Қарағанды облысы Ұлы Отан соғысы жылдарында

Қарағанды облысы Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-45) алғашқы күндерден-ақ Қарағанды облысының тұрғындары азаттық соғысына бір кісідей көтерілді.

Майдандағы армия қатарына 59935 адам барды. Облыста 72-ші Красноград, 387-ші Перекоп және 310-шы Новгород атқыштар дивизиялары жасақталды. Мәскеу түбіндегі шайқаста — 1267 адам, Ленинград үшін шайқаста — 1949, Сталинград түбінде — 2187, Курск иінінде — 1405, Украинаны азат етуде — 6869, Белоруссияда — 688, Балтық бойында — 823, Шығыс Еуропа халықтарын азат етуде — 934, Берлинді алуда — 375, жапон милитаристеріне қарсы соғыста — 39 қарағандылық, яғни майданға аттанғандардың әрбір төртінші адамы еліне оралмады. Қарағандылықтардың 33-і Кеңестер Одағының Батыры атағын алса, ал жеті адам Данқ орденінің толық иегері болды, олардың ішінде М.Сүлейменов, И.Қарабанов, Н. Покатиловтер 1945 жылы 24 маусымда Мәскеудегі Қызыл аландағы Жеңіс парадына қатысты. Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін 6600-ден астам адам Кеңес Одағының орден, медальдарымен марапатталды. Бұл жылдарда Қарағанды көмір бассейні қорғаныс өнеркәсібін жоғары сапалы отынмен үздіксіз камтамасыз етіп отырды. Жер астыңда жұмыс істеген лавалардың саны 1941 -45 жылдары 63-тен 158-ге дейін өсті. 19 жаңа шахта мен 3 көмір разрезі іске косылды. Жалпы 39 шахтада 43 мың адам жұмыс істеді, соның 12 мыңы майданға кеткен шахтерлердің әйелдері, ана-қарындастары, қыздары еді. Мысалы, №3-бис шахтасының кеншілері Ж.Мұқанова мен Қ.Құлжановалардың ерен еңбектерін 1941 жылы 1 желтоқсанда Совинформбюро хабарлаған болатын. Соғыс жылдары Қарағанды көмір бассейнінде 34 млн тонна көмір шығарылды, бұл соғысқа дейінгіден 3 млн тонна артық еді. Соғыс жылдарында Қарағанды кеншілері МҚҚ-нің Қызыл туын 6 рет жеңіп алды. Қарағандының колхозшы шаруалары соғыстың жеңіспен аяқталуына қолмақты үлес қосты. Осакаров ауданы ауыл шаруашылығындағы жетістіктері үшін МҚҚ-нің Қызыл Туымен марапатталды. Балқаш мыс қорыту зауытының стратегиялық рөлі өте жоғары болды, оның өнімі 203%-га дейін өсті. Өте қысқа мерзімде, 38 күнде Қ.И.Сәтбаевтың ықпалымен іске косылған Жезді руднигі марганецтін алғашқы партиясын Орал зауыттарына жібере бастады. Облысқа 50 мыңнан аса жұмысшылар мен инженер кадрлар кешіп келді, батыс аудандардан көшіріліп әкелінген 54 одақтық және 12 республикалық деңгейдегі кәсіпорындар қатарға қосылып, маңызды қорғаныс өнімдерін шығарды. 1944 ж. 31 желтоқсанда Теміртауда алғаш мартен пеші іске косылып, Қазақстан қара металлургиясының негізі қаланды. Қарағанды темір жолында әскери жағдай енгізіліп, республиканың ең ірі магистральдарының біріне айналды. Қарағандылықтар еліміздің қорғаныс қорын жасау жолындағы бүкілхалықтық қозғалысқа белсене қатысты. Олар 100 млн сомнан астам соғыс заемы облигацияларын сатып алды, «Қарағанды шахтері», «Қарағанды теміржолшысы» танк колонналары, «Қарағанды әйелдері», санитарлық авиация звеносын, «Қазақстан комсомолы» сүңгуір қайығын, «Нүркен Әбдіров» ұшағын жасауға көп қаражат жинады. Қарағанды еңбекшілері фашистер қоршаған блокададағы ленинградтықтарға, азат етілген Украина шаруашылықтарына т.