Мамашәріп би

Мамашәріп би Бұхарбайұлы (шамамен 1815 жылы туған – өлген жылы белгісіз) Сырдария мен Әмудария аралығындағы Қызылқұм шөл даласында (Зеравшан аңғары мен Нұратау аралығындағы ауылда) туып, ержеткен қазақтың айтулы биі.

Мамашәріп би туралы әңгімелер

Оның ата-тегі Шәкәрім Құдайбердіұлынының шежіресінде былайша кестеленген: Арғын - Тобықты - Рыспетек - одан Мұсабай, Көкше, Дадан, Көкшеден Топыш, Томан. Топыштан - Бәші, Шобан. Шобаннан - Нәдір, Берет. Бәшіден - Алыбай, Жақсыбай, Қарабақан, Тарабай тарайды. Мамашәріптің бүгінде 85 жасқа келіп отырған Төлеген деген баласы осы шежірені былайша жалғастырады:

- Нәдір, Берет, Қарабақан, Тарабай әулеті - Семей, Шыңғыстау, Жиделідегі тобықтының ата қонысында қалып кетеді де, Алыбай мен Жақсыбай қилы жаугершілік заманда, жоғарыда айтқандай су жағалап бері қарай көшеді. Бұл оқиға шамамен айтқанда 1723 жылдардың тұсы болса керек. Бір жағынан жау қысқан, екінші жағынан - аштық-жалаңаштық қысқан ел, оның үстіне ата жұртынан ауа көшкен босқын елде қандай сән-салтанат болсын, боса көшіп отырып талай жерді шарлатан деседі. "Жау жағадан алтанда, бәрі етектен тартады" дегендей, босып бара жатқан елге бопса жасайтындар да табыла кетеді емес пе, талай жерде талықсып, енді өлдім дегенде әуелі Құдай, қалды ата-баба әруағы колдап көшін қайта түзеп алғанға ұқсайды. Содан көшіп келе жатып, Қарсақбайдың үстінен өткенде туған ұлға

- Қарсақбай, Есілдің үстінен өткенде туған балаға Есілбай, Бұхардың үстінен өткенде туған ұлы - Бұхарбай, Сырдың үстінен өткенде туған ұлға Сырлыбай деп ат қойған екен. Осы шалдардың бәрі де біздің аталарымыз болып келеді. Содан әрі қарай айта берсек, ауа көшкен екі атаның бірі Жақсыбайдан төрт ұл туады.

Олар - Тұрсынбай, Ораз, Есқожа, Қозы дегендер Түркістан шаһарының маңында қалып қойыпты. Алыбайдан үш ұл туады. Олардың аттары - Есен, Баяш, Төбет. Төбеттің тұқымы Семей жақта деп естігенбіз. Баяштан төрт бала туады. Олардың аттары - Рысымбет, Меңей, Асан, Шағыр.

Сонымен менің жеті атамды сұрасаңыз, ол былай жіктеледі. Әуелі Көкшеден бастасам, одан Топыш туды дедім:

Топыш - Бәші - Алыбай - Баяш - Рысымбет - Қожагелді - Үсен - Үмбет - Дауылбай - Бұхарбай - Мамашәріп.

Мамашәріптен Жуар, Төлеген туғанбыз. Сонда өзімді қосып есептесем, Көкшеге дейін 12 атаға жеткен екенбіз.

Мамашәріптің Үмбетұлы Дауылбай деген арғы атасы өлерінің алдында 18 жасар Бұхарбайға билікті беріпті. Кейін Бұхарбай да (Бұхар шаһарында туғандықтан солай аталған) әбден қартайған шағында 18 жасар Мамашәріпке билікті өз қолынан табыс етіпті дейді ел. Сөйтіп Мамашәріп он сегіз жасынан өмірінің ақырына дейін, Қызылқұм болысына төбе би боп өтіпті.

Енді Мамашәріп бидің немересі Әнуар Қожахметұлының естелігінен мына бір екі аңызға назар аударайық:

- Ата-мекеніміз Бахтиярдың құмы, Қорасанның құмы деген жерлер екен.

