Кипр

Кипр (гр. Κύπρος, түр. Kіbrіs), Кипр Республикасы (гр. Κυπριακή Δημοκρατία, түр. Kıbrıs Cumhurіyetі) — Батыс Азияда, Жерорта теңізінің шығыс бөлігінде өзі аттас аралда құрылған мемлекет. 1974 жылдан бері 2 бөлікке бөлінген. Жалпы жер көлемі – 9251 км². Халқы – 754 мың (1999). Оның 180 мыңнан астамы Солтүстік Кипр Түрік Республикасында тұрады. Жалпы арал тұрғындарының 78%-ы – гректер, 18%-ы – түріктер, қалғандары басқа халықтар. Ресми тілдері: грек және түрік тілдері. Халқы ислам дінін және христиан дінінің православие тармағын ұстанады. Астанасы – Никосия қаласы 1960 ж. қабылданған конституциясы бойынша, Кипр екі этникалық мемлекет құрылымнан тұруға тиісті болды. Ел президентін аралдың грек тұрғындары, ал вице-президентін түріктер өздері сайлауға міндеттенді. Президент пен вице-президент өздеріне тікелей бағынатын Министрлер Кеңесін құруға құқылы болды. Заң шығарушы органда да екі этникалық топқа жеке-жеке бөлек орындар берілді. Бірақ, екі этникалық топтар арасындағы қақтығыстардың нәтижесінде, түріктер 1963 жылдың желтоқсан айынан сайлауға қатыспай, 1989 ж. 15 қарашада дербес Солтүстік Қыбыр түрік республикасын құрды.

Кипр Республикасы гр. Κυπριακή Δημοκρατία түр. Kıbrıs Cumhuriyeti
Байрақ Елтаңба
Әнұран: «Бостандық туралы әнұран» (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	16 тамыз 1960 жыл (Ұлыбританиядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	грек және түрік тілдері
Елорда	Никосия
Ірі қалалары	Никосия, Лимасол
Үкімет түрі	Унитарлы президенттік конституциялық республика
Президенті	Никос Анастасиадис
Мемлекеттік діні	Зайырлы мемлекет
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 162-ші орын 9 251 км² 9
Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2011) • Тығыздығы	1 170 125 адам (158-ші) 838 897 адам 123,4 адам/км² (82-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	35,970 млрд. $ (126-шы) 41,572 $ (35-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	24,996 млрд. $ (114-ші) 28,888 $ (33-ші)
АДИ (2017)	▲ 0,869 (өте жоғары) (32-ші)
Этнохороним	кипрлік, кипрліктер
Валютасы	Еуро (EUR, код 978)
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.cy
ISO коды	CY
ХОК коды	CYP
Телефон коды	+357
Уақыт белдеулері	+2 (жазда +3)

Табиғаты

Кипр Еуропадан Таяу және Орта Шығысқа, Солтүстік-Шығыс Африкаға баратын теңіз және әуе жолдары бойында аса қолайлы аймақта орналасқан. Жері, негізінен, таулы: солтүстік жағалауын Кирения (1023 м) және Карпас (364 м) жоталары алып жатыр. Кипрдің орталық және оңтүстік бөлігін Троодос қыраты алып жатыр. Аралдың ортасында тауаралық Мезаория (200 м) жазығы бар. Климаты субтропиктік және жерортатеңіздік. Жазы ыстық (25 – 35оС), қысы жылы, жаңбырлы (10 – 15 оС). Жауын-шашынның жылдық мөлшері жазық жерлерде 300 – 500 мм, ал таулы аймақтарда 1000–1300 мм. Өзендері шағын, көктемгі жауын суымен тасып отырады. Территориясының 20%-і орман, көбінесе, мәңгі жасыл ағаштар мен бұталар өседі.

