшы жайыдағы әңгімені Шахризада патшаға 4-ші түні айтып береді. Ар орыс тіліндегі аудармада және араб тіліндегі нұсқада балықшы жаындағы ертегіне 3-ші түні айтып береді деп жазылған. Бейрутте шыққан нұсқада балықшы шалдың кемпірі және 3 ұлы бар деген , Қ.Әбдіқадыровтың аудармасында шалдың кемпірі және 2 ұлы бар делінген.

Ал Мәскеуде «Правдадан» 1988 жылы шыққан «Халиф на час» Шалдың кемпірі және үш ұлы бар деп жазылған. Мың бір түнде шығарманың ұзына бой өзегі Шаһризаданың ажалмен бетпе-бет арпалысы үстінде өрбігенімен, оның зинақор патшаға әңгімелеген хикаялары қиялыңның қарымы өскен сайын өзінен-өзі туып өрби беретін, саны санаға сыймас ғарыш жұлдыздарындай біріне-бірі ұласып кете береді. Осылайша, Шаһризада мың бір тәуліктің мың бір түні ішінде бір ғана хикаядан мың да бір хикаят туындатып, сол мерзім аралығында өзінің «Ұлы бақытты патшасынан» үш ұл көріп. Хикаят саны мың да бірге жетенде сол ұлдарын бетке ұстап, өзіне деген кесікті өлімді үзілді-кесілді тоқтатады. Біз балықшы және жын қиссасына байланысты қолымыздағы араб, орыс, қазақ және Қазаннан шыққан қазақ тілінде араб әріптерімен жазылған нұсқаларды пайдална отырып салыстырамыз.

Бір қисса жазайын деп алдым ойға
Муафиқ айтқандай қыб жыйын тойға
Бұрынғы өткен заманда бір балықшы
Тірлігінде кем болған сыр қоюға
Дариядан балық аулап күнін көріп
Кәсібін қылып жүрді шақтап бойға
Бишараның болмады жалғыз малы 
Жамағат нафақасы аясы көбдүр жаны
Ау салып балық аулап су жағалап
Жүреді нашарлықпен құрып халі
Күнінде төрт мәртебе ауын салар 
Басқа ризық изләмәс төңирактан
Баласы көп, асырар малы болмай
Бишара жоқшылық пен жапа шеккен

Бір балықшы кәудіреген шал екен, ұлы бақытты патщам....... Оның екі ұлы, бір кемпірі бар еді. Өмірі дарияның жағасында өткен болатын. Өмірлік кесібі балық аулау. Бірақ, оның судағы үлесі де өлшеулі, күніне барып төрт рет торын тастайды екен. «...был один рыбак, далеко зашедщий в годах, и были у него жена и трое детей, и жил он в бедности. И был у него обычай забрасывать свою сеть каждый день четыре раза....» كان رجل صياد وكان طاعنا في السن، و له زوجة وثلاثة أولاد، وهو فقير الحال، وكان من عادته أن يرمي شبكته كل يوم أربع مرات لا غير. Аудармасы: «Бір қартайған балықшы бар екен, оның кемпірі және үш ұлы болыпты. Жағдайы нашар кедей екен. Күнделікті әдеті дарияға төрт мәрте ау тастап балық аулау болыпты».

Жыршы Шамсуддин балықшы шалдың ұлдарының қанша екенін ескертпеген. Қ.Әбдіқадыров 2 ұл, ал Михаил Салье 3 ұл деп аударған. Бейруттен шыққан арабша нұсқасында да 3 ұл екендігі жазылған. Бірақ барлығында да күніне 4 мәрте ау салынатындығы жазылған.

Махан ифриттің құшағында. Низамидің «Хамса» поэмасына иллюстрация. Бухара, 1648 жыл.

Бір күн бесін уақтында ауын салды

Ризық талап қылып Құдіретден
Салған соң біраз ғана тоқтады да
Балық түскен шығар деп тартыпты ауын
Тартса ауыр салмағы көп қозғалмайды
Шатланды қарайын деп ауын жазып
Су шетіне шығарса зорға тартып
Өлген ешек көрінді анадайдан
Екінші ауын және суға салды 
Және ауыр күшпенен тартып алды
Бұ жолғысы тас пен шоқ оны мұны
Бұ нешік хал болды деп хайран қалды
Үшінші және ауын салды аршып
Бұ жолы уатылған илға шөлмек
Бір босы жоқ ішінің бәрі балшық
Үш салып жалғыз балық алалмадым
Сонда да басқа жаққа баралмадым
Егер қадам жетпесе ризық бер
Сенен басқа жәрдемші табалмадым
Төртінші ауын салды «Бисмиллаһ» деп
Нығметі кесілгенге уайым жеп
Бишара ауын тартты үміт етіп
Бек ауыр торға тартты есі кетіп
Сулеймен мөрімен бекітілген
Бір қызыл бақыр шелек келді жетіп
Қорғасынды ерітіп мөр басып
Аузын ашылмастай қылған тетік
Бұ жолғы ілінгені бақыр шелек
Аузынан белгі жоқ дөп дөңгелек
Қызыл мыс бақыр шелек шыққаннан соң
Деп ойлады көп асыл болса керек
Бишара қуанды алтын бар деп
Көп нығмет ілікті деп қармағыма
Шелектің іші толған алтын болса
Қызларым жүзік салам бармағына
Көп олжа жылағанда кез келтірдің
Бір Алла құдіретіңе мың мың шүкір
Сүлеймен мөрімен печатлеген
Печаттың винтің тауып йығылдатты
Ішіндегі нәрсесі төгілсін деп
Аузын төмен қаратып лықылдатты
Мөр басқан печатын бұзып еді
Жер мен көкті кетіпті тұман қаптап
Тұман боп бір аз қаптап тұрды дағы
Бір Ғифрит пері болды жұмарланып

Бір күні шал торын көтеріп, дарияның жиегіне келді де, әдетімен торын суға тастады. Көп ұзамай-ақ нәрсе ілінгендей болып, тордың қалтқылары суға батты. Ол суға түсіп ілінген затты көрді: балық емес – торға оралып қалған...... бір есектің өлімтігі екен. Шалдың торынатағы бір нәрсе ілінгендей болды...... шал суға түсті. Тордағы оралып тұрған зат құмтопыраққа толған бір ескі құмыра болып шықты. Торын суға қайта тастады. Алып қараса, салқам-салқамы шығып, су сіңді болып шіріген кебеже, ішін сынған кесе, аяқ, шөміш қасық сияқты заттармен толтырыпты. Шал төртінші мәрте торын суға тастады. Көп ұзамай бір нәрсе ілінгендей болды. Алып қараса бір мыс құмыра. Аузына әлдекімнің мөрін басып тығындаған. Бұл, - де ол, - ішінде ешнәрсе болмаған күнде де сыртындағы мыс көзе базарға сегіз теңге болады. Жиекке шығарып, тығынды пышағымен шұқып ашты да, жерге төңкерді. Құмырадан сауылдап еш нәрсе төгіле қоймады, қайтадан азын жоғары көтергенде, бір будақтаған көк түтін шықты да, көкке көтеріле берді. Аяғы құмырадан үзіле, бара-бара түйдектеліп, маңдайынан түтіні бұрқыраған, бойы көкке тіреу болғандай бір дию пайда бол қалды. И вот однажды он вышел в полуденную пору, и пришел на берег моря,...... и закинул сеть. Когда почуствовал, что сеть отяжелела, попробовал ее вытянуть.... и надев свою одежду, подошел к сети, но нашел в ней мертвого осла. Увидев это, рыбак опечалился и воскликнул: «Нет мощи и силы, кроме как у Аллаха, высокого, великого!..... – сказал он потом и произнес: О вверивший себя ночным суровым расстояниям! Зря не трудись – насущный хлеб не раздобыть страньем!

Сказав: «Во имя Аллаха!» - снова забросил сеть. Во второй рас нашел в ней большой кувшин, полный песку и ила. Орыс тіліне аударылған нұсқада да балықшы 4 мәрте тор тастап төртіншісінде жын шығады. Орыс тіліндегі аударма араб тіліндегі нұсқаға қатты жақын келеді. Араб тіліндегі бәйттер орыс тіліндегі кітапта да бар. Мысалы: يا حائضاُ في ظلاح الليل والهلكه لقصر عناك فليس الرزق بالحركة О вверивший себя ночным суровым расстояниям! Зря не трудись – насущный хлеб не раздобыть страньем!

فلا بحظي غعطي	إن لم تكفي فعفي	يا حرقة الدهر

وجدت رزقي توفي خربت اطلب رزقي ولا يصنعه كفي

Судьба! Довольно ты меня палила,
Повремени! Не насылай беды!
Ты доброй доли мне не отделила
И не вознаградила за труды!
Пришел, чтоб получить и часть и участь;
Увидел: ничего не унести.
Как удевительна невежд живучесть;
А память о премудрых – не в чести!

Араб және орыс тіліндегі және Шамсуддиннің араб әріптерімен жазылған қазақ тіліндегі нұсқаларда балықшының «Алланың атымен» торды тастауы, Сүлеймен пайғамбар атағанда оған салат-сәлем айтқандығы және «Алладан басқа күш-қуат жоқ» деген діни ұғымды сөздер сақталған. Қ.Әбдіқадыров ағамыздың аудармасында бұл секілді сөздер аз кездеседі. Бұл сол уақыттағы Кеңес өкіметінің ықпалы болу керек. Мәселен: Шамсуддин дастаныда «Төртінші ауын салды «Бисмиллаһ» деп», Сальенің аудармасында «Увидев это, рыбак опечалился и воскликнул: «Нет мощи и силы, кроме как у Аллаха, высокого, великого!», «Во имя Аллаха». Ал араб тіліндегі нұсқада: "لا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم"، "بسم الله"، "استغفر الله"، Балықшы торына есек түскенде «Лә хаула уә лә қууата иллә билләһил алиил азим» (Алладан басқа күш-қуатты ешкім жоқ) дейді, одан соң торды және тастағанда «Бисмиллаһ» (Алланың атымен) дейді, торды үшінші тастардан алдын «Астағфирулла» (Аллаһым кешіре гөр) деп айтады.

Балықшы шал ауын төртінші мәрте тастағанда, ауға бір мыс құмыра ілініп шығады. Құмыраны ашқан шалдың басына бәле жабысқандай болады. Құмырадан аспан мен жерді тіреп тұрғандай бір дию пайда бола қалады. «Жын» негізінде араб сөзі, қазақ тілінде жасырын, адам көзіне көрінбейтін перілер деген мағына береді. «Ъаламул жин» жындар әлемі. Ғифрит яғни жын жайлы сөз еткенде жөн болар. Кей адамдар «жын» менен «шайтанды» екі бөлек түсініп жатады. Дегенмен Ислам шариғатында жын менен шайтанның түбі бір, бірақ алдын Ібіліс болған шайтан «Шайтан» болып аталған күннен бастап оның ізбасарлары, өз қауымы пайда болады.

Ислам сенімі бойынша жындар оттан жаратылған. Жындар адамдар секілді, адам жаратылмас бұрын жерді мекен еткен. Жерді бұзақылық көп жасап, тура жолдан тайғандары себепті Алла тағала оларды жер бетінен жойып жіберуді әмір етеді. Осылайша періштелер жер бетінен жындарды құртып, тек қана Ібіліс атты бір кішкентай жынды аман алып қалады. Оны өздерімен бірге алып кетіп, тәрбиелдейді, ол өсіп, жақсы оқып, періштелерді оқытатын жағдайға жетеді. Күндердің күнінде Алла тағала Адам атаны жаратады да, өзге мақлұқтардың барлығына Адам атаға сәзде етуін бұйырады. Сонда ібіліс Адам атаның топырақтан жаралғанын біліп, балшықтан жаралған пендеге, оттан жаралған басыммен сәжде етпеймін деп тааппарлық етеді. Осы кезде Алла тағала оған ашуланып, оны аластатады. «Шатана» араб тілін аластату, қуу, кет деп айту деген мағына береді. Сол күннен Ібіліс шайтан аталып, кәпір болады. Шайтан Алла тағалаға жалынып-жалбарынып қияметке дейін өмір беруін сұрайды. Алла оған бұл мүмкіншілікті береді. Содан бері шайтан адам баласын жау көріп, қолынан келгенше арбап, тура жолдан адастыруды қалайды. Дегенмен жындар адамдарды арбап, алдап, тура жолдан адастыруды жалғыз өзі іске асыра алмайды. Олардың сыбайластары болады. Әрине ол сыбайластары адамдардан болуы тиіс. Халық арасында баршаға танымал «сиқыршы» деген сөз бар, яғни, сиқыршылар бар. Жын сөзіне түсініктеме бере отырып, олардың сиқыршылармен байланысын айтпай кеткеніміз дұрыс болмас. Осы ретте жындар мен сиқыршылардың байланысына тоқтап кетуді жөн көрдік.

Сиқыршы мен жынның арасында болатын келісім.

Сиқыршы мен жын-шайтанның арасында болатын келісім көбіне біріншісінің кейбір шірік істерді, ашық күпірлік істерін жария не жасырын түрде жасауды мойнына алуымен, ал есесіне жын-шайтанның оның қызметін атқарып, сиқыр жасалатын адамды бағындырып беруімен түсіндіріледі. Өйткені сиқыршылардың көпшілігі жын тайпаларының көсемдерімен шарт жасасып, ол тиісінше өз тайпасының ішінен біреуіне осы сиқыршыға қалтқысыз қызмет етуге бұйырады. Сиқыршыға бекітілген бұл шайтан болған істердің хабарларын жеткізеді, екі адамның арасын ажырату не қосу, күйеуінің зайыбымен қатынасын бұзу сияқты іс-әрекеттерді істеп, сиқыршының бұйырған істерін бұлжытпай орындайды.

Жынның құмырадан шығуы

Сиқыршы осылайша жынды өзі қалаған зымиян істерін жүзеге асыру мақсатында пайдаланады. Ал егер өзіне бекітілген бұл жын айтқанына көнбейтін болса, дереу жын тайпасының көсеміне байланысады. Бұл байланыс Алла Тағалаға серік қосатын сөздермен шақырып, дуа ету арқылы орындалады. Ал жындардың көсемі өз кезегінде сиқыршының әміріне бойсұнбаған әлгі жынды қатал жазалап, оны сиқыршыға бағынуын талап етеді немесе оның орнына Құдайға серік қосушы сиқыршыға басқа жынды бекітеді. Сондықтан да сиқыршы мен жынның арасындағы байланыс жеккөрініштілік негізінде құрылған. Осыдан соң жынның көбіне сиқыршының отбасына, ұрпақтарына, мал-мүлкіне зарар келтіретінін көреміз. Кейде тіпті сиқыршының жеке басына әсер етіп, үнемі бас ауруы, ұйқысыздық, түн ортасында шошып ояну сияқты жағдайларға ұшыратады. Оны сиқыршының өзі сезбеуі де мүмкін. Азғын сиқыршылардың мүлде ұрпақсыз қалатын жағдайлары да жиі ұшырасады. Өйткені қиналған жын оның баласын тумай тұрыпөлтіреді. Ұрпақсыз қалмау үшін бағзы сиқыршылар бұл кәсібін тоқтатып та жатады.