б. зор көмек берді. Соғыс жылдары қарағандылықтар майданға 94 вагон азық-түлік, 37 мың жылы тон, 24 мың пима, 10 мың құлақшын, 22 мың пұттан астам астық, 55 трактор, 40 трактор сокасы, 11 мың ірі кара, 44 мыңдай қой-ешкі, 2 млн сомдай акша т.б. керек-жарақтар жіберді. Азат етілген Донбаска 1943-44 ж.ж. 17 вагон азық-түлік, тау-кен кәсіпорны жабдықтары және 3 млн 307 мың сом акша жинап, жөнелтті. Соғыстың алғашқы жылдарында еңбектегі жетістіктері үшін 31 адам Ленин орденімен, 67 адам Еңбек Қызыл Ту орденімен, 116 адам «Жеңіс белгісімен» марапатталды. Осындай қиын-қыстау күндері Отан қорғау тақырыбы әдебиет пен өнерде жиі байқалды. Соғыс кезінде майдангер ақын Қ.Аманжоловты «Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысы» деп орынды атады. Б.Бұлкышевтің «Комсомольская правда» газетінде жарияланған хаттары барлық қазақстандықтардың рухын көтерді. 1943 ж. Қарағандыда қалалық, қала аралық және облысаралық ақындар айтысы өткізілді. Облысқа соғыс жылдары Киев драма театры, Мәскеу камералық театры көшіріліп әкелінген болатын. Жалпы эвакуациямен 22600 адам келді. Ғалымдар, жоғары оқу орындарының ұстаздары, мектеп мұғалімдері және тағы басқалары халық арасында идеялық тәрбие беру саласында үлкен жұмыс жүргізді. Денсаулықсактау қызметкерлері қажырлықпен еңбек етті, жаралы жауынгерлерді емдеу үшін қалада 6 әскери госпиталь ашылды. Соғыс жылдарындағы облыс тарихының ен бір кайғылы беттерінің бірі, бұрынғы Кеңес Одағының барлық аймақтарынан халықтардың облыс аумағына депортациялануы болды. 1941 ж. тамыз айында КСРО ХҚҚ-нің және 26 тамызда БҚ(б)П ОҚ қаулысымен және 28 тамыздағы КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен неміс халқы күштеп қоныс аударуға ұшырады; 1943-44 ж. — қарашайлар, қалмақтар, шешендер, ингуштар, балкарлар, қырым татарлары, гректер, болтарлар, армяндар, түрік-месхетиндер күштеп қоныстандырылды. Әр түрлі мәліметтер бойынша Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанда арнайы қоныс аударылғандардың саны 900 мыңнан 1 млн 209 мың адамға дейін жеткен. Қазақстанға депортацияланған барлық халықтардың өкілдері Қарағанды облысында болды. 1948 жылдың 1 тамызындағы есеп бойынша Қарағанды облысында жалпы саны 1170043 адамға тең келетін әр түрлі ұлттардың арнайы қоныс аударушылары тұрған. Соғыстан кейінгі кезенде Қарағанды облысының экономикалық әлеуеті онан сайын арта түсті. Қарағанды металлургия зауытының кұрылысы басталды («Қазақстан Магниткасы» деп аталды), Балқаш мыс қорыту зауытының өндірістік қуаты ұлғайып, Жезқазғанда ірі мыс қорыту комбинатының кешені, сондай-ақ Қарағанды бассейнінің батыс аудандары игеріле бастады. Сол жылдары Қазақстан әскери-өндірістік кешеннін ірі бір тармағына айнала бастаған еді. Әскери өндіріс кұрылымдары ашылуымен қатар, бұл жерде КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен Семей (3 облыстың түйіскен жері — Семей, Қарағанды және Павлодар) ядролық полигоны, Балқаш көлінің аумағында — зымыран полигоны, батыс аймақта атақты Байқоңыр космодромы салынды. Соның ішінде облыстың біраз жерлері Семей ядролық полигонының кызметінен зардап шеккендер қатарына кірді. Жарты ғасыр (1949-1989 ж.) бойы полигонда 475 ядролық жарылыс жасалған, оның 89-ы атмосфералық, 26-сы жер беті, қалғандары жер асты жарылыстары еді. Ядролық жөне термоядролық жарылыстардың нақты ортасы тұрғындардың егін егіп, шөп шауып, мал бағып жүрген жерлеріне жақын орналасты. Радиацияға ұшыраған адамдардың денсаулық жағдайын ішінара зерттеу тек 1962 жылдан ғана басталды. Мысалы, Қарқаралы ауданы жергілікті тұрғындарының, әсіресе балалардың денсаулығы көрсеткіштері бойынша, қолайсыз аудандардың біріне айналды. 