Ұлыбританияның Қайта өрлеу дәуірінің театры

Қайта өрлеу дәуіріндегі театрдың толық гүлденіп өсуі Шекспир шығармашылығымен байланысты болды.

Осы тұста Ұлыбританияда К.Марлоның, Б.Джонсонның және т.б. драматургтердің шығармашылығы шырқау биікке көтерілді. 1576 жылы Лондонда тұңғыш театр ғимараты "Театр", бертін келе "Глобус" (1599), "Фортуна" (1600) салынды. Олар Лондонның шетінде, Темзаның оңтүстік жағалауында орналасқан. Бұл төбесі ашық төртбұрышты, дөңгелек, тіпті сегіз қырлы да ("Глобус" сияқты) ғимараттар болып келді. Ғимараттың үстінде спектакль кезінде ту көтерген кішкентай мұнара болды. Спектакльдерге 1500—2000 көрермен жиналып, ойын-сауықты тік тұрып тамашалайтын болған. Сахна үшке бөлінетін: алдыңгы — просцениум; үсті қамыспен жабылып, екі жақтан бағаналармен бөлінген — артқы; балкон төрінде бейнеленген — үстіңгі; сахна кілем және төсеніштермен безендірілген, ал жоғарыда үлкен мата ілінетін: трагедияларда — қара түсті, комедияларда — көгілдір. Сахнада декорациялар өте аз болған. Көріністің қай жерде болып жатқаны кішкентай детальмен белгіленетін. Сахнада ағаш тұрса, көрініс тоғайда; тақ тұрса, сарайда өтіп жатыр деп есептелетін. Актерлердің костюмдері өте бай әрі әдемі болып келеді, бірақ олардан тарихи немесе ұлттық ерекшеліктерді табу өте қиын болды. Труппаның құрамында бар-жоғы 8—12 адам болған. Кейде әр актерге спектакль кезінде екі-үш рөлді бірден орындауға тура келген. Әдемі бойжеткендер рөлін нәзік жас жігіттер ойнаған. Ірі трагедия актерлері — К.Марло пьесаларында ойнаған Эдуард Аллейн және Гамлет, Макбет, Лир мен Отелло рөлдерін орындаған Ричард Бербедж болды. Комедиялық рөлдерді Ричард Тарлтон мен Уильям Кэмп ойнады.

"Глобус" театры

"Глобус" — Лондонда 1599—1644 жылдары жұмыс істеген театр. Ғимараттың алдында рим жазушысы Петронийдің "Бүкіл әлем ойнайды" деген сөзі жазылған, Жерді иығына көтерген Геркулестің мүсіні тұрғандықтан театр "Глобус" атанды. Онда 1642 жылға дейін театрдың бас актері, трагик Ричард Бербедж (1567—1619) жетекшілік еткен "Лорд Камергердің қызметшілері" труппасы қызмет етті. Кейіннен труппаға Бербеджбен бірге Уильям Шекспир де басшылық жасады. "Глобуста" Шекспир және Қайта өрлеу дәуірінің басқа да драматургтері туындыларының қойылуы, бұл театрды елдің мәдени өмірінің ең басты орталықтарының біріне айналдырды.

Ричард Бёрбедж

1642 жылы Англияның буржуазиялық революциясы кезінде, парламент арнайы қаулы шығарып, театр ойын-сауығын көрсетуге тыйым салынды. Бұл қаулы 1660 жылы Ұлыбританияға монархияның қайта оралуына байланысты өз күшін жойды.

Қайта өрлеу дәуіріндегі У.Шекспир, М.Сервантес, Лопе де Вега, П.Кальдерон секілді, т.б. ұлы драматургтер пьесаларында тарих мәселесі өткір әлеуметтік және саяси талас-тартыстар үстінде ашылды. Олар өздерінің өмірлік мақсат-мұратын орындауға ұмтылған, ойлау мен әрекет жасау қабілеті жойқын, кесек мінезді ерен жандардың бейнесін алдыңғы қатарға шығарды. Жоғары адамгершілік пен қаһармандық, өмірге деген философиялық көзқарас, поэтикалық сезім, қайырымдылық пен зұлымдықтың ымырасыз кереғарлығы, арлылықтан арсыздыққа, трагедиялықтан комедиялылыққа табиғи түрде ауысып отырушылық, т.б. Қайта өрлеу дәуірі драмасының ерекшелігін айқындады және оның барлығы сол дәуірдегі сахналық мәдениеттің де ерекшеліктерін қалыптастырды. Драматургияның халықтығы, театрдың да халықтық сипатын айқындады. Спектакльдерді қою өнері жөнінен театр, алаң ойын-сауығына тән қарапайымдылық пен шарттылық тәсілдерін ұстанды. Бірақ Қайта өрлеу дәуіріндегі реализм тенденциясының ықпалымен актер өнері ішкі куатқа, қызуқандылық пен эпикалық көшке толы болды. Сондай-ақ адамзат болмысының психологиялық мінез қайшылықтарын, жеке адамның рухани жан дүниесін тереңірек ашуға ден қойды. Негізінен, актерлерді тәрбиелеп, үйретуге бағытталған авторлық режиссура кең өріс алды. Драмалық әрекетте музыка, ән мен би табиғи үйлесім тапты. Еуропа елдерінде кезбе актерлер труппасынан басқа, театр антрепренерлері басқарған жекеменшік немесе актерлер жолдастығы типіндегі тұрақты кәсіпорындар (мысалы, Лондондағы "Глобус" театры) пайда бола бастады. Көптеген сарай театрлары ұйымдастырылды.