Тарихы

Кипр аралы ұзақ уақыт бойы Рим, Византия империяларына, Венецияға бағынды. 400 жылдай Осман сұлтандығының құрамында болды. 1878 жылдан Ұлыбританияның отарына айналып, 1959 жылғы Цюрих және Лондон келісімдеріне сәйкес, тәуелсіздікке ие болды (1960). Оның территориялық тұтастығына Ұлыбритания, Түркия, Грекия үкіметтері кепілдік берді. Түркия мен Грекия аралда өздерінің шектеулі Қарулы Күштерін ұстауға құқылы болды, әрі Ұлыбритания үкіметі аралдан 99 миль жерді өзіне сақтап қалып, онда 2 ірі әскери база (Данелия және Акротири) ұстады. Арал тұрғындары тәуелсіздік алғанымен, екі ірі этникалық топ – гректер мен түріктердің арасында үнемі әскери қақтығыстар болып тұрды. 1974 ж. шілде айында аралдағы грек әскерлері Грекия үкіметінің қолдауына сүйене отырып, мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырып, Кипрді Грекияға қосуға әрекет жасады. Бұған жауап ретінде Түркия үкіметі жергілікті түріктердің сұрауы бойынша, аралға әскер кіргізіп, ел аумағының 37%-ын басып алды. Нәтижесінде гректер мен түріктер бір-бірінен түпкілікті бөлініп, 1974 – 75 ж. аралдың грек тұрғындары елдің оңтүстігіне, ал түріктер солтүстігіне жиналды. Этникалық қақтығыстарды болдырмау және екі жақты татуластыру мақсатында 1964 жылдан бері аралда БҰҰ-ның арнайы әскерлері тұрады, әрі мұнда БҰҰ Бас хатшысының Кипр мәселесі бойынша төтенше өкілдігі орналасқан. Кипр – БҰҰ (1960), Еуропа Кеңесі (1964) және Британ Достастығының мүшесі. 1972 жылдан Еуропалық одаққа қауымдасқан мүше. 1987 ж. осы ұйыммен кедендік одақ құру жөнінде арнайы хаттамаға қол қойды, ал 1998 жылдан бері толық мүшелікке өту жөнінде келіссөздер жүргізуде. Елдің басты сауда серіктестері: Батыс Еуропа мемлекеттері мен араб елдері.

Аралдың түрік тұрғындары 1989 ж. 15 қарашада Солтүстік Кипр түрік республикасының құрылғанын ресми түрде жариялады. Ел президенті болып Р.Денкташ сайланған (1995 ж. қайта сайланды). Қазіргі күні Солтүстік Кипр түрік республикасы әскери-қаржылық жағынан Түркия үкіметіне сүйеніп отыр. 1983 жылдан елде түрік ақшасы (лира) жүреді. 1983 ж. Түркия мен Солтүстік Кипр түрік республикасы арасында экономикалық келісім жасалып, 1990 ж. құжаттық бақылау алынып тасталды. 1997 ж. 20 маусымда осы екі ел басшылары экономикалық, қаржылық және ішінара қауіпсіздік, қорғаныс, сыртқы саясат салалары бойынша интеграциялану жөнінде бірлескен декларация қабылдады.

Мұнда емендер, кипаристер, алеппо қарағайлары өседі. Аралда тұрақты өзендер жоқ. Қой, ешкі және шошқа жайылатын жайылымдар құрлық ауданының 10%-ын алып жатыр. Басты ауыл шаруашылығы дақылдарына бидай, картоп, темекі, бадам мен кипр шарап жасаушылары пайдаланатын жүзім жатады. Аралда жылдық орташа температурасы 20,5°С болатын жылы жерортатеңіздік климат орныққан. Троодостың кейбір жерлерінде 1050 мм-ге дейінгі мөлшерде жауын-шашын түскенімен, орташа жылдық деңгейі 500 мм-ден аспайды.

Кипр ежелгі Эгей мәдениеті орталықтарының бірі болды. Ол әр түрлі уақытта әр түрлі мемлекеттердің қарамағында болды. Б.з. 395 жылынан бастап ол Византия империясының құрамына кірді. Кейінірек оны арабтар мен кресшілер жаулап алды. 1571—1878 жылдары оған Осман империясы қожалық етті. 1878—1959 жылдары Кипр Ұлыбританияның отары болды. Халықтың 78%-ға жуығын кипрлік гректер, 18%-ға жуығын түріктер құрайды.

Кипр Ұлыбританиядан өз тәуелсіздігін 1960 жылы алды. Алайда 1963 жылы кипрлік гректер мен түріктердің арасында қарулы қақтығыстар болып өтті.

Ал 1974 жылы Түркия аралға баса-көктеп кіріп, оның үштен бірін құрайтын солтүстігіне бақылау орнатып, 1983 жылы "Солтүстік Кипр Түрік республикасын" құрды. Бірақ бұл республиканы дүниежүзілік қауымдастық таныған жоқ.