Құдайберді деген бидің Әжібай, Айдынбай деген балалары, Тоты деген қызы болды. Сол Тоты апамызды Мамашәріп биге әйел үстіне беріпті. Бергенде, оның тарихы бар. Оспан деген божбан ел арасында жүріп, қыз алып қашу, әйел, жесір дауына көп араласқандықтан "қыз жолдас" атанған екен. Сол Осекең ағамыз Тоты қарындасын Мамашәріпке бергізген көрінеді.

Тоты апамыз барған соң ұзамай бала көтереді. Тұңғышы - Сейдахмет, одан кейін Қожахмет, одан соң Төлеген туады. Мамашәріптің бәйбішесі Тотыны туған қызындай етіп күтіп, сыйлап өтіпті. Оның себебі - Тоты түскенше ол кісі бала көрмей жүреді екен. Апамыз барып Сейдахметті туған соң ұзамай бәйбішесінің өзі де құрсақ көтеріпті. Божбанның қызының аяғы құтты болып келеді, "божбаннан жекжатың болса, қарның ашпайды" дегенді бұрынғылар бекер айтпаған деп отырады екен жарықтық.

"Абысын тату болса - ас көп" демекші осындай себептермен Мамашәріп бидің дастарқаны жиналмай, елге абыройлы кісі болып өггітаі дейді.

- "Шал күйеу,

Шал күйеу болса да нар күйеу", - дейді екен божбандар оны. Көне көз шалдар Мамашәріп туралы неше түрлі әңгіме айтушы еді. Сол кісі бір жерде:

"Биіктің керегі не - маңында бұлағы болмаса,

Бұлақтың керегі не - жағасында құрағы болмаса,

Құрақтың керегі не - мал тоқтар тұрағы бомаса,

Қарттың керегі не - көп естіген көрі құлағы болмаса?

Кәрі құлақтың керегі не - жастай көзі қырағы болмаса,

- депті.

Мамашәріп бидің тоғыз ұлы болған, олар: Сақы, Өмзе (бәйбішесінен), Сейдахмет, Қожахмет, Бердібек, Балғабек, Аппаз, Аскар, Толеген. (Бұлар божбан Құлан ақынның Қанбай деген қарындасынан екен). Бұлардан өсіп-өнген үрім-бұтақтар бүгінде Онтүстік Қазақстан, Семей және Өзбекстанның Бұхара, Самарханд, Ташкент облыстарының қала, қыстақтарында тіршілік етіп келеді.

Мамашәріп би туралы әңгіме

Досмұрат деген кісі ашу үстінде қамшысын қаттырақ сілтеп қалса, ажал аяқ астынан деген, адам өледі. Өлген адам - қыпшақ еді. Арада бір қыс өткен соң 56 адам қыпшақ келіп, Досмұраттың үйіне түседі. кезде қазақтың салт-дәстүрі қатал. Жазықсыз кісі өлсе - қанға кан, жанға жан деп қасарысып тұрып алады. Екі жақтың биі қатар отырып даудасуға көшеді.

- Ей, Досмұрат, қыпшақта ұзында өшің, қысқада кегің ма еді? - деп сұрады 56 адамды бастап келген кыпшақтың биі.

- Жоқ, кегім де, өшім де жоқ, - дейді Досмұрат.

- Олай сұраған себебім, кегің, болса, өшің болса қайтарсын деп келіп едім. Ендеше, неге кісі өлтіресің?

- "Оқыс болса быламыққа тіс сынар" дегендей, ашу устінде қате тиген қамшы еді, айып-мінімді мойындап, мал-дүниемен бітіселік, - дейді Досмұрат.

- Мал-дүниемен бітісе берсек, қыпшақтың далаға тастай алмай жүрген адамы жоқ. Азаматымның басына - бас бересің, не тұрысатын жеріңді айт, не қанға - қан, - дейді қыпшақ биі.