Уильям Шекспир (1564—1616)

Шамамен төрт ғасыр бұрын жазылған Шекспирдің трагедиялары, тарихи шежірелері мен комедиялары әлі күнге дейін көрермендер мен оқушы қауымды тебірентпей қоймайды. Ең озық әлем театрлары мен танымал актерлер Шекспир спектаклін қоюды және онда ойнауды бақыт, құрмет деп есептейді. Ұлы драматургтің өмірі туралы деректер өте аз. Шекспир өзінің ойларын жазып, күнделік жүргізбеген. Оның замандастарымен жазысқан хаттары да, тіпті пьесаларының қолжазбасы да сақталмаған. Бізге дейін оның өмірі жайлы бір-екі дерек бар бірнеше құжат қана жеткен.

Уильям Шекспир

Шекспир 1564 жылдың 23 сәуірінде Англияның Стратфорд – он - Эйвон қаласында кәсіпқой отбасында дүниеге келген. 1571—1578 жылдары Стратфорд грамматикалық мектебінде оқиды, латын және көне грек тілдерін үйренді. 1585—1612 жылдары Лондонда тұрды. Басында не ақшасы, не дос-туысы жоқ Шекспир күн көрудің мақсатымен театр алдындағы ақсүйектер мініп келген аттарды күзеткен. Кейінірек сол театрға жұмысшы болып орналасады. Ол актерлердің сахнаға уақытында шығуын бақылап, рөлдерді көшіріп, кейде суфлерді ауыстырып отырған. 1590 жылы, кейін "Глобус" деп аталған театрдың актері болды. Драматургтік қызметін де осы жылы бастады. Ал 1612 жылы театрдан кетіп, шығармашылық жолын аяқтайды. Соңғы төрт жылын туған қаласы Стратфордта өткізеді. 1616 жылы өзінің туған күні, 23 сәуірде Шекспир қайтыс болды.

Шекспир 37 пьесасымен қатар көптеген сонеттер,"Венера мен Адонис (1593), "Лукреций" (1594), т.б. поэмалар жазды. 1590—1600 жылдар аралығындағы пьесалары оптимистік сарында болып келеді. Комедияларында адамдардың бақытқа ұмтылу жолындағы кездесетін қиындықтармен күресі суреттеледі ("Қателіктер комедиясы", “Асауға тұсау", "Екі верондық", “Жазғы түндегі түс", "Бұл сізге қалай ұнайды?" “Он екінші түн", т.б.). Шекспирдің бұл пьесалары қуанышқа, күлкіге, поэтикалық махаббатқа толы.

Шекспирдің саяси көзқарасы пьеса-хроникаларында айқын көрінеді. "VI Генрих", "III Ричард" т.б. пьеса-шежірелерінің негізгі идеясы—мемлекеттік бірліктің қажеттілігі. Уильям Шекспир пьесаларында дүние жүзінде алғаш рет драматургия саяси күресті мифтік емес, реалистік әдіспен бейнеледі. Шекспирдің бірінші атақты шығармасының кейіпкерлері — жас Ромео мен Джульетта бір-бірін жақсы көреді. Бірақ олардың махаббаты үлкен кедергіге — әулеттері арасында ертеден келе жатқан араздыққа тіреледі. Ғасырлар бойы қалыптасқан нанымға әрі мағынасыз заңдарға қарсы күресу үстінде Ромео мен Джульетта қаза табады.

Ромео мен Джульетта

Шекспир шығармашылығының екінші кезеңі (1601—1608) Англия өміріндегі қоғамдық-саяси өзгерістермен тұстас келді. Бұл жылдары ол әлеуметтік-философиялық бірқатар пьесалар жазды: "Гамлет", “Отелло", "Король Лup", “Макбет", "Антоний және Клеопатра", "Афинылық Тимон", "Кориолан” т.б. Шекспир туындылары шындыққа қалтқысыз сенуді, өмірді сүюді уағыздайды. Дат ханзадасы Гамлет қайтыс болған әкесін ойлап қайғырып жүргенде, әкесі өз өлімімен өлмей, оны біреу өлтіргенін, ал өлтірген — корольдің орнына таққа отырып, шешесіне үйленген әкесінің туған ағасы екендігін біледі. Трагедияда Гамлеттің зұлымдықтың табиғаты туралы, сарай қабырғаларындағы өтірік туралы, өз заманының қасіреті туралы ой-толғаныстары суреттелген. Шекспирдің осы трагедиясының мазмұнын айтып беру және мағынасын түсіндіру өте қиын. Егер де осы пьесаға арналған әлемнің әр тілінде жазылған барлық мақалалар мен кітаптарды жинаса, үлкен кітапхана шығар еді. Гамлет бейнесінен көпшілігі батылсыздықты, жасқаншақтықты, әлсіздікті, қорғалақтауды көреді. Осыдан "гамлетизм" деген ұғым шықты.

Шекспир шығармашылығының үшінші кезеңінде (1609—1612) бұрынғысынша зұлымдық пен адамгершіліктің күресін арқау ете отырып, тартысты көбіне ұнамды қасиеттің иесіне моральдық және реалдық тұрғыда жеңдіру арқылы шешеді ("Перикл" “Цимбелин", "Қысқы ертегі", т.б.). Бұл пьесаларында Шекспир ертегі әлемін, махаббатты, армандардың орындалуын бейнелейді.

Уильям Шекспир пьесалары қазақ тіліне аударылып, республиканың көптеген театрларында қойылып келеді. "Отелло", "Асауға тұсау" және тағы басқа туындылары Мұхтар Әуезовтің аударуымен күні бүгінге дейін сахнадан түскен емес. Пьесалары қазақ тілінде талай рет кітап болып басылды. "Сонеттері" де жинақ болып шықты. Шекспир кейіпкерлерін сахнада шебер бейнелеуде Шәкен Айманов, Хадиша Бөкеева және тағы басқа актерлер жемісті еңбек етті.