Сиқыршы жынды қалай шақырады?

Сиқыршының жынды шақыратын жолдары көп. Осылардың сегізін айтып өтейін.

Бірінші тәсілі: Ант ішу арқылы
Екінші тәсілі: Құрбандық шалу
Үшінші тәсілі: Басқа да күпірлік істер арқылы
Төртінші тәсілі: Нәжіс жол
Бесінші тәсілі: Құран аяттарын теріс оқумен
Алтыншы тәсілі: Жұлдыздар арқылы
Жетінші тәсілі: Алақанға жазу арқылы
Сегізінші тәсілі: Науқастың заттары арқылы

Жоғарыда келтірілген әрекеттер жайлы толық білгіңіз келсе Абдуссалам Балидің «Өткір қылыш» кітабын оқып шықсаңыз болады.

Сиқыршыны танып-білуге болатын белгілері

Егер емші-тәуіптің бойынан төмендегі белгілердің біреуі байқалса, ол сөз жоқ антұрған сиқыршы.

Сиқыршы. Виллибальд фон Шуленбургтің суреті, 1877 ж.

1. Аурудан өзінің және анасының есімін сұрайды.

2. Аурудың бір затын (тер сіңді киімін, бас киімін т.б.) сұрайды.

3. Кейде құрбандыққа шалу үшін белгілі бір сипаттағы хайуанды әкелуін талап етеді. Онда Алланың атымен соймайды. Құрбандықтың қанын науқастың ауырған жеріне жағуы немесе оны алыс жерге апарып тастауы мүмкін.

4. Тұмар, дуа жазып беру.

5. Құран аяттарынан бөлек түсініксіз дуа сөздер оқу.

6. Науқасқа ортасында арабша әріптер не сандар жазылған төртбұрыш суреті салынған орамал не қағаз беруі мүмкін.

7. Науқасты күн түспейтін бөлмеде біраз уақыт тұруға бүйырады.

8. Кейде науқастан қырық күн бойы суға жақындамауын талап етеді. Бұл сиқыршыға қызмет жасаушы жынның христиан дінінде екендігін білдіреді.

9. Ауруға бір заттарды беріп, оларды көміп тастауын бүйырады.

10. Науқасқа бір парақшалар беріп, оларды өртеп, түтінін жұтуын бұйырады.

11. Адамға түсініксіз сөздермен сөйлейді.

12. Кейде сиқыршы өзіне келген кісінің аты-жөнін, қай елден, қандай мақсатпен келгенін өзіне айтып береді.

13. Ауруға парақшаларға белгісіз әріптерді жазып, оны ішірткі етіп ішуін талап етеді.

Егер сіз барған емшіден осы белгілердің біреуін байқасаңыз ендігәрі ол адамға жолаушы болмаңыз. Әйтпесе, Пайғамбарымыздың (с.а.с.): «Кімде-кім балгерді шақырып, оның айтқандарын растаса, ол Мұхаммедке с.а.с. түскен нәрсеге (яғни, Қасиетті Құран кәрімгі қарсы шыққан) күпірлік жасаған болады»- деген хадисіндегі бақытсыз жанға айналасыз. Ал қазақ наным-сенімдегі жынның пайда болуы жайында Ә.Диваев былай дейді:

«В одной религиозной рукописи, опубликованной А.Диваевым, старые поверья и былички о злых духах пересмотрены. Там говорится: «В один из дней прабабушка наша «Мамай-Хана» (Ева) поспорила с Хазряти-Адам (да будет над ним мир). Мамай-Хана доказывала Хазряти-Адаму, что дети зарождаются от нее, а Хазряти-Адам отвечал, что от него. Тогда Хазряти-Адам условился со своей женой Мамай-Хана не иметь супружеских сношений между собой до известного времени, а семя, которое будет исходить в это время из спин их, каждый из супругов должен сохранить в известном месте, тогда выяснится, от кого зарождаются дети. Итак, на этом было заключено согласие.

После того Хазряти-Адам (да будет над ним мир) извержения свои слил в «шиша» (стеклянная посуда), а Хазряти-Мамай-Хана завернула в кусок ваты. Спустя некоторы время, когда уже минул установленный срок, супруги заглянули в стеклянную посуду и увидели, что в ней из семени, истекшего из спины Хазряти-Адама, получился живой человек, который потом стал пророком Шиш и сыном Хазряти-Адам.... Когда Мамай-Хана осмотрела завернутое ею в вату, то, увидев, что живых людей не получилось, а копошилось несколько живых существ, бросила их на кучу золы; несмотря на это, сушества эти не погибли, а они стали потом «джиннами», «албасты», и «дивами». (Диваев А. Этнографические материалы о происхождении албасты, джинна и дива. С. 226-228. в тексте есть неточность: Ева на казахском языке называется Хау-Ана) Діни мәтіндерде бұндай мәліметтер кездеспеген. Ислам діні сенімінде жындар адамнан бұрын жаратылған. Ал Адам ата мен Хауа анадан өздерінің ұрпақтары тараған. Хауа анадан жындар пайда болды деген нәрсе жоқ.

Жындар қауымы екіге бөлінеді мұсылман және кәпір болып. Құранда 72-ші сүре «Жын сүресі» деп аталады. Осы сүреде жындардан да мұсылман болғандары жазылған. Пайғамбарымыз Мұхаммед с.а.с. Тайф елдімекеніне жақын жерде «Нахла» деген жерде сахабаларымен таң намазын өтейді. Осы кезде жындар пайғамбар оқыған аятты тыңдайды. (Мұхаммед с.а.с.) оларға: «Жындардан бір тобының құран тыңдағаны маған уахи етілді»деп айт. Сонда жындар: «Шынында бір ғажайып Құран тыңдадық» деді. «Құран бізді тура жолға салады. Енді соған иман келтірдік. Раббымызға ешбіреуді ортақ қоспаймыз». Олардың мұсылман еместері болған, әрі қазірге дейін бар: «Расында жақсыларымыз да одан төмендеріміз де бар; түрлі жолдарда едік.» Жындар әлемі адамдар үшін жасырын әлем. Жындар адамарға бағынышты емес. Жындар да бір қауым, адамдар секілді өсіп өнеді, ұрпақ таратады. Айта кететін жайт, әр бір адамның жыны болады. Бұл жайында пайғамбарымыз Мұхаммедтің с.а.с. мынадай мағынадағы хадисі бар: «Әр адам туған соң, оған бір жын жабысады. Сонда сахабалар: «Сізгеде ме деп сұрады?». Сонда пайғамбар с.а.с. «Ия, бірақ Алла оны мұсылман етіп қойған»,-деп жауап берді». Осы себепті болар, адамдар ашуланғанда «жынымды шығарма», «жыным шықты» деген сөздерді қолданады.

Енді дастан-қиссалардағы «жынды» қалай суреттегеніне тоқталайық.

Шамсуддин дастанында: 
Тұман боп біраз қаптап тұрды дағы
Бір ғифрит пері болды жұмарланып
Перінің аузы үңгірдей бойы таудай
Қабағы бұлт секілді тұрған жаумай
Түрінен жан тітіреп шошынғандай
Жан жағын қамап алды қорған аудай
Аузынан от шашылар көзі жайнап
Балықшы тұр сиынып, я Құдайлап
Кеудесі мұнарадай аяғы бір зор терек
Қиямет сипаты бар көрсе абайлап
Балықшы қайран қалды есі кетіп
Олжа деп тұрған байғұс үміт етіп 
Ал Қалқаман Әбдіқадыров аудармасында:

Құмырадан..... бір будақтаған түтін шықты да, көкке көтеріле берді. Аяғы құмырадан үзіле, бара-бара түйдектеліп, мадайынан түтіні бұрқыраған, бойы көкке тіреу болғандай бір дию пайда бола қалды . М.Салье араб тілінен былауша аударған: «....потом из кувшина пошел дым, который поднялся до облаков небесных и пополз по лицу земли, и когда дым вышел целиком, то собрался, сжался,и затрепетал, и сделался ифритом с головой в облаках и ногами на земле. И голова еге была как купол, руки как вилы, ноги как мачты, рот словно пещера, зубы точно камни, ноздри как трубы, и глаза как два светильника, и был он мрачный, мерзкий». Араб тіліндегі нұсқасында: "خرج من ذلك القمقم دخان صعد إلى عنان السماء ومشى على وجه الارض، فتعجب غاية العجب و بعد ذلك تكامل الدخان، واجتمع ثم انتفض فصار عفريتل، رأسه في السحاب ورجلاه في التراب برأس كالقبة وأيد كالمداري ورجلين كالصواري، وفم كالمغارة، وأسنان كالحجارة، ومناخير كالإبريق، وعينين كالسراجين، اشعث، اغبر. Аудармасы: «Құмырадан түтін шығып, жер бетімен жүріп кейін аспанға көтерілді. Түтін толығымен шығып қоюланып жиналды дағы аяғы жерде, басы аспанмен тірескен ғифритке (жынға) айналды. Басы күмбездей, екі қолы айырдай, аяқтары бірзор теректей, аузы үңгірдей, тістері тастың өзі, танауы гүптей, көздері оттай, үсті шаңі, шашы ұйпа-тұйпа»

Жындарды Адамдардан тек Дәуіт а.с. пайғамбардың ұлы Сүлеймен а.с. пайғамбар басқарған. Сүлеймен пайғамбар әр бір ұқан құстың, жорғалаған жәндіктің, барлық жан-жануардың тілін білген. Жындарды басқарған. Жындарды басқарып Иерусалимдегі «Ақса мешітін» салдырған. Жындар Сүлеймен а.с. пайғамбардан өте қатты қорқатын болған.

Сүлеймен а.с. пайғамбар салдырған Ақса мешіті - галерея

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Al-Aqsa Mosque

Мәскеуден 1992 жылы «Алфавит» «СЕТА»-дан шыққан «Книга Тысячи и одной ночи» кітабының бірінші томында сүлеймен пайғамбар а.с. жайында мынадай түсініктеме берген: «Сулейман ибн Дауд (Соломон, сын Давидов) – один из любимых героев мусульманской побествовательной литературы. Его имя часто упоминается в «1001 ночи». На перстне сулеймана, по преданию, было вырезано так называемое величайшее из девяноста девяти имен Аллаха, знание которого будто бы давало ему власть над джиннами, птицами и ветрами». Сүлеймен а.с. пайғамбар ол діни образ ғана емес, Ислам шариғаты бойынша ол пайғамбар, Алланың елшісі, тура жолға бастаушы, Алланың дінін уағыздаушы. Сүлемен а.с. пайғамбар жайында Құранда бірнеше жерлерде айтылған: Әнбия сүресінің 78-81 аяттары, Нәміл сүресінің 14-45 аяттары, Сәбә сүресі 12-14 аяттар, Сад сүресі 36 аят. Сүлеймен а.с. Дәуіт а.с. пайғамбардың ұлы. Анасы салиқалы кісі болған. Сүлемен а.с. пайғамбар ақ құба, ірі денелі, нұрлы жүзді болған. Ақ киім киетін болған.

Сүлеймен патша. Шахнамеден үзінді, 16 ғ.

Ал С. Қасқабасов өзінің «Казахская несказочная проза» кітабында мынадай мәліметтер келтіреді: «Родина сказаний о Сулеймане (Соломоне) – Үндістан. Оттуда они в талмудической переработке проникли к мусульманам-персам. По всей вероятности, легенды о Сулеймане перешли к казахом от персов, исповедующих Ислам, через посредство бухарцев». Дегенмен Ислам кітаптарында Сүлеймен а.с. пайғамбардың жері Үнді емес Иерусалим. Қазіргі Ақса мешіті орналасқан жер деп айтылады. Сүлеймен а.с. пайғамбар Ақса мешітін жындарға салдырған. Үндістандан талмуд арқылы келді дегені яғни, еврейлердің көмегімен дегені.

Үндіден енгендігі де шындыққа тура келе бермейді. Себебі Үндістанда негізгі дін ол Буддизм және Индуизм. Ал ол дінде пайғамбарла деген нәрсе жоқ. Ол қолдан жасалған, тек Будданы ғана ұлылайтын жасанды діндер қатарына жатады. Талмуд – еврейлердің тәрбие, әдеттері жиынтығы жайындағы яһудилердің ауызша дін адамдарының айтуымен жеткен кітаптары. Бұқаралықтардың араға түсуімен деген сөз де Бұқар еврейлеріне тиісті. Ислам тарихында Бұқар еврейлерінің Исламға жасаған қастандықтары жайында көптеген кітаптар бар. Бұқар еврейлерінің істерімен Исламға, Орта азия мұсылмандарына көптеген зиян жасанғандықтары рас. Бірақ Сүлеймен а.с. пайғамбар жайлы деретер, қиссалар, хадистер, тафсир түсініктері олардан бұрын елген болу керек. Бұл секілді мәтіндер Ислам халифаты дүрікіреп тұрған 9-10 ғасырларда, Орта Азияға келген. Ал еврейлер Орта Азияда Исламға қастандығын халифат әлсіреуден шамалы алдын бастаған. С.Қасқабасов Сүлеймен а.с. пайғамбар жайындағы мәтінге мына сілтемені берген: «Веселовский А.Н. Славянские сказания о Сломоне и Китоврасе и западные легенды О Морольфе и Мерлине // Собр. Соч: в8 т. Пг., 1921. Т.8.» Бұл сілтемедегі кітап ол Ислами емес. Славяндардың (Христиандардың) айтатын Соломан патша жайындағы айтатын ертегілері. Қиссада жынның Сүлеймен пайғамбардан қатты қорыққандығын келтірген. Қорыққандығы соншалық құмырадан шыға салып балықшыны Сүлеймен а.с. пайғамбар екен деп жалынып жатқандығы сипатталған. Олар қорыққаны соншалық Сүлеймен а.с. пайғамбардың өлгендігінде білмеген. Сүлеймен а.с. пайғамбар жындарға Ақса мешітін салдырып жатып таяғына сүйеніп тұрған жерінен қайтыс болады. Бұл жайында Құранда былай дейді: «Біз оның (Сүлеймен а.с. пайғамбардың) өліміне үкім берген заманда, жындарға оның өлімін; оның таяғын жеген бір жердің құрты ғана көрсетті. Егер жындар көместі білген болса еді, олар, ауыр машақатта қалмас еді» Сүлеймен а.с. Ақса мешітін жындарға салғызып жатқанда; өлсе де таяғына сүйеніп тұрғандықтан жындар, білмей істей беріп; таяғын құрт жеп жығылғанда бір-ақ біледі. Кеңес дәуірінде Алланы ауызға алу қиын болғандықтан болу керек, Қ.Әбдіқадыровтың аудармасында «Алла» деп жазылмаған, тек «Құдайдың барлығына да, сенің пайғамбарлығыңа да сендім, тақсыр Сүлеймен» деп жазылған. Араб тіліндегі нұсқада: "لا إله إلا الله، سليمان نبي الله"

«Алладан басқа құлшылық етуге лайықты Құдай жоқ, Сүлеймен Алланың пайғамбары» деп жазылған. Шамсуддин дастанында да осылай жазылған:

«Лә иләһә иллаллаһ, Сүлеймен набиуллаһ» деп

Ғифрит есеңгіреп қалды жұтып

Сол секілді М.Сальеде бұл сөйлемнің мағынасын өзгертпей тура аударуға тырысқан: «Нет бога, кроме Аллаха, Сулейман – пророк Аллаха». Осылайша жын балықшыға жалынып-жалбарынып жатып, оның Сүлеймен пайғамбар екендігін біліп қалады. Сүлеймен пайғамбардың балықшының айтуы бойынша осыдан 1800 жыл бұрын қайтыс болып кеткендігін естіп бір өз орнына түскендей болады. Аздан соң ғана құтыра түсіп, балықшыға шабуыл жасауға кіріседі. Дегенмен балықшы өзінің адам екендігін, жынға қарағанда ақылды екендігін ойлап, сол берілген ақылды пайдалана отырып жынды шыққан жеріне қайта алдап кіргізеді. Балықшы жыннан осылайша құтылады. Ертегіде негізгі тақырып дінге қатты жақын келеді. Жын ертегілердегі қорқынышты кейіпкер, дегенмен ол ақиқат, бар, тірі, өзімізбен бірге өмір сүріп жатқан Алланың бір мақлұқаты. Араб тіліндегі нұсқада Ислам дінінің негізгі сенімдері келтірілген. Орыс тіліне аударған М.Салье осы негізгі сенімдерге байланысты жерлерді толығымен сақтауға тырысқан. Ал Шамсуддин ертегіне дастанға айналдырып өзіне біршама, қызықты қылып, тыңдаушысына жағымды еткен. Фольклорда жын бір қорқыныш дию, пері, ал дінде ол да бір мақлұқ, ол да Құдайға сенеді, кейбірі кәпір аталады, шайтанға қызмет етеді. Біз мың бір түн ертегілерінің ішінен «Балықшы және жын» қиссасына қысқаша ғана тоқталып, ондағы жын, Сүлеймен пайғамбар образдарын Құрандағы және діни мәтіндермен салытырмалы талдаулар жүргіздік. Алдағы уақытта бұндай діни наным-сенімдерге байланысты жазылған жыр-дастандар, қиссалар, ертегілер жайында жаңа мәліметтер табылады деп үмітенеміз.