Сөйтіп, екі жақ келісе алмай, аға баласы еді ғой деп тобықты Мамашәріп биге кісі жібереді. Мамашәріп келеді. Мән-жайға қанған соң Досмұратқа карап:

- Қыпшақ ағаң - тоқсан баулы, көп ел екенін білесің бе? - депті. 

- Білемін, - дейді Досмұрат.

- Білсең, көппін деп мақтанғаны емес. Көппін деп азаматын сұраусыз - кұнсыз тағы жібере алмайды. Қанша жерден көп болса да әр азаматтың орны бөлек. "Жоғалған пышақтың сабы - алтын" деген, өлген азамат құнсыз кетсе қадірінін кететіні белгілі, - деп Досмұратты біраз тұкыртып алған соң, қыпшақтың еліне арнап былай дейді:

- Азаматты іздеу инабатты елдің салты. Ата дәстүрін берік тұтынған ел екеніңді көріп отырмын, шырағым. Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан деген; екеуіңнің араңа енді кәрі койдың жасындай жасым қалғанда жаушы емес, елші болып отырған жағдайым бар. Сөзімді тыңдасаң, мен мынан айтқым келеді.

- Би, айта беріңіз, құлағым сізде, - дейді қыпшақ биі.

- Айтсам азамат өлгені рас. Ол қастандықпен жасалған іс емес екенін біз де біліп отырмыз, бізден гөрі өзің де жақсы біліп отырсың. Қазақ "қанға - қан" дегенді ата жауына айтқан. Алдыңда отырған - Досмұрат ата жауың емес, ауылы аралас, қойы қоралас ағайын, құда, жекжат ел. Араға шайтан от салып, осындай ахуалға іліктірген екенсіңдер, енді сабаға түсіңдер. Азаматтың басын малға шағуға болмайды. Бірақ, даулап мен саған азаматтың басын алып берсем. Бұл істің сонда ертеңі не болады?

- Ертеңі не болсын, сонымен дау-дамай бітеді? - дейді қыпшақ би.

- Жоқ, дау онымен бітпейді. Кесірлі даудың ұзындығы - Ніл дариядай, үлкендігі - Қап тауындай. Қап тауына өрмелеп жылан да шығады. Сен - жылан емес, қыран болуға лайық жігіт екенсің, - деп бір тоқтағанда, қыпшақ биі:

- Ақсақал онымен не айтқыңыз келеді? - дейді.

Айтқым келетіні, сен бүгін қанға - қан деп Досмұраттың қанын төксең, ертең оның соңында қалған бала өседі, кәмелетке келеді. Жан-жағына қарайды, жарау атын мінеді, жал-құйрығын тарайды, әкем қайда деп сұрайды емес пе? Әкесіз бала әкесін бұлдап сенін ұлыңа бармас па? "Жетім қозы тас бауыр, отығар да жетілер". Найза алып, сарбаз топтап, сан тараптан қол жиып, сары қымыз сапырған, салқын сарай салдырған сенің балаңа келмес пе? Арғын Бұхар жырау айтты деген сөз бар:

- Рулының оғы қалса табылар.

Жалғыздың тартатұғын жағы қалса табылмас.

Әкелі бала жау жүрек,

Әкесіз бала сұм жүрек,

Жиын болса бара алмас,

Барғанменен орын ала алмас,

Екі көзі жаудырап,

Тұлымшағы салбырап.

Әкелі бала жау жүрек,

Жиын болса барады,

Барып орын алады.

Бітірер сенің дауыңды.

Қайтарар сенің жауыңды,

- дегендей жетім тартқан жебе жеті ықылым жерге жетеді. Қанды қанмен жусақ білгеніміз қайсы ұрпақтан ұрпаққа кетер дау қалдыру деген сөз өмір бойы өзара бітіспес жау қалдыру деген сөз.

- Олай болса, беретін құнын айтсын? - депті морт сынған қыпшақ биі. Сөйтіп, Досмұрат мал беріп құтылады. Әкем Мамашәріп екеуін жарастырып, ақ сарбас шалып, қонақ етіп таратыпты. Екі ел арасы татуласып, кейін қайта араласып кетеді.