1980 жылдардың ортасында мұндағы сәби өлімі туған 1000 баланың 43,1-ін камтыды. Облыс бойынша орташа алғанда бұл көрсеткіш 24,0 ал, ауылдық жер бойынша — 31,1 болған еді. Халықтыңыс жолдары аурулары, перинаталдық себептерден және инфекциялық аурулар салдарынан зардап шекті. Қарағанды аумағында 1950 жылдары сталиндік жазалау лагерьлері бұрынғысынша жұмыс істей берді. Сол жылдары ен ірі Қарлаг лагерінде 1,5 млн адам болған. 1948-1952 ж. Қарағанды облысында ГУЛАГ-тың («№4 ПМ-нің Дала лагері», №8 «Песчаный» лагері және №9 «Луговой» лагері т.б.) ерекше лагерьлері орналасты. Жезқазған осында орын тепкен Степлаг тұтқындарының күшімен тұрғызылды. Онда 1954 ж. саяси тұткындар бас көтерді, кетеріліс аяусыз басып-жаншылды. Тек, 4- бесжылдық (1946-1950) кезінде ғана 17 ірі шахта қайта кұрылып пайдалануға берілсе, 5- бесжылдықта (1951-1955) Саранда, Тентекте (Шахтинск), Шерубай-Нұрада (Абай), Шоқанда көмір кен орындарын игеру басталды. № 31 шахтаның механигі С.С. Макаров 1944 ж. Мәскеудің ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдарының колдауымен қуатты қабаттар үшін көмір комбайның, ал 1948 ж. — қопарғыш машина жасады. №31 шахтаның бастығы. А.В. Егоров көмір қопарғыш соқа ойлап тапты, ол жұка да катты кабаттарға салғанда тиімді болып шықты. Қарағандыда жасалған осы және баска машиналар еліміздің көмір өнеркәсібінде техникалық үрдісті алға бастыруда белгілі рөл атқарды. Көмір комбайның жасаушылар С. Макаров, А. Егоров, П. Денисов КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды (1948). Сол жылы Қарағандыда тұңғыш рет атап өтілген кеншілердін кәсіптік мейрамы — Шахтер күні қарсаңында 10 адам Социалистік Еңбек Ері атағын алды. Олардың ішінде Ж. Әбдірахманов, М.А. Айтқұлов, П.Ф. Акулов, Б. Нұрмағанбетов, Д.И. Обухов, Г. Хайруллин т.б. еңбек майталмандары бар. 1950-55 жылдары бассейнде көмір өндіру 62%-ға артты, ал еліміз бойынша тұтас алғанда бұл көрсеткіш 49,8% болды. Осы тұста жалпы куаты жылына 24 млн тонналық 9 шахта мен бір көмір разрезі және жылына 3,757 млн тонна өнім шығаратың 4 байыту фабрикасы пайдалануға берілді. Химия өнеркәсібін дамытуда Қарағанды жасанды каучук зауыты елеулі орын алды. Машина жасау өндірісінің көш бастаушысы Жаңа Қарағанды машина жасау зауыты әр түрлі машина мен механизмдердің 100 шақты түрін шығарды. 1958 жылы Балқаш мыс қорыту зауыты және оған косылатын түсті металды өңдеу зауыты, Қоңырат және Гүлшат қорғасын-мырыш кен орнының базасында облыстағы ірі кәсіпорындар — Балқаш және Жезқазған тау-кен металлургия комбинаттары құрылды, оған өнеркәсіптік аймақтың түсті металлургия кәсіпорындарының барлық мыс қорыту зауыттары, 11 шахта, 4 кен орны, 3 байыту фабрикасы және тағы да бірқатар кешендер кірді. Жезқазған тау-кен металлургия комбинаты КСРО түсті металлургиясының көш бастаушысына айналды. 