V – тарау.

Оңтүстік шайырларының шығармаларына араб әдебиетінің әсері.

1. Мәделі шығармаларының араб әдебиетімен байланысы

Қазақтың байтақ даласында көрнекті ақын әрі батыр атанған азаматтың бірі - Мәделі Жүсіпқожа ұлы (1816-1888 ж.). Мәделінің кіндік қаны тамған жері қазіргі Түркістан облысының Қызылқұм ауданының қожатоғай кеңшары (бұрынғы Ақбұлақ болысы, Бадам жері). Зерек, болашақ ақын жігіт жастайынан діни медреселерді оқып, жан-жақты болып өседі. Қолына түскен кітаптарды көп оқып, мұсылманша оқыған білімі арқасында Құранды да оқып жатқа білетін болған. Кезінде кеңінен тараған шығыс әдебиеті, оның ішінде араб әдебиеті үлгілерінен, ертегі, дастан, қиссаларды көңіл қоя оқиды. Мәделінің өз заманында діни білімімен молдалық құрған кездері де болған. Шариғатты да кем білмеген. Мәделі қожа өзінің толғауларын Құран аяттарына сүйене отырып шығарған десек артық кеткен болмас едік. Ондай қатарларды Мәделінің мына төмендегі өлең шумақтарынан көруге болады.

Басында қатыра судан болдық пайда,
Неше күн шайқатылып жүрдік бойда.
Сол судан қан-сөл ғайып пайда болып,
Сүйектен етке шаптық үш-төрт айда.
Тарықпай тар құрсақтан тауып қорек,
Тоғыз ай, тоғыз күн жаттық осы жайда.
Қүдіреттің күшімен шарқи пәлек
Келіппіз дүнис деген кең сарайға.

Мына атап өткен Мәделінің өлең жолдары Қасиетті Құрандағы аяттардың мағынасына тура келеді. Құранның ол аяттары Муминин сүресінің 13-14 аяттарында келген. Ендігі кезекте Мәделінің өлең жолдарымен Құран аяттарын салыстырайық. Алдымен Құранның аятын ұсынамыз:

Мәделіқожа өлеңдері Құран аяттары

Басында қатыра судан болдық пайда Содан кейін оны (адамды) жатырда тұратын тамшы қылдық.

Сол судан қан-сөл ғайып пайда болып Сосын тамшыны үйыған қан жасадық

Сүйек пен етке шаптық үш-төрт айда Ұйыған қанды кесек ет жасап, кесек етті сүйек жасадық та сүйектерге ет қаптадық

Тоғыз ай, он күн жаттық осы жайда..., Келіппіз дүние деген кең сарайға Содан кейін оны басқа жаратылыс (адам формасында) қылып, (оған) жан салдық.

Соңғы шумақтан бұрынғы «Құдіреттің күшімен шәрқи пәләк» қатары жоғарыда аталған екі аяттың соңғы «Жаратушылардың шебері Ұлы Алла» деген аятының мағынасына жақын келеді. Шын мәнінде Құран тек діни емес, сонымен қатар ғылыми әрі әдеби кітап болып есептеледі. «Құран – араб әдебиеті тарихынан ең алғашқы жазба ескерткіш ретінде үлкен орын алды. Өйткені ол араб тілінің сақталып қалуы мен өзге елдерге тарауы, араб тілінің грамматикасының қалыптасуына барынша әсер етті. Кейінгі ғасырларда өмір сүрген шығыстың ақын, жазушылары (біздің елімізден шыққан ақын жыраулар да) шежіреші, тарихшы, географтары Құраннан көп дәйектемелер алып, өз шығармаларында пайдаланған» . Мәделіқожа 19 ғасырда өмір сүрген болса, Қасиетті Құран жетінші ғасырда, Жаратушы Алла тарапынан соңғы пайғамбар Мұхаммедке с.а.с. түсірілген. Мына жоғарыдағы Мәделіқожаның "Басында қатыра судан болдық пайда" өлеңі нәзирігөйлік әдіспен жазылған. Басқаша айтқанда Мәделі кітаби ақындар қатарына жатады емес пе, осы себептен сол заманда одан бұрынға уақыттарда да адамның қалай пайда болғандығы жайында жырлаған адам көп болған. Ақынның бұл өлеңіне басқа шығыс ақындарының жырларын бермей тікелей Құран аяттарымен салыстырдық. Енді, кезінде түркі елдеріне ғана емес Ислам елдеріне де атағы шыққан Ахмет Йүгнеки жайында сөз жүргізелік. Йүгнеки XII ғ. өмір сүрген аса көрнекті ақын, мәшһүр ғұлама болған. Осы кісінің бізге жеткен "Хибатул хақаиқ" (Ақиқат сыйы) деген туындысы бар. Аталмыш шығарма 14 тарау 254 бәйіттен тұрады. Йүгнеки Ислам дәуірі әдебиетінің көркемдік дәстүрін негізге ала отырып, дастанның алғашқы тарауын (1-10 бәйіттер) Қайырымды Мейірімді Аллаға, екінші тарауды (11-19 бәйіттер) соңғы Мухаммад (с.а.с.) пайғамбар жайында, одан кейінгі (20-33 бәйіттер) кітаптың жазылуына себепші болған Ыспаһсар бекті мадақтайды. Кейінгі бесінші тараудан бастап дастанның негізгі идеясы басталады. «Ақиқат сыйы» дастанында жомарттық пен сарандық, карапайымдылық пен сабырлық жайында айтылған ой пікірлер қазақтың ақын жыраулары поэзиясында өзінің көркемдік дәстүр жалғасын тапқан. Йүгнеки дастанында өмірді керуен сарайға теңейді:

Бу ажун    рабат ол түшүр көчгүлүг
Рабатқа түшүгли түшар кечгүлүг 
Оң арқыш узады қанун йол тутуы 
Оңы қопмыш  арқыш неча көчгүлүг

Енді Б.Сағындықовтың ғылыми негізде жасаған жолма-жол аудармасын берейік:

Бұл дүние керуен түсетін сарай сияқты
Керуен сарайға түскен көш одан әрі сапар шегу үшін түседі
Әдепкі кезден қозғалып,  жолға шығып ұзап  кетеді
Тағыда жол тартып көшетін керуен қаншама.

Ал осы жайында Мәделіқожа өзінің бір өлеңінде былай дейді:

Дүние бұл бір керуен сарай екен, 
Не жетсін шамаң келсе сыйласуға. 
Кезекпен келтіріпті күн көрсін деп, 
Ұқсатып адамзаттың түлғасына.

Сондай-ақ Мәделіқожа өзінің өлендерінде араб сөздерін қолданған. Араб тілінен көптеген араб сөздерінің қазақ тіліне енгендігі барлығымызға белгілі. Мысалға ондай сөздер арапша «китаб» болса біз кітап деп, «дафтар», «мажлис» сөздерін дептер, мәжіліс деп қолданып жатамыз.

Осы секілді сөздерді Мәделіқожа өз өлендерінде қолданған. Мысалы:

Халал жүрген жігітке Алла жар-ды
Харам жүрген жігіттің пейілі тар-ды.

Мәделі бұл жерде халал, Алла, харам деген араб сөздерін пайдаланған. Бүл сөздерді қазақтар халалды-адал, Алланы-Құдай, Тәңірі (кей жерлерде Алла деп те қолданады), харамды-арам деп айтады. Мәделіқожа бұл сөздерді қазақша айтылуымен емес араб махраждарымен (әріптің шығу орны) қолданған. Бүл жерденде Мәделіқожаның араб тіліне бір қадам болса да жақын болғаандығын байқауға болады. Ия, Мәделіқожаның Құран тіліне, араб әдебиетіне, Ислам дініне жақын болғандығында дау жоқ. Әрі ол кісі әр-бір істеген істеріндс Құдайдан медет тілеп отырған. Оның бұндай істерін "Құдай-ау, өзің оңда бұл ісімді",-деген өлең жолдарынан байқауға болады. Мәделіқожа Құдайдың барлығына сеніп, көмектің тек содан болатындығына еш күмән келтірмеген. Мәделіқожаның өз заманында молдалық құрған кездері де бар. Бірақ кейбір ишан-молдалардың дін жолына қатты берілгендей көз бояушылық жасап, пара алу жолын қумаған. Қайта ондай ишандарға қарсы сөздер айтып отырған. Ол арамза молдаларға қарсы тұра алмасада Құдайдың аққа жақ екендігін айтып "Құдай бізді көтереді тоз демекке",-дейді. Арамзаларға ашуланған ол "Бүгінде ақыл кетті-ау мұсылманнан",-дей отырып, ондайлардың жазасын Құдайдың өзі берсін дейді. Бүндай мағыналы сөздерді Мөделіқожаның "Әр кімді алсын Құдай жолыменен",-деген өлең жолдарынан байқаймыз. Дегенмен ақынымыз тым күйреуік емес, діндарлығын істеп, о дүниені айтып далағада лақпайды. Шын мәнінде мұсылман жан-жақты білімді болуы керек, тек діни білімімен ғана шектелуі тиіс емес.

2. Шығыс (араб) әдебиетінің Майлықожа шығармашылығына тигізген әсері

Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835ж.) қазіргі Түркістан облысы, Қызылқұм жерінде дүниеге келген. Әкесі Сұлтанқожа мұсылманша сауатты, шағын дәулетті, көзі ашық, діндар адам болған. Майлықожа әуелі үйде әкесінің үйретуімен сауатын ашып, кейін өз бетімен көп ізденіп, заманына сай білімді адам дәрежесіне жеткен. Ақын Майлықожа ата-анасынан 14 жасында айырылады. Әке-шеше өлімінен соң жетім қалған Майлықожа жоқшылық-мұқтаждықты көп көреді. Бірақ талантты жас жігіт, өлең шығару өнерін ерте машық ете бастайды. Майлықожа ертедегі қазақ ақындарының дәстүрін мықтап ұстанған ақын. Ол шығыс әдебиетінің үлгілерімен жақын таныс болғандықтан, өз шығармаларының өрісін сол үлгіде өрбіткен. Дәлірек айтқанда шығыс ақындарының шығармаларына, араб әдебиетіне еліктеп, солардан мол әсер алған. Алдымен Майлықожаның өлеңдеріне тоқтар болсақ, ол кісі көбіне араб сөздерін немесе арабтан енген сөздерді қолданған. Жәй ғана мысал келтірер болсақ, ақын Майлықожа қазақ тілінде "немесе" және "сараң" сөздері бар болсада арабтың әм (қазақша мағынасы «немесе») және бақил (қазақша мағынасы «сараң») сөздерін қолданған. Бұл нәрсе ол кісінің аз да болса араб тіліне жақындығын білдіреді. Сондай-ақ біз әйгілі философ "Платонды" Платон деп атаймыз. Арабтар "Афлатон" деп атайды. Ал Майлықожа болса аталған грек философының есімін өз шығармаларында Платон деп емес, "Аплатон" деп қолданған. Бұлардан да басқа Майлықожа шығармаларындағы қолданылған араб сөздерін айтар болсақ: «Меһнат» қазақша мағынасы – «жұмыс, іс, бейнет». Қазақ сөзін қолданбай араб сөзін қолданған.

Мына өлеңінде қазақ араб сөздерін бірдей қолданған.

Біреулер-соқыр, базы-таз, 
Біреулер-сараң, базы-мәрт, 
Біреулер-алым, базы-ауам.

Жоғарыда айтқанымыздай, арабтың «бақыл» сөзін қолданған, дегенмен сараң сөзінде қалдырмаған. Бұны аталған өлең жолдарынан көреміз. Осы өлеңіндегі «базы» сөзі дс араб сөзі, «кейбірі» дегсн мағына білдіреді. Ол кісі осы жсрде де араб сөздерін қолданған. Аталған жерге "Біреулер алым, кейбірі ауам" деуге де болар еді ғой.

Жиналған барлық жамағат,
Ықыласыңмен   бата   бер, - деген өлең жолдарында, арабтың "жамағат" сөзін қолданған. Бұл жерге де көпшілік немесе халайық сөзін қолдануға болар еді ғой.

Майлықожа өлеңдерінде арабтардың ай аттарында қолданған. Мысалы: "Рабиъуль аууал". Ақын мына арабша ай атын "Рәббіл әууәл" деген екен. Майлықожа шығармаларын нәзирәгөйлік үрдіспен жазған кітаби ақындар катарына жатады. Ұлттық әдебиеттер арасында көркемдік дәстүрлер жалғастығын, ықпалдастығын «әдеби байланыс» дейміз. Негізінен әдеби байланыс нышандары жазушының қалыптасқан әдеби дәстүрлерге табан тіреуінің нәтижесінен, сондай-ақ тамырлас әдебиеттердің арасындағы типологиялық ұқсастықтан туындайды. Осындай әдеби байланысты Майлықожаның «Тотынамасынан» байқауға болады. Тотынамада екі тоты жайында әңгіме болады. Бұл екеуі дарияның жағасында жүреді. Екеуі ұя салып балапан өрбітпек болады. Ұрғашысы ұяны жоғарырақ салайық десе еркегі келіспейді. Ұрғашысы су тасыса ұямызды алып кетеді деседе көнбейді.