Кипр бөлшектенген күйінде қалып отыр, онда 1964 жылдан бастап БҰҰ-ның бейбітшілік сақтаудың тұрақты күштері орналасқан. Кипрдің өнеркәсіптік орталықтарының басым бөлігі түрік аумағында орналасқанмен, әсіресе туризмнің арқасында экономика аралдың оңтүстігінде дамуда. 2000 жылы аралда 2,7 млн-дай адам демалды.

Кипр Халқы

Кипр халқы бірнеше ғасырлар бойы екі этникалық топтан тұрады: гректер мен түріктер. Арал бөлінгеннен кейін киприот-гректердің басым көпшілігі оңтүстікте, ал түріктер солтүстікте тұрады. Жалпы халық саны шамамен 900 мың адамды құрайды, оның ішінде гректер — 650 000, түріктер — 160 мың. 1974 жылғы соғыстан кейін шамамен 180 мың грек киприоттары қашып кетті немесе күштеп оңтүстікке көшірілді. 42 мыңға жуық түрік солтүстікке көшті. Тек БҰҰ тағайындаған әкімшіліктің жанындағы Ларнака округінің Пила ауылында халықтың екі тобы тұрады. Сондай-ақ киприот-марониттердің және киприот-армяндардың шағын қауымдары бар. 2020 жылғы жағдай бойынша Кипр Республикасының халқы 896 000 адамды құрайды. 2019 жылғы жағдай бойынша БҰҰ бағалауы бойынша Кипр Республикасында 191 922 көшіп келуші немесе ел халқының 16% - ы тұрған.

Өнеркәсіп

Жалпы ұлттық өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 18% құрайды. Өнеркәсіптік өнім құнының 1/3 бөлігі өндіруші өнеркәсіпте және 2/3 бөлігі Өңдеу өнеркәсібінде жасалады. Шағын кәсіпорындар басым. Көптеген ірі кәсіпорындар, әсіресе тау-кен өндірісі, шетелдік капиталға (негізінен ағылшын) жатады. Мыс кенін (16,3 мың тонна, металл құрамы бойынша, экспорт), темір пириттерін (57,6 мың тонна, экспорт), хромиттерді (41,3 мың тонна), асбесті (23,3 мың тонна, экспорт), тұзды, гипсті, мәрмәрді өндіру жүргізілуде. 2010 жылы тау — кен өнеркәсібінің жалпы өнім көлемі 90,4 млн еуроны құрады, саладағы жұмыспен қамтылу-585 адам.

Электр станциялары (жалпы қуаты 204 мың кВт) тасымалданатын мұнаймен жұмыс істейді; 1971 жылы 564 млн кВт * сағ электр энергиясын өндіру тамақ өнімдері (шарап жасау — 1971 жылы 49,4 мың тонна, зәйтүн майы — шамамен 1 мың тонна, жеміс және көкөніс консервілері және т. б.), темекі, тоқыма, былғары-аяқ киім және т. б. дамыған басқа өнеркәсіп. Цемент өндірісі (1971 жылы 303 мың тонна), мұнай өңдеу зауыты. Қолөнер өндірісі дамыған (керамика, металл бұйымдары және т.б.).

Кипр өнеркәсібінде көптеген экспортқа бағытталған салалар бар. 2010 жылы экспорттың жалпы көлемі 475,4 млн еуроны құрады, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 20,7% - ға артық. Басқа елдерге жеткізілетін тауарлардың негізгі топтары маңыздылығы бойынша: фармацевтикалық өнімдер, сусындар мен тамақ өнімдері, электроника, қайта өңдеу өнеркәсібі өнімдері, машиналар мен жабдықтар, металдар және химия өнеркәсібі өнімдері. Сондай-ақ, Кипр жиһаз, киім, былғары бұйымдар мен автомобиль аксессуарларын экспорттайды.

Транспорт

Британдық отаршыл билік аралда теміржол салды. Ол 1905 жылы ашылды және 39 станция мен аялдамадан тұрды, оның ішінде Фамагуста мен Никосия. 1951-1952 жылдары төмен өтелуіне байланысты жабылды.

Кипрдегі автожолдар негізгі, қосалқы асфальтталған, ауылдық және автомагистральдарға (motorway) бөлінеді. Қозғалыс — сол жақ. Негізгі 4 жол ларнакадан Лимасолға дейін Оңтүстік жағалаумен өтіп, Никосияға апарады.