1967 жылы Лондондағы түсті металдардың бүкіләлемдік көрмесіңде Балқаш мысы сапасы жағынан ең таза (99,99%) мыс деп табылды. Жезқазған комбинаты мен «Қазақмысқұрылыс» тресі тиісінше Ленин және Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталды (1966). Соғыстан кейінгі жылдары ауыл шаруашылығы ойдағыдай өрге басты. Тың және тыңайған жерлерді игеру мұның маңызды кезеңі болды. 1958 жылға дейін 1 млн 232 мын гектар жер игеріліп, 16 жаңа кендіар ұйымдастырылды. Дәнді дақылдар егісін ұлғайту 60 млн пұттан астам астық өндіруге мүмкіндік берді. Бұл табысы үшін облыс Ленин орденімен марапатталды (1958). Жеті жылдықтың (1959-1965) ірі кұрылыстары — Қарағанды металлургия комбинаты мен Ертіс—Қарағанды каналы (ұзындығы 458 км; 1962-1974 ж.) салынып, өнеркәсіп әнімінің 52 жаңа түрі игерілді, 65 кәсіпорын мен баска да ірі нысандар салынды. Қарағандының 1-ГРЭС негізінде Қарағанды энергетика жүйесі кұрылды. Қарағандыда санитарлық-техникалық жабдықтар, Ақтауда цемент және асбест-цемент бұйымдары зауыттары іске косылды. Транспорт одан әрі дамыды. Егер 1940 жылы Қарағанды темір жолы торабының ұзын- дығы 588 шакырым болса, 1953 жылы жаңа желілер құрылысы аяқталуымен (Ақмола—Қарталы, 1939-1943 ж.; Ақмола-Павлодар; 1946-1953 ж.; Мойынты—Шу, 1946-1953ж.) - 2952 шақырым болды. 1953 жылға дейін облыста қатты бүркеншікті жолдар жоқ болса, 1980 жылдардың басында автомобиль тасжолдарының ұзындығы 4684 шақырымды құрады. 1959 ж. «Михайловка» (кейін Т. Қүзембаев) шахтасы іске косылды. Облыс тарихындағы қайғылы фактілердің бірі — 1959 жылғы Теміртау оқиғасы. 1-3 тамызда әміршіл-әкімшіл жүйе 25 мыңнан астам жұмысшылары бар Теміртаудағы жалпыодақтық құрылыста болған жұмысшылар көтерілісінде әлеуметтік жағдайға, әділетсіздікке ашынған жандарды аяусыз басып-жаншуға жол берді. Осы оқиға барысына орай біржақты шешім қабылдауының салдарынан 16 адам қазаға ұшырады, 50 жұмысшы ауыр жараланып, біразы қамауға алынды. Жарақат алған адамдардың арасында кінәсіз, кездейсоқ адамдар да болды. 1966-1970 ж. 8-бесжылдықтың қорытындылары бойынша Костенко атындағы шахта Ленин орденімен, Теміртау қаласы, Ленин атындағы шахта, «Қазақметаллургия кұрылысы» тресі, Қарағанды кондитер фабрикасы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды (1971). Бұл жылдары Орталық Қазақстанда 100 шақты ірі өнеркәсіп орындары, соның ішінде Қарағанды металлургия комбинатында 1150 слябинг, 1700 ыстық прокат станы және 6-кокс батареялары, «Тентек» шахтасы пайдалануға берілді, өнеркәсіптік негізде мамандандырылған 7 құс фабрикасы мен құс совхозы, 18 көкөніс-сүт, 12 сүт, 9 ет өнімі совхозы, өнімділігі жоғары қазақтың ақбас сиыры мен еділбай койын өсіретін 4 асыл тұкымды мал сөвхөзы кұрылды. Үкімет облыс ауыл шаруашылығы еңбеккерлердің табыстарын жоғары бағалады: 1 мыңнан аса адам КСРО ордендерімен және медальдарымен марапатталды, сауыншылар Е. Ортман мен В. Руссу Социалистік Еңбек Ері деген жоғары атаққа ие болды. Мыс және темір кендері орналасқан аймақтарда жаңа жұмысшы поселкелері пайда болды, 1954 ж. Жезқазған, 1963 ж. Қаражал, 1973 ж. Никольск (1990 жылдан Сәтбаев) қала мәртебесіне ие болды. Кен орындарын игеруде жаңадан салынған Атасу-Қаражал (1959, 66 км), Солонички-Қарағайлы (1965, 252 км), Балқаш-Саяқ (1971, 205 км) т. ж. тармақтарының маңызы зор болды. 1973 ж. Қарағанды облысының кұрамынан Жезқазған облысы бөлініп шықты (1997 ж. қайта бірікті). Екі облыс аумағында осы кезенде бірнеше жаңа аудандар құрылды. Қарағанды — дәстүрлі сәулет мектебі қалыптасқан көркем келбетті қала. Бұл мектептің көшбасшы ардагерлері Т.