"Бұл жерден әйелі айтты: кетелік біз, 
Күшің барма бұл жаумен болмаққа кез. 
Бір күні дария тасып алып кетер. 
Бәрі де айтқаныңның беймәне сөз"

Сонда еркегі:

Еркегі айтты: "біз еркек  кісіміз-ді, 
Түсірсе бұл суменен ісімізді. 
Бұл су бізге жамандық қыла алмайды, 
Алармыз бізде мұнан өшімізді.

Дегенмен бір күні су тасып ұяларын үш балапандарымен бірге алып кетеді. Екі тоты зарлап жүріп самұрық құсқа айтып, балаларын біреуін өлідей екеуін тірідей құтқарып алады. Ақынның бұл дастанындағы мақсаты қатын болсын, бала болсын ақылын тыңдаған артық болмайтындығын айтып былай дейді:

Бала деп баласынба акылы болса, 
Сөзінде қариядай нақылы болса.

Және:

Сол  секілді  әйелдің қадірін білмей, 
Кемсіткеннің әйел деп  өзі қатын,-дей  келе:
Жақсы қатын  жігіттің жан жолдасы, 
Десе де бәлкі "жаным" болмайды асы.
Үр  болып  ақыретте қосылады, 
Аумаса бір-бірінсн  ықыласы,-деп  бітіреді.

Демек Майлықожада шығыс ақындары жырлаған жырларды, қайта жырлап, өндеп қазақ оқырманына бейімді етіп беріп отырған. Мәселен "Иман таппақ шын дәулет" өлеңінде сонау Адам ата-Хауа анадан бастап, дүниедсн өткен пайғамбарларды, соңғы Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарды оның сахабалары Әбу Бәкір, Омарлар жайында, әрі Османның Құранды жам қылғандығын жырлайды. Ақын Майлықожа араб тарихын да кем білмеген. Негізінен арабтар Ибраһим (а.с.) пайғамбардан тараған. Ардақты Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарымыз да осы кісінін ұрпақтарынан. Бұл менің қысқаша ғана атап өткенім. Ақын Майлықожа бұл жайларды өзінің "Он сегіз мың әлем" өлеңінде былайша атап өткен:

Ибраһим Халил әсілінен 
Құрайыш араб нәсілінен
Мекке-и-шәріп жайында
Рәббіл әуәл айында
Дүйсенбінің түнінде
Әбілдә деген момыннан
Әминә деген зайыптан
Шараптатты жаһанға
Мұхаммет атты ұл келді.

Ия пайғамбар жайында жырламаған ақын (мейлі араб, мейлі қазақ немесе басқа ұлт) жоқ шығар. Майлықожа да бұл өлеңін араб әдебиетіне еліктей, тарихына арқа сүйей отырып жазған «Мұхаммет» - ол ардақты, ең соңғы Мұхаммед (с.а.с), пайғамбарымыз. Әбділдә (Абдулла), Әминә пайғамбарымыздың ата-анасы. Кұрайыш руынан шыққан. Пайғамбарымыз Мұхаммад с.а.с. піл жылы рабиъул аууал айының 12 жұлдызының түнінде, дүйсенбіде туған. Әкесі Абдулла ол туылмай тұрып қайтыс болып кеткен. Мұхаммедтің с.а.с. әкесі Абдулла, атасы Абдулмутталиб, оның әкесі Хашим, оның әкесі Абдуманаф, оның әкесі Қусай, оның әкесі Киләб осылайша шарапатты тегі Ғаднан одан Исмаил а.с. пайғамбарға барып тіреледі. Қазақ тілінде пайғамбар сөзі бар бола тұрса да ақын Майлықожа арабтың "нәби" (қазақша мағынасы пайғамбар) сөзін қолданған. Сондай-ақ "Иман таппақ шын дәулет", "Алланың аманаты өзі алса" өлендерінде "Мусибат" сөзін қолданған. Мусибат - қиыншылық дегенді білдіреді. Мусибат орнына қиыншылык сөзін колдануға болар еді ғой. Дегенмен олай істемеген. Ал "Білсең таңның атарын" өлеңінде "Мубарак" (қазақша мағынасы қайырлы. құтты) сөзін қолданған. Кейбір өлеңдерінде араб, қазақ сөздерін қатар қолданған. Мысалы:

Қасам ішіп, ант ұрып,
Тіліне алар тобаны.

Бұл жердегі "қасам" сөзі қазақша ант мағынасын білдіреді. "Бес ғасыр жырлайды" атты кітапта Майлықожаның өлендері келтірілген. Ақын сол өлеңдерінін бірінде арабтың "үзір" сөзін қолданған. Үзір қазақша себеп немесе сылтау деген мағына береді. Ақын себеп немесе сылтау сөзін қолдануына болар еді ғой. Дегенмен олай істемеген. Арабтың үзір сөзін "Бес ғасыр жырлайды" кітабында ракат деп түсіндірме беріген екен. Бірақ бұл қате түсіндірме. Майлықожа араб тілін білсе керек әрі құрметтеген секілді. Себебі "Он сегіз мың ғалам" олеңінде "Алладан араб тіл болды",-деп айтып кеткен. Ақын осы өлеңінде Құран аяттарының сөздерін пайдаланған. Мысалы:

Екі  әріп  "кәп" пен "нұн"  болды, 
"Кәп"  пен "нұн" қосылса 
Оқымаққа күн болды,-дейді.

Біріншіден «Кәп» Құранда «Кәһф» деген сүре бар. Кәп осы жайында болуы мүмкін. "Нүн" деген сөзде Құрандікі. Құрандағы "Қалам" (68 сүре) «Нуун» болып басталады. Екіншіден «кәп» "ك" және «нүн»"ن" араб әріптері. Егер екеуі қосылса «к+н» "ك+ن" үстінде үтірі болса яғни «даммасы» «кун»كُن деген сөз шығады. Ал бұл қазақ тілінде «бол» деген мағына береді. Демек ақын арабтардың негізгі жазба әдебиеті, мұсылмандардың қасиетті кітабы Құраннан хабары болған.

Майлықожаның араб сөздерін неліктен қолданды деген пікір туады емес пе? Әрине ия. Мен ойлаймын оның бірнеше себептері бар. Олар:

1. Арабтардың кейбір сездерін сол айтылу күйінде қолданып кеткенбіз,

2. Араб сөздерінің аудармалары бола тұрса да қолданған, ол ұйқастың жақсы болуы әрі араб әдебиетіне жақындығы, Сонымен қатар сол кезде Майлықожа ғана емес, сол кісінің замандастары да арабша оқығандықтан осы стильде өлеңдер, дастандар, жырлар жазған. Осы стиль дегенім, олар діндар қаламгерлер болған.

3. Ақын Құлыншақ Кемелұлының араб әдебиетімен байланысы

Өз заманында, көзінің тірісінде-ақ атақ-даңқы алыс-алыс аймақтарға тараған күнгейлік ақын – Құлыншақ Кемелұлы (1840-1911ж.ж.) Бұл кісі күнгейлік ақындық мектептің айтулы шайырларының бірі. Туған жері Оңтүстік өңірі. Туған жылына келер болсақ 1840 жыл. Дегенмен Ә.Оспанұлы былай дейді: «1983 жылы жарияланған «Қаратау атырабының ақындары» атты кітабымызда, ол кісі жайында тақыл-тұқыл ғана мәлімет беріп өте шыққанымыздың негізгі себебі де міне осы болатын. Ондағы деректерді бізге беруші Құлекеңнің ең кенже баласы, ол кезде 63-64-тердегі Исахан ақсақалды, Исакеңнің айтуында ақын 1831 жылы туып, өмірінің ақырғы кезеңінде Меке сапарына кетіп, содан қайтар жолда 1901 жылы қағына тиген қатты дертке ұшыра қайтыс болған делінгенді. Бірақ кейінгі Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор Рахманқұл Бердібаев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» атты кітабында (1967) және біздің мәліметті ұстанған профессор Ханғали Сүйіншәлиев жазып, жариялап жүрген соңғы зерттеулерде Құлекеңнің дүниеге келген – кеткен уақыттары 1840-1911 жылдар межесінде көрсетіліп, ол Қазақ-Совет энциклопедиясында (7-том, 31 бет 1975 ж.) жарияланып та жіберілді. «Бес ғасыр жырлайды» (2-том, 228-бет 1984 ж, 75-бет 1989 ж.) кітабында, Ақын Құлыншақ қазіргі Шымкент облысы, Созақ ауданы, Жартытөбе кеңшарында 1840 жылы туылып, 1911 жылы сол жерде қайтыс болған, - делінген. Құлыншақ ақын діни сауатты, араб әлемінен азда болса да хабары болған адам. Ал жоғарыда аталған кітаптардың ішінде Құлыншақты тым діндар қаламгер етіп көрсетуден көрінеу қашқақтаған. Дегенмен біздің ақиқаттан аттағанымыз дұрыс болмас. Ол кісінің діни сауатты әрі діндар қаламгер болғандығы айдай анық нәрсе емес пе? Діндарлығының ең негізгі белгілерінің бірі, ол кенже ұлы Исахан айтқандай, Исламның бес парызының бірі болған қажылықты орындауы. Бұл кісі өмірінің соңында қасиетті Мекке қаласына, қажылыққа барып келген. Құлыншақ Кемелұлының өмірбаянын ақын Сұлтанбек Аққожаев өлеңмен келтірген екен. Өлеңнің соңғы шумақтарында, Құлыншақтың Меккеге барғандығын былайша баяндаған:

Айтайын уақытында болған ерді,-

Ел берген дүниенің арқасында

Мекке мен көріп қайтты Мединені.

Діндарлығына екінші бір дәлелді оның Майлықожамен айтысында көре аламыз. Қысқаша тоқталсақ, Исламның бес парызының біріншісі тілін кәлимаға кәлтіру, яғни: «Лә иләһә иллаллаһ» деп айту. Осы сөзді айтқан адам мұсылман болып есептеледі. Енді ақының осы сөзді (кәлиманы) айтқан өлең жолдарын келтірейін:

Қожеке, екенсіз ғой ақылсыз жан,

Басында айыбың көп мың менен сан.

Келмегейдің баласын кәпір дейсің

Лә иләһә иллалла мен мұсылман.

Акын өзінің діндар әрі мұсылман болғандығын мақтан тұтқан адам екендігін мына жоғарыдағы өлең жолдарынан байқауға болады. Бұл нәрселердің барлығы Құлыншақ ақынның шығармаларының араб әдебиетімен, мұсылманшылықтың негізі болған Құранмен байланысы бар екендігін көрсетеді.

Сол заманда тек Қүлыншақ ақын ғана діндар қаламгер болмаған. Өзімсн қатарлас, замандас ақындар да діни сауатты болған. Бұл сөздеріміздің бірден бір дәлелі, ол кісілер сөйлеген сөздерінде, айтқан өлендерінде Алла есімін, діни қағидаларды естен шығармаған. Араб әдебиетіне де жақындықтары болған. Себебі олар өз өлеңдерінде араб сөздерін (сол сездердің баламасы казак тілінде бола тұрса да) қолданған. Мәселен Құлыншақ ақынның "Қисық ақынмен тілдесу" атты өлеңінде мынадай жолдар бар:

Максұдың Алла Тағала бергеннен соң.

Міндіңіз алтын таққа осы кезде.

Мүбәрәк құтты болсын мінген тағың,

Құдайым аямасын берген бағын.

Енді осы өлеңдегі араб сөздері мен діни ұғымдарды карастырайық:

Біріншіден: әр бір нәрсені Алланың беретіндігін мойындаған, ал екіншіден берген нәрсесін алушы да Құдай екендігін тағы да айтып кеткен. Араб тіліне жақындығын айтар болсақ: өлеңде «мақсұд», «мүбәрәк» деген араб сөзері қолданылған. Ол кісі мақсұдың сөзін келтірген. Бұл негізгі мақсаты, ниет етілген нәрсе. Мағынасын "сұрағаның" десек те болады. Ақын араб сөзінің орнына өз сөзімізді қолданса болар еді ғой. Бірақ олай етпеген. Ақын бұдан кейінгі қатарда араб-қазақ сөздсрін қатар қолданған. Өлеңдегі «мүбәрәк» сөзі қазақша «құтты болсын» деген мағына білдіреді. Атап өткен , мүбәрәк сөзі бір ғана құтты болсын деген мағына емес, басқа да мағыналар береді. Мысалы: көрікті дегсн сияқты. Ақын осы мағынадағы мүбәрак сөзін Майлықожамен айтысқан кезінде былай қолданған:

Қожаеке, есенсіз бе, сәлем бердік,

Мүбәрәк жүзіңізді жаңа көрдік.

Кей кездерде Құлыншақ ақын араб сөздерін, қазақ өлендерінің ұйқастарында қолданған. Мәселен: Құлыншақ пен Майлықожаның айтысына үңілейік. Онда Құлыншақтың мынадай сөздері бар:

Қалай-қалай қожа едің аузың залым

Сыртында кім болсаң да, ішің мәлім.

Құдай бергсн дәулетім менің калың,

Ықырар болсаң, тапқаның менін малым.

Бұл жердегі «залым» (мағынасы арамы, зұлымдық көрсетуші адам), «мәлім» (мағынасы белгілі) ол араб сөздері. Қазақ залым сөзін жиі қолданады. Ал мәлім сөзі де көп қолданғанымсн онымен теңдей қолданыста жүретін өзіміздің "белгілі" сөзіміз бар емес пе? Бар болса да бұл кісі араб сөзін қолданған. Қолдану себебі сөздің бір біріне жақсы ұйқасып, жеңіл айтылуына байланысты. Қорыта айтқанда Құлыншақ Кемелұлы заманының көрнекті ақын болған. Бір өкініштісі Құлыншақ жайлы деректер жоқ емес, дегенмен жоқтың қасы. Әсіресе шығармалары, өлең жырлары осы күнгі шығарылған кітаптарда аз ғана. Мәселен «Бес ғасыр жырлайды» кітабында ары кетсе он ғана өлеңі жарым жартылай берілген. Десекте Құлыншақ ақынның бізге жеткен өлең жырларын көзіміздің ағы мен қарасындай бағалай білгеніміз жөн болар.

4. Молда Мұса шығармаларына араб әдебиетінің әсері

Өз шығармаларын, қазақ өлең өнерінің дәстүрлі үлгісінде жазып, шығыстан (оның ішінде араб) классикалық әдебиетінен нәр алған, бар өмірін Қаратау атырабында өткізген өнер иелерінің бірі - ақын Молда Мүса Байзақұлы. Ел аузында Молда Мұса атанып кеткен ақын Мұсабек қазіргі Түркістан облысы Түркістан ауданына қарасты Шоқтас деген елді мекенде 1849 жылы дүниеге келген. Бұл кісі де діни сауатты, діндар ақын адам болған. Өз ана тілінен басқа араб, парсы тілдерін білген. Жас кезінде әкесі ұстаған молдадан арапша хат таныған. Есейе келе Қарнақ елді мекенінде Қозы молда медресесінде оқыған. Ақынның мына өлеңіне қарап жастайынан шығас (араб, парсы) әдебиетінен нәр алғандығын байқаймыз.

