Едігер (тайбұғалық мырза)

Едігер (жазба деректерде Едигер, Етегер, Ядкар, Жадигер, Йадигар, туған жылы белгісіз — 1563) — Тайбұға әулетінен шыққан Сібір (Ескер) жұртының 1552-1563 жылдардағы билеушісі. Мұхаммед (Махмет) Тайбұғаның немересі, Қасым мырзаның ұлы, Бек-Болаттың ағасы.

Едігер
Едігер мен Бек-Болат бастаған әскердің Көшім ханмен шайқасы. Кунгур жылнамасы.
Лауазымы
Ескер (Сібір) жұртының билеушісі
1552 — 1563
Ізашары	Қасым мырза
Ізбасары	Ахмет-Керей хан
Өмірбаяны
Қайтыс болуы	1563 (1563)
Әкесі	Қасым мырза

Өмірбаяны

Едігердің Мәскеуге елшілік аттандыруы (1555). Бейнелі жылнамалар жинағы

Орыс жылнамалары бойынша Едігер әкесінің өлімінен кейін інісі Бек-Болатпен бірге билік құрған. Едігер туралы алғашқы жазба деректер XVI ғасырдың ортасынан бастап кездеседі. 1555 жылдың қаңтар айында Қашлықтан Мәскеуге елшілік аттандырған. Сібір елшілері Мәскеуге ноғай елшілерімен қатар жеткен. Елшілер ІV Иванды Қазан (1552) және Астраханды (1554) бағындыруымен құттықтап, жыл сайын төленетін алым-салықтың мөлшерін бекіткен (адам басынан 1 тиін және бұлғын терісі). Тайбұғалық мырза елшілерінің мәлімдеуінше, Сібірдегі ересек ер адамның («қара халықтың») саны 30 700 құраған. IV Иван Сібірді «қол астына алып», алым-салық жинауға келісімін берді. Шығыс дәстүрі бойынша елшілер тиін және бұлғын терілерін сыйға тартты. Патриарх (Никонов) жылнамасына сәйкес орыс патшасы Сібірге елші және даруға (салық жинаушы) Дмитрий Шепейцын-Куровты аттандырған. Тайбұғалықтардың сепаратисттік әрекеттері Сібір жерінің «шибан ханзадасының» шабуылына ұшырауына алып келді. Бұл ақпаратты Мәскеуге 1557 жылдың қарашасында қайтқан орыс елшісі жеткізген. «Шибан ханзадасының» шабуылын сылтауратып, Едігер 700 бұлғын терісін жинап үлгерген (алым-салықты Едігердің елшісі Баянда мырза апарған). IV Иван Баянда мырзаны түрмеге отырғызып, сібір билеушісіне татар мырзалары Дәулетқожа мен Сабан Резановтарды аттандырып, істі аяғына дейін жеткізуді талап етті. Едігер 1558 жылдың қыркүйегінде Мәскеуге 1169 бұлғын терісін жіберіп (1000 - алым-салық ретінде, 100 - даруғаға, 69 - тиін терісінің орнына), орыс патшасының бодандығын қабылдаған. Жаңа келісім бойынша төленетін алым-салықтың мөлшері 1000 бұлғын терісіне теңелген. Едігердің бұл қадамға баруы Үлкен Ноғай Ордасының билеушісі Исмаилдың IV Иванның қол астына өтуі түрткі болды. Едігердің орыс патшасының қол астына өтуі Шибан әулеті өкілдерінің наразылығын тудырды. 1555-1563 жылдары Мәскеуде Едігердің, Мұртаза хан мен оның үлкен ұлы Ахмет-Керейдің елшілері келіссөздер жүргізген. Тайбұғалықтар Исмаил бидің, ал шибандықтар Шейх-Мамай ұрпақтарының қолдауына ие болған. Орыс әскерінің көмегіне үміт артқан Едігердің жоспары іске аспады. Сібір жұрты Орыс патшалығынан алшақ орналасқан еді. 1636 жылы жарық көрген Савва Есиповтың жылнамасына сәйкес Көшім әскерінің жойқын соққысының нәтижесінде Едігер мен Бек-Болат тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілген. Сібір тағын Көшім иеленген. Алайда орыс патшасының ноғай биі Исмаилге жазған хатында (1563 жылдың 22 қыркүйегі) жаңа сібір билеушісі ретінде Мұртаза ханның үлкен ұлы Ахмет-Керей сұлтан аталып өтті. Едігер мен Бек-Болаттың өлімінен кейін Ескер (Сібір) жұртындағы тайбұғалық әулеттің билігі аяқталды. Сейтек 1585 немесе 1586 жылы Ескерді басып алып, қысқа мерзімге тайбұғалықтардың билігін орнатқан.

Едігердің орыс патшасына Сабан Резанов бастаған елшілік аттандыруы (төменгі қатар). Бейнелі жылнамалар жинағы.

Әдебиет

• Матвеев А.В., Татауров С.Ф. Сибирское ханство: военно-политические аспекты истории. Казань: Фэн АН РТ, 2012. 260 с.
• Полное собрание русских летописей. Т.13. Первая половина. Летописный сборник, именуемый Патриаршею или Никоновской летописью. СПб.: Типография Н.Ю.Скороходова, 1904. 303 с.
• Посольские книги по связям России с Ногайской Ордой. 1551-1561 гг. Публикация текста / Сост. Д.А.Мустафина, В.В.Трепавлов. Казань: Татарское книжное издательство, 2006. 391 с.
• Посольские книги по связям России с Ногайской Ордой. 1561-1566 гг. Публикация текста / [сост. Д. А. Мустафина ; авт.предисл. В. В. Трепавлов]. - Казань : Татар. кн. изд-во, 2018. - 231 с., илл.
• Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.