Қоғамдық көлік-автобустар мен таксилер.

Кипр Республикасында екі халықаралық әуежай бар, Пафос (қаладан 16 км) және Ларнака (қаладан 2 км). Аралдың грек бөлігіне қызмет көрсеткен Авиакомпания-Кипр Эйрвейс (ағылш. Cyprus Airways) 2015 жылдың 9 қаңтарында банкрот деп танылды.

2016 жылдың шілдесінде Кипр Үкіметі Charlie Airlines Ltd стартап-авиакомпаниясының жеңісін жариялады. Cyprus Airways брендін 10 жыл бойы пайдалану құқығына арналған конкурста. Charlie Airlines ресейлік S7 Airlines авиакомпаниясының бірлескен кәсіпорны (40 %) және жергілікті кипрлық инвесторлар консорциумы (60 %)нысанында құрылды.

Charlie Airlines Санкт-Петербург пен Тель-Авивтің Ларнакамен тұрақты байланысын іске қосты. Сондай-ақ, грек Родос пен Ираклионға рейстерге Билеттер сатып алуға болады. Сонымен қатар, Кипрмен Греция, Ресей және Ұлыбританияны байланыстыратын рейстер жарияланды.

Эрджан әуежайына (тур. Ercan) Солтүстік Кипрде рейстерді Turkish Airlines, Atlasjet (Түркия), AnadoluJet, Pegasus, Onur Air орындайды. БҰҰ буферлік аймағындағы Никосия әуежайы қараусыз қалған және жұмыс істемейді.

Ларнака әуежайы 1975 жылы ашылды және ішінара Ұлыбритания бұрын әскери база ретінде пайдаланған аумақта орналасқан. Ірі теңіз порттары-Лимасол және Ларнака. Солтүстік Кипрде қазіргі порт-Фамагуста..

Валюта

2008 жылдың 1 қаңтарына дейін ұлттық валюта кипр фунты (CYP) болды. 1 CYP шамамен 2 АҚШ долларына тең болды және 100 центке бөлінді. Банкноттарда үш тілде — Ағылшын, Грек және түрік тілдерінде жазулар болған.

"Фунт" (pound) сөзінің баламасы-Кипрде әдетте түрік тілінде қолданылатын "лира".

Фунт 1879 жылы құрылды және 1960 жылға дейін Британдық фунт стерлингке тең болды. Сондай-ақ, фунт Стерлинг сияқты, ол 20 шиллингке бөлінді. Алайда, фунт стерлингтен айырмашылығы, шиллинг 9 пиастрға (куруш) бөлінді, бұл алдыңғы валютамен, түрік лирасымен байланыс орнатты, ол курушиге де бөлінді. Түрік лирасының үлгісі бойынша пиастралар (куруши) 40 жұпқа бөлінді. Ерлі-зайыптылар ешқашан монеталарда немесе банкноттарда қолданылмаған, бірақ пошта маркаларында көрсетілген.

¼ , ½ Және 1 пиастр монеталары енгізілді. Пиастраның төрттен бір бөлігін декардың киприот гректері (декадан - "он") деп атады, өйткені он жұп, ½ пиастра — икосара ("икоси" — жиырма) болды. Сондай-ақ, 3, 4½, 9, 18 пиастр, 1 және 2 шиллинг монеталары шығарылды.

1955 жылы Кипр ондық жүйені енгізді, фунтты 1000 миллге бөлді ("мың"). 5 миллдегі Монета "пиастра" (шамамен аналог), ал 50 милльде — "шиллинг" (дәл аналог) деп аталды. 1983 жылы қосымша 100 центке ("жүзінші") бөлу енгізілді. Ең аз монета 5 миллей болып қалды, ½ цент деп аталды, содан кейін жойылды.

2008 жылғы 1 қаңтардан бастап еуро үшін 0.585274 CYP тіркелген бағамы бойынша Еуроға көшу жүзеге асырылды. Бұл туралы шешімді Еурокомиссия 2007 жылғы 16 мамырда (Мальтамен бірге) қабылдады, оны Еуропарламент 2007 жылғы 20 Маусымда және Еуроодақ басшылары 2007 жылғы 21 Маусымда растады. Айырбастау бағамы 10 жылдың 2007 шілдесінде Еуроодақтың қаржы министрлерінің жиналысында анықталды.