Адамға ғылым, өнер қамшы деген,

Жүйрікпін арабыға парсыменен,

Аз ғана шайырлығым тағы да бар

Кідірттім неше ақынды қарсы келген.

Ақын өзінің араб және басқа да түрік тілдерін білгендігін бұдан да басқа өлеңдерінде айтып кеткен. Мұсабек ақын да жоғары да атап өтіп кеткеніміздей, өз замандастары секілді, өлеңдерінде араб сөздерін жиі-жиі қолданған. Ол кезде діндар қаламгерлер санаулы ғана болмады ғой. Сонымен қатар сол уақыттағы ақындарды діннен хабарсыз болуы да мүмкін емес. Онымен қоса ол кісілер өз өлендерін бір тақырыпта жазулары да ғажап емес. Мәселен әйгілі ақын Майлықожа "Шора батыр" деген хикая жазған. Шора батыр әңгімесін Майлықожадан жазып алған Әбубәкір Диваевтың нұсқасын және басқа да Майлықожа шағармаларын қүрастырып шығарған белгілі ғалым Ә. Оспанұлының кітабынан оқыған едім. Әңгіме ертегіге ұқсас жазылған екен. Кейін Молда Мұса жайында ізденістер жасағанымда Мұсабек ақынның "Шора батыр" жайында жазғанын кездестірдім. Бірақ Мұсабек ақын Шора батыр жайындағы хикаяны жыр етіп жазған екен. Мұса да кітаби ақындар қатарына жатады. Кітаби ақындар шығыста көп тараған сюжетті өздерінше жырлаған. Жоғарыда айтқанымыздай Шора батыр жырын Майлықожа қара сөзбен жазған. Ал Мұса қисса етіп, яғни жыр етіп жазған. Бүл көркемдік дәстүр жалғастығының белгісі. Бұдан қарап біз Мұса ақынның нәзирә дәстүрін жетік меңгергендігін байқаймыз. Себебі ақын жырды қазақ қауымына жеңіл, түсінікті етіп жырлаған. Ақын Мұса араб сөздерін осы жырында жиірек қолданған. Ақынның бұл жырында адамның шамасынан артық кереметтер көрсетілген секілді. Сонымен қатар діни сипаттарда бой көрсеткен.

Қазіргі кезде оңтүстік шайырлары жайында жан-жақты зерттеулер жүргізіп жүрген Ә. Оспанұлы Мұсабек ақынның Шора Батыр жыры жайында сөз жүргізген. Ол кісі осы жыр жайындағы қорытынды пікірінде былай дейді: «Сонымен Шора Батыр тоңірегіндегі барша әңгімеміздің тобықтай түйіні түріндегі қорытынды пікіріміз - бұл шығарма халық қазынасы қатарында саналуға лайық. Егер онда адамның күш мүмкіндігінен тыс кереметтер келтірілген, жеке батырлардың жекпе-жек күрестерінде дінге кіріп, тілді кәлимаға келтіруді талап ету секілді кейінгі кезең қоспалары болса, олар жөнінде айтарымыз - қазақ ауыз әдебиетінде ондай белгілерден дені таза шығармалар жоқ. Ал, оларсыз шығармалар жасалған дәуірлерге тән белгілер өшіп, олар көне күндеріміздің ескерткіші ретіндегі мән-маңызын жоғалтар еді». Ә. Оспанұлы да ол кездегі шығармалардың діни мәтінсіз болмағандығын айтқан. Дегснмен бұл кісінің кей сөзіне қосыла алмаймыз. Бұл аталған ақындар өз өлеңдерін, жырларын діни тақырыпта көп жазған. Діни сөздерді келтіре отырып халықты жақсылыққа шақырған. Діни сөздерді келтіре отырып жамандыққа бастаған ақын жоқ шығар. Себебі дін туралыққа, тазалыкқа шақырады. Осы себепті Ә. Оспанұлының: «ондай белгілерден (яғни діни, арабша сөздсрден) дені таза шығармалар жоқ»,-деген сөзіне қосыла алмаймыз. Сонымен қатар ақын Мұсабектің өлеңдерінің дені таза емес деп те айта алмаймыз.

Қазақ айтысқа бейім халық қой. Сондай-ақ айтыс үрдісі сонау ертедегі арабтарда да болған. Арабтар Ислам келмсй тұрып есте сақтауды, жаттауды жақсы дамытқан, басқаша айтқанда жазып отырған адамға: «соны жаттауға шамаң келмейді ме?»-деп күлетін болған. Ислам келіп бұл жағдайлар өзгерді. Айтыстың жаңа түрі жазбаша айтыс пайда болып дамыды. Айтыстың бұл түрі араб, парсы, түркі яғни Шығыс елдерінде тарады. Бұл Шығыс елдерінде көне заманнан келе жатқан жазбаша айтыс дәстүрі қазақ арасасында да кеңінен тарады. Бұл айтыстың ең етек алған жағы Қазақстанның Оңтүстік өлкесі еді. Мысалы Молда Мүса мен Сырым, Манат қыздармен хат арқылы айтыстары бар. Молда Мұса Сырым кызға да 1875 жылы 26 жастан жаңа асқан уақытта былайша хат жаған:

Ақ бетің ағаш үйге жаққан шамдай,

Ішіне қараңғы үйдің атқан таңдай.

Сыртыңнан Сырым сенің болдым асық,

Ерте өткен Бапарым мен Күләндамдай.

Ақын өзін қыранға, қызды ақсүңқарға, асыл тасқа теңеген. Арада бұл хатқа Сыр бойынның ақыны Будабай араласып, Мұсабекке жауап қайтарады. Сөйтіп, жазбаша айтыс басталып кетеді. Отыздан асып қалған Мұсабек Төрткөл елдімекеніне досы Жылқыбайдың үйіне түседі. Ал Манат осы ауылдың жиырмадан асқан кескін-келбетіне ақыл парасаты сай қыз екен.

Мұсабек:

Хат жаздым қалам алып Манатжанға,

Жүзіне жанның бәрін қаратқанға,

Ақ жүзін бір көрсетер күн бар ма деп,

Сыртыңнан жалынушы ем Жаратқанға, -деп бастап:

Қайтейін лажсыздан кеттік біз де

Кетсек те басқа да емес, көңіл сізде.

Болғанмен ауыл емес, көңіл жақын,

Біздерден әлі дс болса күдер үзбе.

Ұлғайған жасына қарамай, жастық дәурені басында тұрғандай астам сөйлеген ақынның күйіп-жанған от жалынды, лапылдап тұрған сөздерге толы хатын алған Манат өзін ұлғайған ақынға тең санамайтынын төмендегіше ашық айтады:

Жасында анық сұңқар болғаныңыз,

Дариядай жігіт күнде толғаныңыз.

Сыпырып жас кезінде ілсең-дағы,

Тұғырға мәреден өтіп қалғаныңыз.

Осылайша Мұсабек пен Манат екі мәрте хат алысады. Мұсабектің үшінші хатына Манаттан жауап келмейді. Айтыстың жалғасы ауылдағы тойда бетпе-бет кездескенде жалғасып, кейін бітеді. Молда Мұсаның өмірі мен шығармашылығын екі ксзеңге бөлсек болады. Мұсаның шығармашылығы Абайдың шығармашылығына сәйкес келеді. Сәйкес келу ссбебі ақын жастайынан арабша хат танып, Кеңес өкіметі орнағанға дейін діни мәтінде өлең, жырлар жазып діндар қаламгср болады. Бұл уақытты шығармашылығының бірінші кезеңіне жатқызуға болады.

Ал екінші кезең Кеңес өкіметі орнағаннан немесе большевиктер өктемдігі өршігеннен басталады. Бізге керегі ақын шығармашылығының бірінші кезеңі ғана. Себебі осы кезеңде ол кісінің араб әдебиетінен сусындағанын байқаймыз, әрі үңіле оқысақ, ақын шығармаларынан өз заманының діндар адам түсінігінің, дін мектебінің талай-талай пайдалы таңбаларын табамыз. Қорыта айтқанда, екі заманның куәсі болған қарымды сөз зергерінің шығармашылығы халықтық әдебиетіміздің асыл қорынан өз орнын тауып, алдағы уақытта да ел игілігіне жарайды деген сенімдеміз.

5. Шәді Жәнгірұлы өлең жырларының араб әдебиетімен байланысы

Шәді төре Жәңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі Созақ ауданы) дүниеге келген. Бұл кісі де арабша хат танып, молдадан дәріс алған адам. Ақын тоғыз жасында ауыл молдасында, келер жылы Шаян медресесінен дәріс алған. Шаянда оқып жүріп Шәді араб әдебиеті үлгілерімен таныс болады. 1864 жылы Шымкенттік Абдулла Шариф деген кісіден дәріс алып араб, парсы тілдерін меңгерген. Жас бала 13 жасында-ақ "Мың бір түн", "Тотынама", "Шаһнама" секілді шығыс ертсгілері мен дастандарынан хабардар болған. Шымкснтте екі жылдай жүріп ұстазының қолындағы араб әдебиеті қазынасын өз бетінше толық игеріп шығады. 1865 жылы Шымкентті Черняев өскері алған соң, Абдулла Шариф Ташкентке кетеді. 1866 жылы Шәді ұстазының артынан Ташкентке барып, Орта Азия ақындары мен ғүламаларынан дәріс алады. Араб, шығыс әдебиетін зерттеп, игереді. Шәді 1870 жылы еліне қайтып, бұдан кейін оқу оқымайды. Жеті жылдан соң әкссі Жәңгір қайтыс болады. Мұнан соң Шәді үй шаруасынан ұзап шыға алмай, кітап оқу, қисса, дастан жазу жұмыстарымен айналысады. Осы уақыттан бастап өлгенге дейін Шәді үй шаруасымен қоса жыр дастан жазумен айналысып жүріп 1933 жылы қайтыс болады. Шәді төре бас аяғы 40-тан астам хикаялы дастан, жырлар жазған. Шәді де діндар қаламгер болған. Оның діни негізде жазылған шығармалары өте көп. Олардың кейбірін атап өтер болсақ: "Сияр-шәріп", "Фех-қайдан", "Ахуал-қиямет", "Назым Ахмет Жами", "Назым Ибраһим Халиолла", "Хазіреті Мұса мен Перғауын", "Мұсаның таурат алғаны" т.б. Мына аталған дастандар Шәдіден бұрын араб әдебиетінде жырланған тақырыптар. Ал Шәді араб әдебиетінде бар поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап, қазақ арасына таратып отырған. Шығыс тілдерінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар жазған. Шәді төре араб классикалық әдебиетіне басқа ақындардан да гөрі өте жақын болған десек артық емес сияқты. Сонымсн қатар бұл кісі Кеңес өкіметі келген күндері де діни мәтіндегі дастандарын жаза берген. Осы себепті болу керек 1931 жылы ауыл белсенділері Шәдіні молда деп айыптап, Марғүланға жер аудартқан.

Бұл кісінің араб әдебиетіне көп жақын деу себебіміз, ақын ардақты әрі ең соңғы Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбардың өмірін өлең түрінде жазған. Ал араб әдебиетінің жаңа беті Ислам дінінің келуімен басталады. Ислам діні келіп араб әдебиетінің Исламға дейінгі көптеген үлгісі ескіріп қалды. Ислам дінін әкелуші ол Мұхаммед пайғамбар (с.а.с). Шәді төре Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбардың ақ жолы жайында "Назым сияр шәріп" атты дастан жазған. Пайғамбар жайында жазған адамдар азда емес, жетерлік. Сонау заманнан бері пайғамбардың өмірі жайында көптеген қисса, дастандар жазылған.

Ақын Шәді осы дастанында араб сөздерін көп пайдаланған. Оқиға араб жерінде болған ғой. Бізге бұл дастаннан керегі ақынның араб сөзін қалай қолданып жазғандығы ғана болар. Ақын кейбір араб сөздерін өз күйінде қолданған, кейбірін қазақша аудармасы бола тұрса да қолданған. Мәселен аталмыш дастанда:

Аспан, Жер, Ғарыш-Күрсілі Лаухы ғалам,

Сидырған жаннат, дозақ бәрін тамам, - дегенжолдары бар.

Осы жердегі «тамам» араб сөзі, қазақша біту, аяқталу деген мағына білдіреді. Мен ойлаймын осы жерде тәмәм сөзін ыңғайлы ұйқасу үшін қолданған. Ал одан бұрынғы «Ғарыш-Күрсілі», «Лаухы» сөздеріне тоқталар болсақ. Бұлар араб сөздері, дәлірек айтсақ діни сөздер. әр бірінің кең, ауқымды мағыналары бар. Алдымен «Ғарыш» сөзіне тоқталайық. «Ғарыш» сөздікте патшалардың тағы деген мағынаны білдіреді. Арш яғни ғарыш шектен тыс үлкен жаратылыс, Аллаһтан басқа ешкім оны толық қамтымайды, яғни, Аллаһтан басқа ешкім ол жайында толық білмейді. Бірнеше періштелер оны көтеріп тұрады. Кейбір философтар Аршыны әлемнің барлық жағынан қоршап тұрған аспан деп айтады. Бұл сөз дұрыс емес. Демек Арш ол – Алла тағаланың тағы. «Күрсілі» бұл да араб сөзі. Ол екі баспалдақ орны. Алла тағла Бақара сүресінің 255 аятында былай дейді: «Оның Күрсісі көктер мен жерден де кең». (Аршы және Күрсі Ислам шариғаты бойынша ғайыб іліміне кіреді. Олардлың қандай екендігін тек Алла ғана біледі). «Лаухы» бұл да араб сөзі, сөздікте тақта деген мағына береді. Лаух сөзі де діни термин. Ислам дінінде бүкіл жаратылыстардың тағдыры жазылған тақта (лаухы) Лаухул-Махфуз деп аталады . Шәді төре жоғарыда атап өткен өлең шумағында жәй ғана араб сөздерін қолданып қоймаған. Ислам дінінің негізгі діни терминдерін қолданған. Бұл жәй ғана терминдер емес. Он кез келген адамның түсіне қоюы қиынға соғады. Себебі бұл сөздер жайындағы ілім «ғайыб іліміне» жатады. Яғни, олардың ұғымын, түр-сипатын Алладан басқа ешкім білмейді. Тек кейбір сипаттары мен белгілері Мұхаммед с.а.с. пайғамбардың хадистерінде келген. Шәді төре бұлжайында сөз жүргізсе, демек ол кісі діни сауатты болғандығы. Әрі алдыңғы ақындарға қарағанда әлдеқайда сауатты деп айтсақ артық болмас. Шәді кей жерлерде: "Ілгергі нәбилермен пайғамбардай"-деп араб, қазақ сөздерін бірдей қолданған. Мүндағы «нәби» араб сөзі қазақ тілінде пайғамбар деген мағына білдіреді. Өленді жақсы ұйқассын деген бе, әйтеуір осы жерде екі сөзді бірдей қолданған. Шәді аталмыш дастанда араб сөздерімен бірге сөз тіркестерінде арабша қолданған.

