Көшім хан

Көшім хан (сіб.-тат. Көцөм, тат. Күчем, كوچم., орыс. Кучум-Богатырь царь, Кучум падишах, шамамен 1510-1520 жылдар – 1598 немесе 1601) – Сібір хандығының билеушісі (1563 – 1598), Түмен ханы Ибақтың немересі.

Көшім хан
Қашлық қаласындағы Көшім хан (Кунгур жылнамасы). Фрагмент.
Лауазымы
Түмен және Сібір ханы (патшасы)
1563 — 1598
Ізашары	Едігер мен Бекболат
Ізбасары	Әли
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1510-1520 жылдар Ноғай Ордасы, Арал теңізінің солтүстік жағалауы, Алтыұл ұлысы
Қайтыс болуы	1598 немесе 1601
Әкесі	Мұртаза хан
Жұбайы	Салтаным, Сүзге ханым, Жандәулет, Кек, және т.б.
Балалары	Әли, Қанай, Әзім, Есім, Әбілқайыр (Ондрей Кучумов), Асманақ және т.б.

Шығу тегі

Көшімнің әкесі - Түмен мен Ұлы Орданың ханы Ибақтың ұлы Мұртаза хан.

«..Шыңғыс ханның ұлы Жошы хан; оның ұлы Шибан хан, ұлы Баһадүр хан, ұлы Жошы бұға, ұлы Бадақұл, ұлы Меңгу-Темір, ұлы Бик-күнди-оғлан, ұлы Әлия-оғлан, ұлы Қажы-Мұхаммед хан, ұлы Махмұдбек хан, ұлы Ибақ хан, ұлы Құлұқ хан, ұлы Шамай сұлтан, ұлы Ұзар сұлтан, ұлы Баһадүр сұлтан бар. Жоғарыдағы Махмұдбек ханның Мұртаза хан деген ұлы болған, оның Көшім хан деген ұлы болған..» — Әбілғазы Баһадүр хан «Түркілердің шежіресі>»

Оның нақты туған уақыты мен орны белгісіз. Ол Бұхарада немесе Арал теңізінің төменгі ағысында Қазақ хандығында 1510-1520 жылдар аралығында дүниеге келген деген болжам бар. Өзінің шығу тегі бойынша Шыңғыс ханның ұрпағы болған. Көшім Бұхар хандығындағы билеуші Шибан әулеті өкілдерінің жақын туысы. Хан Шибанидтер әулетіне жататын, Шибанның ұрпақтары — Жошының 5-ші ұлы және Шыңғысханның немересі.

Өмірбаяны

Өзінің жақын туысы бұхар билеушісі ІІ Абдаллахтың көмегіне сүйенген Көшім 1563 жылы Сібір хандығының бұрынғы билеушісі Едігерді (Жәдігерді) құлатып, Сібір тағына отырды. Елде алым-салық жинаудың қатаң тәртібін орнатты. Көшіммен арадағы қақтығыс Хақназар ханның тұсында басталып, Тәуекел ханның кезінде жалғасты. Көшім әскері қазіргі Солтүстік және Орталық Қазақстан аймағына бірнеше мәрте шабуыл жасады, бірақ олардың басым бөлігі сәтсіз аяқталды. Алайда, Көшім Бұқар хандығымен, сондай-ақ қалмақ нойондарымен одақтасып, оңтүстігіндегі көршілеріне шабуылдарын жалғастыра түсті. Көшім Орыс мемлекетіне де дұшпандық көзқараста болды. Олар XVI ғасырдың екінші жартысында Қазан (1552) және Астрахан (1556) хандықтарын жаулап алған болатын. Сібір хандығының қарсы тұру әрекетінің ешқайсысы нәтиже бермеді. Көшім бірқатар жылдар бойы казак отрядтарының шабуылдарынан Есіл өңіріне, Орта Обь өзені бойына, Зайсан жағасына ығысуға мәжбүр болды. 1585 жылдың 6 тамызында атаман Ермак отрядына тұтқиылдан шабуыл жасап, оны талқандады. 1586 жылы Сібірге воеводалар Василий Сукин және Иван Мясной, ал 1587 жылы Данила Чулков жөнелтілді. Сібір мемлекетіндегі алауыздықтар оның әскери күшіне кері әсер етті. Көшімнің қарсыласы Сейтек мырза ханның ұлдарын Іскерден қуып шыққанымен, 1588 жылы Данила Чулковтың тұтқынына түскен. 1590 жылдың 3 шілдесінде Көшім хан Тобыл қаласына мейлінше жақындап, көршілес ауылдардағы бірнеше адамды өлтіріп кеткен. Келесі жолы Қауырдақ және Салым болыстарна шабуылдап, жергілікті халықтан орыс бодандығына көшкені үшін өшін алып, бай олжамен кері қайтқан.

1598 жылы орыстың тұрақты әскери отрядының уысынан шығып, ноғай даласына кетті, ол ондағы шайқастардың бірінде қаза тапты. Кейбір жылнамаларға сәйкес Көшім Қазақ Ордасына бет алған. Оның қалай және кімнің қолынан қаза тапқаны туралы тарихшылар толық анықтай қойған жоқ.

Ханның мирасқорлары Абылайкерім мен Керей сұлтандар сібір татарларының 1620-1630 жылдары орын алған көтерілістеріне белсене қатысқан. Алайда олар қалыптасқан саяси жағдайды өзгерте алмады.

Галерея

Көшім ханның Едігер мен Бекболат бастаған әскерімен шайқасы

Көшім ханның Қазандағы үйлену тойы

Көшім ханның чуваштардан, Қазақ Ордасынан, вогулдардан, остяктардан әскер жасақтауы

Көшім ханның Қашлықтан қашып, Қазақ Ордасына бет алуы

Әдебиет

• Атласи Х. История Сибири. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. — 96 с.
• Сабитов Ж. М. Генеалогия Торе. — 3-е изд. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивная копия от 27 января 2012 на Wayback Machine
• Маслюженко Д. Н., Рябинина Е. А. Реставрация Шибанидов в Сибири и правление Кучум хана во второй половине XVI века // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 97—111. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
• Матвеев А. В., Татауров С. Ф. Сибирское ханство Кучума царя. Некоторые вопросы государственного устройства // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 112—117. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
• Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.