Я. Бараг пен А.М. Генин (1940 жылдар), кейінірек С. Кудрявцева, С. Мордвинцев. Р. Сейдалин, Я.Н. Уклеин, Э.И. Хидировтардың жетекшілігімен 1950-1960 қала кұрылысы қызу жүрді, 1950 жылдары Жанақаланың құрылысы басталып, өзіндік өрнектерін айқындайтың ірі кешендер бой көтерді. 1960 жылдардың аяғында тұрғыны 700 мың адамға межеленген Қарағандыны дамытудың жаңа жоспарын жүйелі жүзеге асыру үшін Мәскеуден сәулет өнері шеберлері шақырылды. Қаланың көмірсіз аймағындағы құрылыс қарқындап, шаһардың іргетасын қалаған алғашқы аудандар біріктірілді. 1978 жылы қала орталығының құрылысын жоспарлап, оны іске асырған архитекторлардың (Н.И. Блищенко, М.О. Жандәулетов, Э. Г. Меликов) көп жылғы еңбектері жоғары бағаланып, Шоқан Уәлиханов атыңдағы Мемлекеттік сыйлық берілді. 1980 жылдардан бастап қала аумағына үлкен көлемді Оңтүстік-Шығыс ықшамауданы қосылып, қала ішіндегі тұрғын аймақтар ұлғайды. Мәдени-ағарту мекемелерінің материалдық-техникалық базасы едәуір нығайып, жүйе кеңи түсті. Нұра және Егіндібұлақ ауданы орталықтарында, Шахтинск қаласында, Топар және Долинка к.т. поселкелерінде мәдениет үйлері салынып, іске қосылды. 1958 ж. 31 тамызда Қарағанды телеорталығы іске қосылып, 1970 ж. ол Алматы, Мәскеу телеарналарынан хабарлар алды. 1970 жылдары 30-дан аса ірі өнеркәсіп нысандары салынды, соның ішінде Қарағанды металлургия комбинатындағы қаңылтырды суықтай прокаттау станы мен аглодомна кешені сияқты индустрия алыптары, Жаңа Қарағанды цемент зауыты, Сарандағы резина-техникалық бұйымдар зауыты, Шахтинскідегі синтетикалық жуғыш заттар зауыты, Ертіс—Қарағанды каналының 1-кезегі, жылына 108 мын шошка бордакылайтың Волын өнеркәсіп кешені бар. Қара және түсті металлургия, ауыл шаруашылығы дамыды. 1978 ж. қаңтарда Қарағанды шахтерлері миллиардыңшы тонна көмір өндірді. 1979 ж. желтоксанда «Тентек» шахтасы пайдалануға берілді, 1980 ж. желтоксанда «Шығыс» Орталық байыту фабрикасы іске қосылды, оның жылына 6 млн тоннадай көмір өндейтін жобалық қуаты бар. Осы жылдары Костенко атындағы, «Шерубай-Нұра», Октябрь революциясының 50 жылдығы т.б. шахталарды қайта құру аяқталды. Лисаковскінің жоғары фосфорлы темір рудасы шикізатың өңдеуді өнеркәсіпте игеру металлургтердің аса ірі ғылыми-техникалық жетістігі болды (КСРО Мемл. сыйлығы, 1984). Саяқ-Ақтоғай (1985, 218 км) т. ж. тармағының салынуы, сөйтіп оның Ақтоғай-Достық т. ж-ына косылуы болашақта елдің сыртқы байланысын дамытуға игі әсер етер алғышарттардың бірі болды. 1983 ж. бірегей Шұбаркөл көмір кен орны ашылып, игеріле бастады, оған Қызылжар стансасынан т. ж. тартылды, әуелі вахталық, кейін тұрақты поселке орнады. 1984 ж. қарағандылықтар көміршілер қаласының 50 жылдығын атап өтті. Осы оқиғаға орай қала Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Қол жеткен жетістіктерге қарамастан тоталитарлық жүйенің зардаптары, Горбачевтің тереңнен ойластырылмаған қайта құруы мен елді демократияландыруы көп ұзамай тығырыққа тіреді. 1986 ж. Алматыдағы желтоқсан қозғалысы Қарағанды мен Жезқазған жастары тарапынан қолдау тапты. 1989 ж. шілде айында Қарағанды бассейнінің шахтерлері қалыптасқан жағдайға өз наразылықтарын білдіріп, ереуілге шықты.