Мысалы:

Пайғамбар болмағына, иншалла, - деген қатарда.

Осы қатардағы, «Иншалла» ол араб сөз тіркесі. Қазақша «Құдай қаласа» деген мағына білдіреді немесе солай аударылады. Шәді Жәңгірұлы да кітаби ақындар қатарынан болады. Шәді Шығыс шайырларына тән салт бойынша "Назым чәһар дәруіш" жөне "Хикаят Орқа-Күлше" және баска да дастандарын нәзирәгөйлік әдісімен жазған. Төрт дәруіш және Орқа-Күлше хикаялары Шығыс халықтары арасында көп тараған. Бұл дастандар араб, парсы, тәжік, өзбек, татар тілдерінде жарыққа шыққан. Шәді кезінде Шығыс, араб классиктері жырлаған тақырыптарды, сюжеттерді өзінше ой елегінен өткізіп, қайта қорытып, қазақ топырағына лайықты, өз оқырманына жақын етіп жырлаған.

Әрине араб әдебиетінің әсері қазақ әдебиетіне бірден келе салған деп айта алмаймыз. Араб әдебиеті алдымен парсы, түркі елдеріне, одан кейін біздің әдебиетімізге әсерін тигизген. Араб Халифатын білмейтін адам жоқ шығар. Сол секілді жырлағандарда кем емес. Халифаларды жырлаған ақындар көп болған. Мәселен Харун Рашид халифа. Шәді бұл кісіні өз өлендеріне қосқан.

Бір патша болып еді мұсылманда,

Халифа Харун Рашид еді намда.

Шәді төре шығыс халықтарына тән жазбаша айтыспен де айтысқан. Оның Тұрмағамбет Ізтілеуовпен айтысқан жазбаша айтысы бар. Осы айтыстың түрі арабтарда да болған. Олар алғашқыда ауызша кейін Ислам келген соң жазбаша айтысатын болған. Дамып, өркендеп айтыстың бүл түрі біздің де жерімізге жеткен.

Айта берсек ақын Шөді төренің қазақша аудармасы болса да араб сөздерін қолданған жерлері өте көп. Сонымен қорыта айтқанда, кезінде түрлі діни мектеп-медреселерде оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік меңгерген, сол арқылы араб поэзиясынан еркін сусындаған, Ислам тарихы мен араб әдебиетін терең білетін қазақтың ғұлама шайыры Шәді төре Жәңгірүлы қазақ көркем сөз өнерін мазмұн мен норма жағынан байыта түсуге өзіндік үлес қосты. Ол шығыс классикалық поэзиясына тән нәзирә дәстүрін жан-жақты меңгеріп, қазақ оқырманының талап-тілектеріне сәйксс келетін шығармалар жазды. Мның өзі, қазақ әдебиетін мазмұн, тақырып, идея жағынан көріктеу құралдары болып табылады емес пе?

6. Шығыс сюжеті негізінде жырлаған жырау Нұралы Нысанбайұлының «Әмір Әмзе» қиссасы

Қазақтың ұлы жырауының бірі – Нұралы Нысанбаев. Ол қазақ қиссаларының негізін араб, парсы тілдеріндегі діни сюжетті шығармалар мен тарихи дерек аңыздарға сүйеніп сан түрлі жыр, дастан, қиссалар шығарған. Көлемді де көркем туынды, көп нұсқалы «Әмір Әмзе» жырын алғаш жырлап, «Әмір Әмзе» қиссасын елге таратқан Нұралы ақын екендігі жырдың фабулалық сюжеті желісінде нақты айтылған .

Шығыс сюжеті негізінде қиссалар, дастандар жырлаған атақты жырау Нұралы Нысанбайұлының сексенге жуық қиссалары халық кітабына айналған. Кеңес үкіметінің солақай дінге қарсы саясатына байланысты Нұралы жырауды көп қудалап, қолжазбаларын кітап етіп шығармай, біраз шығармалары қолды болып, басқа біреудің атына таңылып кеткендері қаншама . Біз осы осы ретте атақты жырау Нұралы Нысанбайұлының «Әмір Әмзе» қиссасына тоқталуды жөн көрдік. Шығыста бір ақынның жырлаған тақырыбын және бір ақынның жырлауы, қайта әңгімелеуі ол ертеден қалыптасып келе жатқан дәстүр. Бұл жайында М.О.Әуезов былай дейді: «Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығаратын болады....» Біз М.Әуезовтың бұл пікірін көптеген жазбаларымызда жазып, қайталап жүрміз. Осынндай себептерге байланысты Шығыстың сюжеті желісінде құрылған жыр, дастандар мен қиссаларды алғаш кім әкелді, кім жырлады, қашан кімнен жазып алынғанын нақты анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге, қазақ фольклоршыларының пікіріне қарағанда Орталық Азия халықтары арқылы Шығыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне жасаған ықпал-әсері ғасырлар бойы үзілген емес . Нұралы жырау «Әмір Әмзе» қиссасын жырлаған кезде, өзінің жырлау тәсілі бойынша қиссаны «Бісмілләмен» бастап былай дейді:

Әуелі сөздің басы бісміллә,
Бісміллә демей іс қылма.	
Алланың аты аталмай, 
Еш пенде таппас ісбасын .

«Әмір Әмзе» қиссасының бірнеше жыр нұсқалары болған көрінеді. Себебі жоғарыда келтірген жырдың шумақтары 2007 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген кітаптан алынды. Құрастырған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. Ал 2011 жылы Өнер баспасынан шыққан «Әмір Әмзе» қиисасында «Бісміллә» айтылмастан тікелей басталып кеткен екен. Соңғы қисса Сейітомар Саттарұлының жазып алған қолжазбасы негізінде баспаға ұсынылған дейді Қ.Саттаров. Қиссаның сюжет желісі Ер Әмзенің бала-шағасы жоқ перзентсіз екендігін айтып, уайым қып, қайғырып жүргені туралы баяндалады. Ер Әмзе сол кезде Ислам дінін қабылдап мұсылман болған кезінен басталады . Әмзенің сол кездегі арабтар «сахараның арыстаны» деп атаған. Әмзе Пайғамбардың әкесі Абдулланың бауыры, яғни көкесі. Осы жерде Әмзенің өзіне жеке тоқталар болсақ. Олай болса алдымен Пайғамбардың достары жайлы сөз етуіміз керек. Жалпы Пайғамбармен бірге жүрген, замандас болғандар сахаба деп аталады. Сахаба сөзіне келсек, сахаба – араб тілінің схб деген түбірінен шығады. Жеке түрі – сахаби. Сахаба сөзі серік, дос, жолдас, замандас, бірге жүру және сұхбаттасу деген мағыналар береді . Діни терминдік мағынасы: Пайғамбарды с.а.с. көрген, Ол кісімен сұхбаттасқан, Оның әкелген дініне иман келтіріп, мұсылман болып дүниеден өткен адам сахаба деп аталады . Яғни пайғамбар заманында өмір сүрседе бірқ мұсылман болмаса ол сахаба болып есептелмейді. Әмзе пайғамбарды с.а.с. көрген дініне иман келтірген жандардың бірі. Әмзені арабтар Хамза деп атаған. Қазақ еліне келіп жырланғанша біршама жіңішкеріп Әмзе болып кетсе керек. Хамзаның лақабы Ибн Яғлә немесе Абу Аммара болған . Хазіреті Хамза – орта бойлы, күшті, айбарлы, абыройлы сахаба болған. Аңшы, мерген, құрайыштардың құрметті батыры. Кембағалдарға көмек беріп, әділетсіздікке қарсы тұратын. Аң аулағанды ұнататын болған . Бір Әмзе аң аулауға кетіп, қайта оралғанда ауыл сыртыда бір әйелден ауыл амандығын сұрайды:

Онда келіншек құлақ сал,
Біздің ауыл аманба?
Мұхаммедтей пирубар
Бала шаға аманба?

Дегенмен бұл уақытта, ауылда Әмзе жоқта пайғамбарды бұлғадың деп, кәпір патшасы Мұхаммед с.а.с. пайғамбарды ортаға алып, сабап таяққа жығады .

Келіншек Әмзеге қарап:
Келіншек сынды күрсініп,
«Әмзеге палуан құлақ сал,
Әбу Жәһіл көп адам,
Жаһит деген жолында,
Жетімшеңді сабаған.
Кім екені белгісіз,
Тас боран қылды әр адам .

Дастандағы Әбу Жәһілде пайғамбардың туыстарынан болып келеді. Хамзағада туыстық жақындығы бар. Бірақ иман келтірмеген кәпір болатын. Дастанда келген келіншекті «Сахабалар өміртарихы» атты кітаптың авторы Рафат әл-Баша Абдуллаһ ибн Жуданың күңі болатын дейді . Аң аулап тауап етуге әдеттенген Хамза кезекті саятшылығынан оралғанла, алдынан Абдуллаһ ибн Жуданың күңі шға келеді. Ол Әбу Жаһилдің өз достарымен бауыры Мұхаммедке с.а.с. ауыр сөздер айтып қорлағанын, қол жұмсағандарын айтты. Мұхаммедті с.а.с. шарасыз күйде жалғызсырап қалғанын, көрсеткен қорлықтарының адам төзгісіз екендігін білдірді . Әбу Жаһілдің пайғамбарды табалауы Әмзенің мұсылман болуына себепші болаған. Жоғарыда айтқанымыздай Әмзе әділетсіздікті жек көретін, кембағалдарға, әлсіз жандарға әрдайым қол ұшын беріп отартын. Оқиғаны білген Әмзе дереу Мұхаммедтің жанына жетіп келеді. Келсе Әбу Жаһіл өз ададарымен пайғамбарға күш көрсетіп жатыр екен.

Пайғамбар жанын келіп:
Әмзе сонда сөйлейді:
Не себептен жыладың,
Өзің түгіл сөзіңе
Жанымды құрбан қылайын.
Мұхаммед сонда сөйледі:
Өзге емес қылған сіз деді.
Бірталай халық сіздерсіз,
Атадан жалғыз біз деді.
Қылмас едім қайғыны
Сіздер аға, біз іні
Бір Құдай өзі пана да
Басыма түскен күнімде
Кірмейсің бе? әуел дінімі.
Мұны естіп ер Әмзе
Қол қусырып жүгірді.
Көзінің жасы шұбырды,
Ұстап алған секілді
Көрдім деп қабыл дінің
Кәлима айтып барады .

Осылай Пайғамбардың көкесі, Әзіреті Әмзе мұсылман болады. Аталмыш оқиғаны Рафат әл-Баша былайша сипаттап береді. Туысқандық сезімі атой салған Хамза ашуға булығып, төтелей Қағбаға тартты. Достарымен Қағбаның айналасында әңгіме-дүкен құрып отырған Әбу Жаһилдің үстінен түсіп, садағымен бір ұрып Әбу Жаһилдің басын жарады. Бет аузын қан жуып кеткен Әбу Жаһилді жағасынан алып: «Менің бауырымды неге қорлайсыңдар. Мына мен де соның дініндемін, ал, әйтпесе. Мықты болсаң, маған қарсы шық» деп жұлқып-жұлқып алады . Әмзе мұсылман болғаннан соң көптеген ерліктер көрсетіп, інісі Мұхаммедтің с.а.с. жанашыры әрі қорғаны болады. «Әмір Әмзе» қиссасында Әбу Жәһілдің есімі көп кездеседі. Профессор Қ.Саттаров 2007 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан «Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары» атты жинақта Я.Лютщтың «Киргизская хрестоматия» атты жинағының 206-225 беттерінде «Абу Жаил» деген қисса берілген деп жазады. Абу Жаһіл қай қиссада болмаса зұлым иесі болып сипаталады. Еңбеміздің «Қасиетті Құрандағы фольклоризм мәселелері» атты ІІІ тарауында Бәдір қиссасы, Ухуд қиссасы деген тақырыптарға тоқталған болатынбыз. «Әмір Әмзе» қиссасындада да осы Бәдір мен Ухуд шайқастары жайлы айтылған. Әмзе Бәдірдегі және Ухуд тауында болған екі шайқасқада қатысқан.

Мәдинаға таяу өңірлердің бірі Бәдір деп аталады. Сирияға апаратын жол осы жерден өтетін . Бәдір оқиғасы жұма күні һижреттің екінші жылында жұма күні, рамазанның 17 күні болған. Пайғамбар с.а.с. сахабаларымен Шам елінен келе жатқан, Абу Суфянның басқаруындағы Құрайштардың керуенінің алдынан қарсы шығады. Мұсылмандар керуеннің алдын тосуға шықты деген хабар Меккеге жеткенде Мекке мүшріктері мұсылмандармен шайқасуға Мединеге қарай шығады . Бәдір шайқасы мұсылмандар мен кәпірлердің ең алғашқы шайқасы. Ал Ухуд шайқасы Ислам тарихында мұсылмандар мен мүшриктердің арасындағы екінші соғыс. Ухуд деп аталу себебі, шайқас Мединеге жақын жерде Ухуд тауының жанында болған. Шайқас екі этапта болады. Бірінші мұсылмандар жеңеді. Мұсылмандар түскен олжаны бөлісеміз деп жатқанда мүшріктер артқы жақтан келіп соққы береді. Таудың етегіне қойған садақшыларда олжаға қызығып кеткендіктен, жау әскері арттан келіп ұрады. Осы екінші ұрыста мұсылмандар жеңіліс табады. Енді «Әмір Әмзе» қиссасындағы осы екі шайқасқа тоқталар болсақ. Алдымен Бәдір шайқасы:

Қылаң беріп таң атты,
Мұсылман қауымы жиылып,
Оқыды намаз памдатты 
Сол уақытта пайғамбар, 
Даңғыра дабыл қағады.
Үш жүз жамның әскері
Шаһардан шықты ағылып .

Әдетте араб жауынгерлері жаппай ұрысқа кіріспес бұрын білегі қаруына сай баһадүрлерін жекпе-жекке шығаратын. Мұсылмандар тарапынан ұрыс алаңына ат ойнатып Хамза, Әли мен Убайда шығады .

Әмір Әмзе, Убайда,
Әлішермен үшеуі,
Қосылып бата алады .

Дастанның екінші нұсқасында жекпе-жек былайша сипатталған:

Әмір Әмзе Үбайда,
Ілішермен үшеуі,
Бұрынғы шыққан мұсылман,
Өзіне қайтып келеді.
Қарсыласса палуандар,
Екі жағы көріп тұр,
Біреуімен Ер Әмзе
Сабаласып қалады.
Үбайдамен біреуі 
Сабаласып қалады .

Негізі шайқас Бәдір деген жерде болады. Бәдір Мединеге сегіз мил қашықтықтағы ауыл еді. Сирияға кететін керуен жолының үстінде . Дегенмен дастанда бұл шайқас Ухуд тауын болды деп сипатталған.

Ұрысқа жарар адамның 
Бәрінде жинап алады.
Үш жүз елу саны бар,
Жеті түйе жеті ат,
Көлігінің болғаны.
Сегіз еді сауыты.
Жарағының болғаны,
Пайғамбарды ортаға ап
Үһіт тауға барады .
Үһіт таудың басына 
Пайғамбар туын тігеді .