Фунт 2008 жылдың 31 қаңтарына дейін заңды айналымда (қолма-қол ақшамен) қалды. Банкноттарды банк мекемелері 2008 жылдың 30 маусымына дейін қабылдады.

Толық валюта айырбастау 2009 жылғы 31 Желтоқсанда (монеталар) және 2017 жылғы 31 Желтоқсанда (банкноттар) аяқталды.

Кипрдің ең ірі банкі — Bank of Cyprus.

Оффшорлық сектор

1977 жылғы 1 қаңтардан бастап әрекет еткен Халықаралық бизнес компаниялары (International Business Companies) үшін офшорлық режим 2004 жылғы 1 мамырдан бастап тоқтатылды (Кипр Республикасы ЕО-қа кірген сәттен бастап). Кипрдың оффшорлық режимі республика аумағында қызмет жүргізбеген компаниялар үшін 4,25% корпорациялық салық мөлшерлемесін қолдануды болжады. Қазіргі уақытта Халықаралық бизнес компаниялары жоқ (олар 2004-2005 жылдары таратылған немесе қайта тіркелген). 2002 жылғы "табыс салығы туралы" заңда компаниялардың барлық түрлері үшін 12,5% мөлшерінде корпоративтік салықтың жалпы ставкасы қарастырылған (мөлшерлеме 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады). Резиденттік және бейрезиденттік компаниялардың болуы көзделген.

Басшылығы Кипрде орналасқан, сондай-ақ тиімді басқаруы Кипрде жүзеге асырылатын компания Кипрдің салық резиденті болып танылады (директорлардың көп саны, мысалы, 3-тен 2-і Кипрдің салық резиденттері, жақсырақ азаматтары болуы, сондай-ақ Директорлар кеңесінің барлық кездесулері мен мәмілелер бойынша шешімдер қабылдауы және т. б. Кипрде қабылдануы жеткілікті). Кипрде 183 күннен артық тұрған адам салық резиденті-жеке тұлға болып танылады. Ресей Федерациясы мен Кипр Республикасы арасында 1998 жылы қосарланған салық салуды болдырмау туралы келісімге қол қойылды, оған 2010 жылғы 7 қазандағы хаттамамен елеулі өзгерістер енгізілді.

Кипр-Халықаралық салықтық жоспарлауда қолданылатын ең танымал холдингтік юрисдикциялар мен юрисдикциялардың бірі. ЕО-дағы корпоративтік салықтың төмен мөлшерлемесінен басқа, бағалы қағаздарды сатудан түскен кірістер, пайыздар және алынған дивидендтер салықтан босатылады. Шетелге төленетін пайыздар, дивидендтер және роялти үшін көзден салық алынбайды. Кипрде қосарланған салық салуды болдырмау туралы, оның ішінде Ресеймен және ТМД-ның басқа елдерімен жасалған шарттардың кең желісі бар.

Компанияларды құру, олардың жұмыс істеуі және таратылуы "компаниялар туралы" Кипр Республикасының Заңымен реттеледі (The Companies Law, Cap. 113). Кипр Республикасында тіркелген компанияны сатып алудың негізгі себебі Кипр Республикасының 2002.07.15 № 118(I)/2002 "табыс салығы туралы" Заңының 8 "босатылу" Б.22 Т. сәйкес бағалы қағаздарды сатудан кірістер салық салудан босатылады. Кипр Республикасында Бағалы қағаздар деп акциялар, облигациялар, мемлекеттік облигациялар немесе Кипрда да, сол сияқты кез келген өзге юрисдикцияда құрылған компаниялар немесе өзге заңды тұлғалар қатысушыларының үлестері (вексельдер оларға жатпайды) түсініледі.

Ең танымал және кең таралған түрі-акциялармен шектелген жеке компания (жеке компания шектеулі серіктестік). Бұл ретте кипрлық компаниялар көбінесе холдингтер, Топтың қаржылық компаниялары, инвестициялық компаниялар, халықаралық сауда компаниялары, лизингтік компаниялар, роялти бар схемаларда компаниялар ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар, Кипрде компанияны тіркеу бағалы қағаздарды сатудың ең қарапайым, қол жетімді және тиімді нұсқасы болып табылады.

Тағы қараңыз

• Кипр аралы