Дастанның профессор Қ.Саттаровтың құрыстырған «Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары» атты жинағында келген нұсқасыда соғысты Ухуд тауында болғандығын айтады.

Бұл шайқас жайлы Кашфуддин ибн Шаһ Мардан ибн Ибадулла әл-Манзауи әл-Сулукиде жырлаған. Кашфуддиннің 1897 жылы Қазаннан Бәдр қиссасы деген кітабы жарық көрген. Бұл кітаптың араб әрпімен жазылған нұсқасы Ұлттық Ғылым Академиясында сақтаулы. Біз сіздерге сол кітапшадан транскрипциямен үзінділер келтіреміз:

Язайын бул китабны хамдиманан
Файғамбар Мустафаға салауат манан
Файғамбар Расулуллаһ кучиб киткан.
Мәккәдан Мәдинеде мақам тутқан
Һижраттен икинши жил булған уақт 
Бәдр атлы қарияда суғиш иткан.
Қурайшларның булған кируани
Осының Шамдан Мекеге қайтқанны
Бу кируан башлығы Абу Суфян.
Кируанның киле жатқан йол устине
Рамаданның он учинде қарси шиқди.
Усында Расулуллаһ хадыр болған
Аскари уч юзде он уч булған. 
Шайқас жайлы Құранның аяттары не жазғанына үңілер болсақ:

«(Бәдір соғысындағы) Екі топтың қарсыласуында сендерге бір ғибрат бар. Бір топ Алла жолында соғысады. Екінші жақ қарсы еді. Олар мұсылмандарды, көздерімен, өздеріндей екі есе көруде еді. (Негізінде мұсылмандар, үш жүз он үш, кәпірлер мыңдай еді.) Алла кімді қаласа, өз жәрдемімен қолдайды. Расында бұнда қырағылар үшін әрине ғибрат бар» . Бұл Бәдір емес Ухут соғысы деп айтар болсақ, Ухуд соғысында Хамза, Әли, Убайдалар жекпе-жекке шықпаған болатын. Жекпе-жек Бәдір шайқасында ғана болды. Және Осы жекпе-жекте Убайда жараланып, қайтар жолда қайтыс болды.

Әлі мен Әмзе қайтып кеп,
Убайданы көтеріп,
Пайғамбарға барады.
Біраз жатып аздан соң, 
Калима айтып тілінде,
Шейіт боп қаза табады .
Дастанның екінші нұсқасында:
Аяғы сынып Үбайда,
Шалқасынан жығылды.
Үбайданы арқалап,
Әмір Әмзе, Әлішер,
Әскеріне келеді.
Пайғамбарды көрген соң,
Аманат жанын береді .

Шайқаста мұсылмандар жығынан Хариятың ұлы Убайда қайтыс болса, мүшріктер жағынан Әбу Жәһілмен, Умаййа ибн Халаф жан береді . Бірақ дастанда Әбу Жәһілдің бұл соғыста өлетіндігі жайлы жазылмаған. Соғыстан кейін Әбу Жәһіл тірі қалып, Ухут тауына жасырынып қалды деген.

Әбу Жәһіл патшасы,
Үһіт тауы басында,
Жасырынып қалады.
Мұсылманна Убайда
Шейіт болған әуелі,
Басқасы түгел бар еді.
Бес жүз кәпір өліпті,
Екі жүз елу кәпірлер
Тірідей дінге кіріпті .

Бәдір шайқасында жеңіліс тапқан кәпірдер кері шегініп қайтады. Ендігі кезекте кек алу үшін бұдан кейінгі соғысқа дайындалады. Құрайыштардың Әбу Жәһіл секілді бетке тұтар көсемдері өліп, ендігі үміттері Абу Суфянда болады. Абу Суфян ол кезде Меккенің әмірі болатын. Абу Суфян жайлы дастанда көптеген жерде кездеседі. Абу Суфяан екінші соғысқа қатты дайындалып, әскер жинайды. Құрайштар Бәдір соғысында ұшыраған ауыр соққының өшін алуды бір сәт те ойларынан шығармады. Абу Суфян шөлдегі тайпалардан екі мың әскер жинады. Бұған Меккедегілер де қосылды. Осылайша үш мың кісілік қосын болды. 700 сауытты сарбаз, 200 ат, 3000 түйе бар еді . Бұл шайқас жайлы дастанда мынадай мәліметтер келген. Үһіт таудың Бурай деген жерінде Қабыс тау етегінде ұрыс болады деп,-деп пайғамбар жеті жүз елі мұылманды ертіп алып жөнеді. Әбу Жәһілдің әскері үш мың болады. Олар да Бурайға барады . Пайғамбар Үһіт таудың етегі, Құбайс таудың төсі Бадаур деген жерде ұрыс болсын деп жауап берді . Жалпы дастандағы оқиға желісі екі шайқастыңда Ухуд тауында болғандығын сипаттайды. Осы күнгі соғыс жайында Құранда Али Имран сүресінде келген . «(Мұхаммед с.а.с. Ухуд соғысы кезінде) үйіңнен ерте шығып, мүміндерді соғыс үшін орындарға орналастыруда едің. Алла әр нәрсені естіп, білуші. (Ухуд соғысында мұнафықтар майданнан қасақана қайтып кеткендіктен, оң-сол екі қанаттағы топқада қобалжу кірді) Сол уақытта сендерден еі топ, уайымдап үрейленді. Сондай-ақ Алла ол екеуінің жәрдемшісі еді. Мүміндер, Аллаға тәуекел етсін» . Ухуд шайқасында Пайғамбарымыздың с.а.с. көкесі Хазіреті Хамза шейіт (шаһид) болады. Абу Суфянның Һинд деген әйелі Бәдір шайқасында өлген әкесі мен ағасының кегін алу ниетімен, Хамзаны өлтіруге Уахши деген қара құлды дайындаған болатын. Шайқастың қызу үстінде Уахши Хамзаны сыртынан аңдып жүріп өлтіреді. Кашфуддин Әзіреті Әмзенің өлімін былай жырлайды:

Бул уақт Жубайр құлы баяғи Уахши
Хадрати Хамзани шаһид етди.
Ухудниң уси суғишинде
Исламдан шаһид булди житмиш дане .

Ухуд соғысында Пайғамбар с.а.с. арыстаны Әзіреті Әмзеден және жетпіс сахабасынан айрылды . Профессор Қ.Саттаров қазақ фольклорындағы дін және дінді уағыздайтын туындыларды зерттеуден алдын алғаш жинау және жариялау қажет дейді. Негізі жарияланбаған қаншама қисса-дастандар әлі ел аузында, архивтерде толып жатыр. Кеңес заманында діни шығармаларды жазып алуға, жинау мен жариялауға тиыс салынған болатын. Дінді насихаттайтын көркем шығармаларды жариялауға цензура арқылы рұқса бермей қадағалап отырса да, діни туындылар түбегейлі жоғалып кеткен жоқ. Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі дінді уағыздап айтылатын туындылар қолдан-қолға көшіріліп, қолжазбалар үздік-үздік болса да жеке нұсқалары жетіп келді .

Қорытынды

Зерттелуді қажет ететін жыр-дастандар қаншама. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы «Рухани мұра, халық мұрасы» дегендей, қазақ фольклортану ғылымымен шығыс халықтары ауыз әдебиетінің байланысын зерттеу бүгінгі күннің проблемалы мәселелері екендігі көзге түседі. Біздің рухани мұраларымыз ол Ислам дінін уағыздайтын кітаптардағы фольклоризм мәселелері десек артық болмас еді. Жоғарыда біз келтірген қисса-дастандар, ертегілер бұл сөзімізге дәлел бола алады. Құран Кәрімдегі фольклоризм мәселесі әлі күнге дейін толыққанды зерттеле қоймаған проблемалардың бірі. Кіріспе бөлімде айтып кеткеніміздей, ұмытылуға сәл ғана қалған мұралардың көпшілігі ол діни кітаптарда, Құрандағы діни қиссалар. Әрине бұл діни тұрғыдағы қиссалар қазақ жеріне келемін дегенше көптеген өзгерістерге түскені анық. Кез келген шығарманы өмірге әкелетін өнерпаз оның тартымды, көпшілікке ұнамды болғанын қалайды. Сондықтан өз бойындағы барлық күш-қуатын сарп етері анық. Шығыста бір ақынның жырлаған тақырыбын және бір ақынның жырлауы, қайта әңгімелеуі ол ертеден қалыптасып келе жатқан дәстүр. Бұның да өз себебі бар шығар. Тілі ұқсас – тілегі бір, жүзі ұқсас – жүрегі бір Орта Азия, Қазақстан ақын, шайырлары кей-кейде бірінің тілінде бірі сөйлеп кете берген. Олар туған халқының замандар мен дәуірлер бойындағы тәжірибесін, білім қорын біріктіріп, оны өзінің ой-қиялымен ұштастырып, ұшан-теңіз түйіндеулер мен баламаларды шебер қолданып отырған. Өйткені ақын-жыраулардың өскен ортасы, үлгі-өнеге алатын метебі біреу. Ол – халық мұрасы. Мұндай ақын жыраулар Шығыс ақындарының ізімен (кейде толық сюжеттерін, кейде жеке эпизодтарын алып) жаңа дастан, хикая шерткен. Діни дастандар біздің рухани мұрамыз.

Қазақ фольклортану саласында айрықша еңбек әтіп жүрген ғалымдарымыздың бірі – Б.Әзібаевақазақ ауыз әдебиетінде 20-дан астам діни дастандардың бар екенін айтады. Мысалы: «Хазіреті Османнның р.а. Пайғамбарды қонаққа шақырғаны», «Пайғамбардың Исра Миғражға қонақ болғаны», «Зәйд пен Зәйнәб қиссасы», «Сияр Шәріп», «Бәдір қиссасы», «Ухуд қиссасы», «Хазіреті Айшаның түһматы», «Хазіреті Али» және т.б. Бұл қисслар ескі жазуда яғни араб әрпімен жазылған, оқылуы қазақша күйінде Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының кітапханасында күні бүгінге дейін сақтаулы. Мұндағы Омар, Әли секілді кейіпкерлер діни қиссаларда жау қолынан жеңілмес палуандар болып сипатталып жатады. Ал діни мәтіндерде олар Пайғамбар халифалары, елбасшылары деп айтылған. Біздің діни тұрғыда жазылған дастандарымыз негізін Қасиетті Құраннан алады.

Біздің халқымыз түркі тілдес халықтарға жатады. Тыныс тіршілігімізде бір болғандықтан әдебиет, тарихымыз да бірге өркендеген. Біз тіліміз бір-біріне жақын, дініміз бір халықтармыз. Ұстанған дініміз - Ислам. Дініміз Ислам болғандықтан әдебиет тарихымызда ислам дәуірі ерекше орын алады. Елімізге Ислам діні келуімен бірге араб әдебиеті де келді. Осыдан барып біздің әдебиет пен араб әдебиеті бірге өркендеп, дами түсті. Ислам келген заманнан бірнеше ғасыр аттап Орта ғасырға келсекте араб әдебиетімен байланыспаған шығарма кездестіру кем де кем. Орта ғасырда өткен жырауларда өз жырларында діни стильден алшақтап кетпеді. Араб әдебиетімен байланыстыра жазылған шығармалар, жыр, дастандар 20 ғасырға дейін жалғасып кслді. Тек 20 ғасырдың басында Кеңес өкіметі орнаған соң тоқтады. Кеңес өкіметіне дейін кептеген діни, шығыс, араб үлгісіндегі өлендер жазылды. Алдыңғы қатарда атап өткен Мәделіқожа, Майлықожа, Молда Мүса, Шәді тере, Қүлыншақ ақындардың шығармалары араб әдебиетімен байланыстырыла жазылған. Мен бұл кісілердің өз шығармаларын шығыс әдебистімен ұштастыра жазуы манадай себептерге байланысты деп ойлаймын:

1. Әуел бастан айтар болсам, Ислам дінінің келіп, тарап, әсер етуі,

2. Ислам дінімен бірге араб мәдениеті мен әдебиетінің ере келуі,

3. Ислам келген уақытта ғылым, білім, оқу-ағарту істері де дамып, білім алу араб тілінде болды,

4. Жазу, хат тану араб тілінде болды. Жазу араб тілінде жазылды,

5. Сондай-ақ бұл кісілер жастайынан арабша хат таныды, әрі діндар қаламгерлер болды. Осы ссбептерге байланысты менің соңғы төртінші тарауда атап, тоқталып өткен бес ақыным өз өлеңдерін араб, шығыс классикалық әдебиеті үлгісінде жазды. Өлендерінің көп жерлерінде араб сөздерін, сөз тіркестерін пайдаланды.

X ғасырдың басынан біздің күнімізге дейінгі аралықта ақын жыраулар өз шығармаларын шығыс классикалық әдебиетімен ұштастыра отырып, өз тындаушысына жеткізіп отырды. Бұл ұштасу дәстүрге де айналды. Сонымен соңғы тарауда аталған ақындардың өз шығармаларын араб әдебиетімен байланыстыру дәстүрі керкем сөз өнеріндсгі санғасырлық әдеби құбылыстарды өз ішіне қамтып, идеясы мен мазмүны, көркемдік көріністері бір-біріне туындап жататын ұзақ мерзімді тарихи процесс болып табылады. Бұл дәстүрді жетік меңгерген қазақ ақындары, есімдері әлемге әйгілі болған шығыс әдебиеті ақындарының жырлаған аса маңызды тақырыптарды қайта жырлау арқылы қазақ қауымының ұғымына лайықты тың дастандар, жаңа шығармалар жазды. Мұның өзі қазақ әдебиетін мазмұн, тақырып, идея жағынан ғана емес сонымен бірге, көріктеу қүралдары тұрғысын да байыта түсті. Қорыта айтқанда біздің алға қойған үлкен мақсатымыздың бірі осы секілді діни тұрғыда жазылған дастандарды, араб, парсы, түрік тіліндегі діни мәліметтермен салыстыру. Сонымен бірге араб әдебиетінің классикалық мұрасы атанған Мың бір түн ертегілері негізінде айтылған ертегі, дастан, қиссалрды сюжет бойынша салыстыра зертеу мәселелері. Дәлірек айтқанда мұндағы кейіпкерлерді діни тұрғыда, Құран қиссаларындағы кейіпкерлердің сюжеттерімен салыстыру.

Дереккөздер

Қазақ тіліндегі әдебиетер:

1. Ғашықтық дастандар (Бозжігіт, Сәйфүлмәлік, Таһир-Зуһра, Жүсіп-Зылиха, Ләйлә-Мәжнүн) Құрастырушы Ү.Субханбердиева. Қазақстан Республикасының ұлттық Ғылым Академиясы. М.О.әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Алматы. «Ғылым» 1994ж. 2. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Мәлік Ғабдуллин. Қазақтың мемлекеттің оқу-педагогика баспасы. Алматы. 1958ж. 3. Қазақ әдебиетінің тарихы. І-том. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. Алматы. 1948ж. 4. Құран Кәрім, қазақша мағына және түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Сауд Арабия. Мәдине. 1991ж. 5. Соңғы пайғамбар хазірет Мұхаммедтің өмірбаяны. Али Хіммет Берки. Осман Кескіоғлұ. Анкара. 1997ж. 6. Сияри Нәби. (Хазірет Пайғамбар ғалайһіссәләмның өмірбаяны). Ғұсман Кескі ұғлы. Анкара. 1995ж. 7. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. Қазақ-Кувейт университеті. Шымкент, 2001ж. 8. Қазақ Совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Нысанбек Төреқұлов. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. Алматы, 1979 жыл. 9. М.О.Әуезов, Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. Алматы, «Ғылым», 1967ж. 10. «Ғашық – наме», Шығыс халықтарының желісіне құрылған қазақ дастандары. «Жазушы» баспасы, Алматы-1976. 11. «Мың бір түн» араб, парсы, түрік тіліндегі басылымдарды негізге ала отырып аударған Қалқаман Әбдіқадыров. «Жалын» баспасы. Алматы. 1993ж. 12. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» әпосы және түркі әлемі. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының 1500 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (Алматы, 2002. 21 маусым). М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Алматы «Интерпринт» 2003 жыл. 13. Ыбыраев Ш. «Эпос әлемі». Алматы, 1995 жыл. 14. Фольклор шындығы. Қазақ ССР Ғылым Академиясы. М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. Алматы. Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы. 1990 ж. 15. Майлықожа «Қара сөз» Құрастырған Ә.Оспанұлы. Шымкент «Шымған» 1993 ж. 16. Майлықожа «Нақылият» Құрастырған Ә.Оспанұлы. Шымкент «Шымған» 1993 ж. 17. Майлықожа «Тымсал» Құрастырған Ә.Оспанұлы. Шымкент «Шымған» 1993 ж. 18. Шәді Жәңгірұлы. «Назым сияр шәріп» Алматы 1995 ж. 19. «Әдебиеттану терминдер сөздігі» Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. Алматы «Ана тілі» 1991 ж. 20. Ә.Оспанұлы «Қаратау шайырлары» Алматы, «Қазақ университеті» 1991 ж. 21. Ә.Қоңыратбаев. Т.Қоңыратбаев. «Көне мәдениет жазбалары» Алматы, «Қазақ университеті» 1991 ж. 22. Ә.Қоңыратбаев. «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы «Санат» 1994 ж. 23. Ә.Дербісалиев. «Араб әдебиеті». Алматы «Мектеп» 1982ж. 24. «Бес ғасыр жырлайды» І-ІІІ том. Алматы «Жазушы» 1984ж. 25. «Екімыңжылдық дала жыры» Құрастырғандар: Есенбай Дүйсенбайұлы, Ә.Қайырбеков. Алматы 2000 ж. 26. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Құрастырған: Қираубаева А. Алматы 1991 ж. 27. К.Сыздықов. «Ұстаздық ұлағат» Шымкент. 2001 ж. 28. Н.Келімбетов. «Көркемдік дәстүр жалғастығы» Астана, «Елорда» 2000 ж. 29. Сабри Хизметли. «Орта ғасырлар тарихы және өркениеті» Шымкент, 2001 ж. 30. Х.Досмұхамедұлы «Таңдамалы» Алматы, «Ана тілі» 1998 ж. 31. Х.Сүйіншәлиев. «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы, «Санат» 1997 ж. 32. Х.Сүйіншәлиев. «Қазақ әдебиеті ХҮІІІ-ХІХ» Алматы, «Мектеп» 1981 ж. 33. Қазақ әдебиетінің тарихы. І-том. 1948 ж. 34. XX ғ. басында қазақ ақындарының шығармалары. Алматы 1963 ж. 35. «Ахли-сүннет және жамағат ұғымы». Абу Жағфар Ат-Тахауи, Ибн Абил Ъиз әл-Ханафи. Қазақшаға аударған: Бақтияр қажы Жұмағали ұлы Шымкент 2003 ж. 36. Пайғамбарлар қиссасы. Құрастырғандар: А.Қадыров, Ж.Жакипов, Қ.Қыдыралыұлы. Алматы, «Қаблан» ЖШС, 2007ж. 37. Әдебиет теориясының негіздері. З. Қабдолов. А., 1970 ж. 38. Өмір және поэзия. Ә. Тәжібаев А., 1960ж. 39. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Нысанбек Төреқұлов. Қазақ ССР ғылым академиясы. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. 40. Ислам дінін уағыздайтын қазақ қиссалары. 2 том. Құрастырған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған Қ.Саттаров. А., «Жазушы» 2007 жыл. 41. Рухани мұра. «Әмір Әмзе» қиссасы. Саттаров Қыдырәлі. А., «Өнер» 2011ж. 42. Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. А., 2010. 43. Пайғамбарлар тарихы. Қалмахан Сейтұлы. А., «Көкжиек». 2011.

Қазақ тілінде араб әріптерімен жазылған кітаптар:

1. Ухуд қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ Мардан бин Ибадулла әл-Манзауи әл-Сулуки. Қазан. 1897ж.

2. Хайбар қиссасы. Шәді төре Жәңгір ұлы. Қазан «Домбровский» баспаханасы. 1910 ж.

3. Хазіреті Османның р.а. қонаққа шақырғаны. Шейхул Ислам ұлы Юсуфбек. Қазан. «Центральная типография» 1914 ж.

4. Бәдір қиссасы. Кашфуддин бин Шаһ. Қазан. 1897 ж.

5. Қиссаи Айшаның р.а. тухматы. Шамсуддин хусаинов. Қазан. 1912ж.

6. Қисса-и хазреті Юсуф алайһис сәләм илән зулайха мәсәләси. Шамсуддин Хусаинов. Қазан «Центральный» баспаханасы. 1918ж.

7. Балықчи илән ғифритдин қисса. Шамсуддин Хусаинов. Қазан. «Типо-литография Императорского Университета» 1911ж.

8. Қиссаи хазреті Айшаның туһматы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан «Центральная типография» 1912ж.

9. Қиссаи Зайнаб илән Зайдның уақиғасы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан «Центральная» баспаханасы. 1912ж.

10. Мұса мен Қарун хикаясы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан 1911ж.

11. Хазіреті Расулдың с.а.с. миғражға қонақ болғандығы. Шамсуддин Хусаинов. Қазан. «Центральная типография» 1917ж.

12. Ушбу китәб хазрәті Зул Қарнайн Дахма шаһанға барғанлары қиссасы. Муртада Мала Мустафа уғли. Қазан. «Типографи торгового дома братьев каримовых» 1901ж. (Баспаға жіберу үшін Ахмад Каримбек Мухаммад ұлының әмірімен мустафа Шейхул Ислам ұлы Айхожин жазған).

Орыс тіліндегі кітаптар:

1. Мухаммад да благославит его Аллах и приветствует. Сафи ар-Рахман аль-Мубаракфури. «Бадр» москва. 2001г.

2. Русско-Арабский учебный словарь. Составил Г.Ш.Шарбатов. Издательство «Советская энциклопедия» Москва. 1964г.

3. Русско-Арабский учебный словарь. Составил В.М.Борисов. Издательство «Русский язык» Москва. 1981г. том І-ІІ.

4. Арабско-русский словарь. І-том. Ташкент «Камалак» 1994г.

5. Халиф на час. Избр. Сказки, рассказы и повести из «Тысяча и одной ночи» сост., вступ ст., с 3-26 и примеч. И.М.Фильштинского. Перевод c арабского М.А.Салье. Москва., «Правда» 1980г.

6. Казахская несказочная проза. С.А.Каскабасов. Алма-Ата. «Наука» Казахской ССР. 1990 г.

7. Тысяча и одна ночь. Синдбад-мореход. Избранные сказки и рассказы из «Тысяча и одной ночи» перевод с арабского М.А.Салье. изд. «Аст Ермак» Москва 2003г.

8. Книга тысячи и одной ночи. Том 1. Собрание сочинений. В 8 т. Пер. с араб. Под редакцией акад. И.Ю.Крачковского. Москва. «Алфавит» «СЕТА» 1992 ж.

9. Истории о прароках от Адама до Мухаммада. Со слов Ибн Касира. Москва – Санкт-Петербург, «Диля» 2007 г.

10. А.Г. Селезнев, И.А. Селезнева. ДУХИ И ДУШИ В ТРАДИЦИЯХ НАРОДНОГО ИСЛАМА СИБИРИ (К ИЗУЧЕНИЮ РЕЛИГИОЗНОГО СИНКРЕТИЗМА В МАЛЫХ ЛОКАЛЬНЫХ КУЛЬТУРНЫХ КОМПЛЕКСАХ) Ресей, Омбы, филиал Объединенного института истории, Филологии и философии, Сибирский филиал института культурологи.

11. Хафиз. Вином вечности. Москва 1992 г.

Түрік тіліндегі кітаптар:

1. Türkiye diyanet vakfı yayınları/90. İslami kaynaklara ğöre peygamberler. Doç. Dr. Abdullah AYDEMİR. Ankara 1992.

2. El-mevarıd lıttüllab. Arapça-türkçe talebe lugatı. Mevlut Sarı. Beyazıt. İstanbul.

3. Peygamberler Tarihi, İhlas Yayınları.

Араб тіліндегі кітаптар:

1. قصة يوسف زليحة (Жүсіп Зылиха қиссасы). Араб тілінде. Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясы. Орталық ғылыми кітапхана. Шығыс қолжазбалар қоры. 2409 папка.

2. "تفسير الجلالين" جلال الدين محمد ابن أحمد. جلال الدين عبد الرحمن بن أبي بكر السيوطي. دمشق. دار البشائر، بيرت دار ابن اسسة 1413هـ.

3. "قصص الانبياء" لإبن كثير، دمشق، 1419هـ-1998م.

4. "قصص الانبياء" لإبن كثير، دار إبن كثير، بيروت-دمشق، 1427هـ-2006م

5. المعجم الوسيط. المكتبة الإسلامية. استنبول. الجزء الأول

6. "تفسير القرآن العظيم" ابن كثير، بيروت، 1413هـ-1993م.

7. "تفسير القرآن العظيم المعروف بابن كثير" المجلد الرابع. دار السلام للنشر والتوزيع. الرياض.1421 هـ - 2001 م.

8. اللغة العربية. شعبة الآداب. المملكة المغربية. 1996م.

9. السيرة النبوية و الدعوة. اللجنة العلمية بمعهد الأئمة و الخطباء. المملكة العربية السعودية. 1416هـ.

10. ألف ليلة وليلة. طبعة المكتبة الثقافية. بيروت-لبنان.

11. القرآن الكريم. تفسير الطبري مختصر. أبو محمد بن صمادح التجيبي. السورية. وزارة الأوقاف.

12. تاريخ الحوادث و احوال النبوية. محمد بن علوي المالكي الحسيني. طاشكند. 1413هـ.

13. القرآن الكريم. وزارة الأوقاف. المملكة العربية السعودية.

14. عالم الجن والشياطين. د. الأشقر. القاهرة. دار الفكر.

15. قصص الأنبياء. الإمام ابي الغداء اسماعيل ابن كثير. دار احياء التراث العربي. بيروت – لبنان. 1420 هـ.

16. شرح العقيدة الطحاوية للعلامة ابن العز الحنفي. المكتب الاسلامي. بيروت 1408 هـ - 1988 م.

17. وحيد عبد السلام بالي .الصارم البتار في التصدي للسحرة الأشرار، القاهرة، دار التابعين. 1416 هـ - 1996 م.

18. «Китаб әл-Миллә уа нусус ухра» Әбу Насыр Әл-Фараби. «Дәр әл-Машриқ» Католик баспаханасы. Бейрут, Ливан. Dar El-Mashreq publishers (Imprimerie Catholique) P.O.B. 946, Buiret, Lebanon. 1968 жыл.

Дереккөздер

↑ Three lists Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2011 жылы., Ethnologue, Encarta Мұрағатталған 24 шілденің 2008 жылы., Languages Spoken by More Than 10 Million People. Microsoft ® Encarta ® 2006. Тексерілді, 18 ақпан 2007.
↑ Languages Spoken by More Than 10 Million People. Microsoft ® Encarta ® 2006. Тексерілді, 18 ақпан 2007.
↑ Most Widely Spoken Languages Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2011 жылы.
↑ John W. Wright The New York Times Almanac 2002 — Routledge, 2001. — ISBN 1579583482.

[1] Three lists Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2011 жылы., Ethnologue, Encarta Мұрағатталған 24 шілденің 2008 жылы., Languages Spoken by More Than 10 Million People. Microsoft ® Encarta ® 2006. Тексерілді, 18 ақпан 2007.

[2] Languages Spoken by More Than 10 Million People. Microsoft ® Encarta ® 2006. Тексерілді, 18 ақпан 2007.

[3] Most Widely Spoken Languages Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2011 жылы.

[Wright-4] John W. Wright The New York Times Almanac 2002 — Routledge, 2001. — ISBN 1579583482.

[1]

[2]

[3]

[4]

Arabic العربية Үлгі:ArabDIN
al-‘Arabiyyah in written Arabic (Naskh script):
Айтылуы:	IPA: /alˌʕa.raˈbij.ja/
Сөйлеу орны:	Алжир, Бахрейн, Мысыр, Ирак, Иордан, Кувейт, Ливан, Ливия, Мавритания, Марокко, Оман, Палестина, Катар, Сауд Арабиясы, Судан, Сирия, Тунис, Біріккен Араб Әмірліктері, Батыс Сахара, Йемен, тағы басқалар.
Барлық сөйлеушілері:	Estimates of native speakers between 186 and 422 million ^[1]. According to Ethnologue, 246 million including second language speakers, (1999 est).
Әлемдегі қатары:	2 ^[2] to 6^[3] (native speakers)
Тіл ұясы:	Afro-Asiatic Semitic West Semitic Central Semitic Arabic
Жазу әдісі:	Arabic alphabet
Ресми күйі
Ресми күйі бар жері:	Official language of 25 countries, the third most after English and French^[4] Тізім Algeria Bahrain Comoros Chad Djibouti Egypt Eritrea Iraq Israel Jordan Kuwait Lebanon Libya Mauritania Morocco Oman Qatar Saudi Arabia Somalia Sudan Syria Tunisia United Arab Emirates (UAE) Yemen Үлгі:Country data Palestinian Authority (Palestinian National Authority) Western Sahara Үлгі:Country data African Union(AU) Үлгі:Country data Arab League (OIC) United Nations
Реттеушісі:	Мысыр: Academy of the Arabic Language in Cairo Syria: Arab Academy of Damascus (the oldest) Iraq: Iraqi Science Academy Sudan: Academy of the Arabic Language in Khartum Morocco: Academy of the Arabic Language in Rabat (the most active) Jordan: Jordan Academy of Arabic Libya: Academy of the Arabic Language in Jamahiriya Тунис: Beit Al-Hikma Foundation Israel: Academy of the Arabic Language (first ever in a non-Arab country)[1]
Тіл белгілері
ISO 639-1:	`ar`
ISO 639-2:	`ara`
ISO 639-3:	`ara` — Arabic (generic) see varieties of Arabic for the individual codes
Араб тілінің жалғыз ресми (жасыл) және бірнеше ресми тілдердің бірі (көк) ретінде таралуы
Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін.