Отырар алқабының тарихы

Отырар алқабын ежелгі адам баласы бұдан 1 миллион жылдай бұрын мекендеген. Муны аймақта және Қаратау сілемдерінде жүргізілген археологиялық зерттеулер айғақтап отыр. Жалпы, адамның өмір сүру дәуіріне байланысты жер тарихындағы төрттік (антропогендік) дәуір бұдан 2 миллионнан аса жыл бұрын басталған. Бүл кезде Қазақстанда ірі палеогеографиялық өзгерістер болып, тау түзілу үдерістері жүрген. Төрттік дәуірде климат талай рет өзгерді. Томал антропогеннің алғашқы кезеңдерінде климат біршама жылы болды.

Отырар алқабының картасы

Тас дәуірі

Тас құралдары

Палеонтолог мамандардың зерттеулері ерте плейстоценде Отырар мен Түркістан шұраттарында мосбах жылқысы, мерк мүйізтұмсығы, алып түйе, трогентериев немесе вюст піліне туыстас піл, плейстоцен есегі, Шетензак бизоны, арқар, страус, теңіз хайуанаттар мен ұсак кемірушілер тіршілік еткендігін көрсетіп берді. Тіказулы орман пілі өзендер аралығындағы ормандар мен қалың бұталар арасын, бизон, эласмoтерия, жалпақ маңдайлы бұлан, марал, бұғы өзендердің тоғайлы түбектері мен шөбі биік жазықтықтарды, алып түйелер шөлді жерлерді, жылқылар далалы аймақтарды мекендеді. Бұлар ежелгі адамның негізгі аңшылық нысаны еді. Түркістан маңындағы Қошқорған, Шоқтас ескерткіштерінен тас құралдарымен қатар осы кезде тіршілік еткен түз аңдарының сүйектері де аршып алынған. Бүл ескерткіштер әзірге Оңтүстік Қазақстандағы ең көне дәуірлерді қамтитын археологиялық нысандар болып табылады. Ескерткіштердің ерекшелігі сол, олар травертиндік сақина құрған су көздерінде орналасқан және тас құралдары — жергілікті "микроиндустрия" кешенін құрайды. Травертинді ескерткіштер Еуразияда өте аз. Олардың абсолют мерзімі біздің заманымыздан бұрынғы 1 миллион жылдардан біздің заманымыздан бұрынғы 200 мың жылдықтар аралығында. Қошқорған фауналық кешені мен тас артефактілерінің ең ерте кезеңі 500-750 жылдарды қамтиды. Тас құралдары өзектас, өзектас пішінді бұйымдар, леваллуа жарықшақтары, үшкіртастар, малта тас сынықтары, тас тіліктері мен жаңқалары, қырғыш, теңізібойы заттардан тұрады. Мұндай еңбек құралдарын ежелгі адамдар аңшылықта, күнделікті тұрмыста пайдаланған.

Палеолит

Ашель мустье және кейінгі палеолит дәуірлеріндегі ескерткіштер Қазақстанның Оңтүстік аудандарынан көптеп табылған. Мысалы, Шәуілдірден батысқа қарай 10 км жердегі Ақсу—Арыс тұрағынан тас жаңқа, қол шапқы, өзектас, теңізі бойынан бұйымдар жинастырылған. Сондай-ақ, Арыс, Шаян, Арыстанды теңіздері бойынан өзендер бойынан палеолит дәуіріне жататын ескерткіштер ашылған. Көбінде леваллуа техникасы ұзақ жылдар бойы сақталып келген. Әсіресе назар аударуға лайық бірегей ескерткіштердің бірі — Уәлиханов турағы. Ол 6 мәдени қабаттан тұрады. Қазба барысында бірнеше мың тас құралдарынан басқа жануарлар сүйектері, ошақ орындары ашылған. Бүл кезде тас құралдарын жасаудың палеолиттік дәстүрі өз жалғастығын тапты және шаруашылық қаракетке байланысты жаңа құралдар (трапеция және сегмент пішінді, теңізіб.) пайдаланылды. Адам бұрынғысынша жануарларды аулады және әр түрлі өсімдік тағамдарын (жабайы жаңғақ, жидек, жабайы сәбіз) және кейбір өсімдіктердің түйнектерін теруді кәсіп етті. Палеолит заманындағы фаунаның жойылуы адамдарды жаңа кәсіптерді меңгеруге мәжбүрлейді.

Мезолит

Мезолит дәуірінің ескерткіштері Қазақстанда аз зерттелген. Соған қарамастан Отырар алқабынан бірнеше мезолиттік кешендер ашылып отыр. Олар Шілік ауылдық әкімшілігіне қарасты жерлерден анықталған. Қысып түзету техникасының жетілдірілуі жаңа технологиялық әдістерді (тегістеу, бүрғылау, аралау) игеруге алып келді. Мұндай өзгерістер Отырар оазисі мен оған іргелес аймақтардағы Дермене, Жаңа шілік 1,2,3 тұрақтары, Тасқотан, Қараүңгір ескерткіштер материалдарынан да байқалады. Әсіресе Қараүңгір неолиттік тұрағынан осы дәуірге қатысты ең көп және көрнекті материал алынған. Тас пен сүйектен жасалған құралдардан басқа қыш ыдыстар сынықтары да көптеп табылған. Мұндай заттар табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына өндіруші шаруашылық келгендігінен хабардар етеді. Сондай-ақ, бұл кезде кен кәсібі мен тоқымашылықтың, егіншіліктің бастамалары шықты. Сөйтіп, Оңтүстік Қазақстанда тас дәуірі үзіліссіз, үздіксіз дамыды.

Неолит

Біздің заманымыздан бұрынғы 5 мың жылдықтар шамасында басталған неолит дәуірінде шаруашылықта зор өзгерістер болды. Еңбек құралдарын өндіру барған сайын мамандандырылды. Палеолиттік пышақ тәрізді тілікшелер және мезолиттік микролиттерден бастап кейінгі палеолиттің соңғы кезіне дейін мекендеген. Табылған дөңгелек өзектастар, тас жаңқалары, екі жағы өнделген шапқы құралдар, үшкіртастар, қырғыштар мен жонғыш қырғыштар, кескіштер шақпақ тас пен халцедоннан жасалған. Оңтүстік Қазақстанда палеолиттік тұрақтардың көп болуы, бұл жер ежелден адам баласы өмір сүруге қолайлы өңір болғандығын айғақтайды.

Қола дәуірі

Қола ыдыс

Қола дәуіріндегі құрал-саймандар

Отырар алқабындағы қола дәуірі мәдениеті әзірге толыққанды зерттеле қойған жоқаласы жалпы Қазақстанның баска аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан қола дәуірінің ескерткіштері анағұрлым аз зерттелген. Ұзақ уақыттағы ізденістер нәтижесінде Қаратаудың солтүстік баурайындағы Таутары, Төле би ауданындағы, Бүргіліктегі қорымдар материалдары ғана толымды сипатталып анықталған. Таутары қорымындағы қабір үстіндегі құрылыстар қырынан орнатылған тақтатастармен немесе жерге қазылмай-ақ қойылған тастармен белгіленген. Жерлеу орындарының дені — тік бұрышты, шаршы тәрізді, сопақша немесе шеңбер түріндегі қоршаулар мүрдені көбінесе өртеген. Кей ретте шұңқырларға жерлеп, бетін тақтатаспен жапқан. Мүрде жанына бірден беске дейін ою-өрнегі бар қыш ыдыстар қойған. Сондай-ақ, қабірлерден қола мен алтыннан жасалған ұсақ бұйымдар, әшекейлік заттар (моншақ, сырға, сақина, салпыншақ, қаптырма т.б.) да табылған. Алынған материалдар мұндағы мәдениетті Андронов мәдени-тарихи қауымдастығына жақындатады. Сонымен қатар Шардара өңіріндегі Жамантоғайдағы оба үйіндісінің астындағы үш қабір кейінгі қола дәуіріне жатады. Mүрделердің жанынан қыш ыдыстар, қола пышақ пен төрт кырлы біз табылған. Соңғы жылдары алынған мағлұматтар ғылым айналымға әлі толымды түрде түсе қоймауы өңірдегі қола дөуірі мәселелерін тиянақты шешуге мүмкіндік бермей отыр. Әзірге Оңтүстік Қазақстан қола дәуірінің кейбір қырлары толық зерттелмесе де, бүл өңірден сол замандағы жарқын ескерткіштердің табылуы, мұнда өзіндік мәдениет болғандығын айғақтайды.

Ерте темір дәуірі

Сақтар

Сақтар картасы

Антикалық жазба дерек көздері мен археологиялық мағлұматтар Отырар алқабында біздің заманымыздан бұрынғы 1-мың жылдықта өмір сүрген тайпалар көрші елдермен өркениетті мәдени-экономикалық байланыстар орнатқандығын нақты көрсетіп берді. Көне парсы, элам және аккад тілдерінде құрастырылған Дарий мен Ксеркс патшаларының жазбалары, көне ирандықтардың зороастриялық дін кітаптарының жинағы — Авестo, әсіресе грек және латын тілдеріндегі ежелгі грек-рим авторларының (Геродот, Гекатей Милетский, Арриан, Диодор, Плиний, Страбон, т.б.) шығармалары байырғы халықтардың тарихын түзуде маңызды рөл атқарады. Бірақ басты дерек көздерін археологиялық мағлұматтар береді. Сырдария алабындағы сақта ескерткіштерінің бірі Шірікрабад саналады. Сондай-ақ 1877 жылы "Әмудария көмбесі" көне өнер туындылары аталған өзен бойынан табылды. Ол 180-нен астам алтын мен күмістен жасалған бұйымдар мен 1000-нан астам теңгелерден тұрады. Заттар көне грек, иран, сақ мәнеріндегі ою-өрнектермен салынған. Археологиялық қазба жұмыстары Әмудария көмбесіндегі заттар Отырар алқабындағы көне тайпалардың мәдениетімен тығыз байланыста дамығандығын аңғартады. Көне жазбаларға қарағанда Ахемен әулетінің патшалары сақтардың әр түрлі тайпаларымен жауласып, бірде жеңіп, бірде жеңіліп Әмудария көмбесі отырған. Сақтар парсы әскерінің құрамында грек-парсы соғыстарына қатысты. Александр Македонский (қаласы Ескендір Зұлқарнайын), селевкилер әулеті де сақтарға қарсы соғысты. Дегенмен, парсы және грек дереккөздеріндегі тайпаларды Орталық Азияның осы заманғы картасына орналастыру туралы мәселе өлі түбегейлі шешілген жоқаласы бұған қатысты ғалымдар арасында түрлі болжамдар бар. Ғалымдардың көпшілігі біздің заманымыздан бұрынғы 7—4 ғасырлардағы Қазақстан аумағына тайпалар мен тайпалық топтарды былайша орналастырады: оңтүстікте тиграхауда сақтары тұрған, бүл әр грек дереккөздерінде массагеттер деп аталды, сондай-ақ мұнда дахтар (дайлар) тұрды, ал батыста — савроматтар (ежелгі аорстар), Орталық аудандарында — исседондар, солтүстік-шығыста — аримаспылар мекендеген. Бұлардын барлығы тілі жағынан туысқан және мәдениеті жағынан жақын сақ және сармат тайпаларының этникалықаласымәдени бірлігіне кірген. Оңтүстік Қазақстанды мекен еткен сақтарда отырықшылық мал шаруашылығы басым болды. Олар Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендері бойында, Қаратау жотасының баурайларында кеңінен тарады. Сондай-ақ суармалы егіншілік те дамыған. Сақ обаларынан шыққан мал сүйектері олардың осы заманғы қазақтың құйрықты және ұяң жүнді, өсімтал тұқымдарына жақын қой өсіргендігін көрсетіп берді. Жылқының екі түрін өсірді. Оның жабы (берк) түқымдасы қазақ жылқысына ұқсас еді. Сақ заманында қола дәуірінде кең тарай бастаған Қаратау жотасы мен Шу-Ӏле тауларындағы (Арпаөзен, Қойбағар, т.б.) жартастағы суреттер де айғақтайды (қаласы Қаратау шимайлы тастары). Сақтар заманынан бізге жеткен сақ "пирамидалары" немесе "патша" обалары байырғы сақтар мәдениеті жайлы мол мәлімет береді. Қараспан маңындағы Қарауылтөбедегі топырақ үйіндісінен тұрғызылған обаның диамал 110-120 метрді құрайды. Биіктігі 16 метрдей. Мұндай ірі обалардың салынуы Оңтүстік Қазақстан жері сақтардың басты орталытарьшың бірі болғандығын аңғартады.

Қаңлылар

Сурет:Ancient Taraz Kazakhstan.jpg

Қазіргі Тараз аймағы

Жартастағы суреттер

Отырар тиыны

Негізгі орталығы Сырдарияның орта ағысы болған, Қазақстанның Оңтүстік өңірін мекен еткен қаңлы жұрты туралы көне қытай жазба ескерткіштерінде жиі кездеседі (қаласы Қаңлы мемлекеті). Жаңа заман шегіндегі мәліметтерде бұл князьдікте 600 мың адам тұрып, соғысқа 120 мың жауынгер шығара алатындығы айтылады. Астанасы Битянь қаласы болған. Шежірешілер Қаңлының "Ұлы билеушісінің" вассалдары ретінде бес "кіші иелікті" (сусе, фуму, юень, ги, юегянь) атайды. "Қаңлы" деген термин 8 ғасырдың бас кезіндегі көне түркі руналық жазбаларында Канпо-Тарбан немесе Канпо-Тарбанд түрінде ұшырасады. Ол Авеста мен Махабхаратта айтылатын ежелгі Кангха болуы ықтимал; бұл жазба ескерткіштерде сақтармен және тохарлармен қатар "анкилер" де айтылады. Егер Қазақстан аумағының оңтүстік шығыс жағын мекендеген үйсіндер мен ғұндардың шаруашылығында мал өсіру басым болса, Сырдария бойын мекендеген қаңлылардің шаруашылық кәсіптерінің негізгі бағыты отырықшы мал шаруашылығымен қатар жүргізілген телімді және көлдетіп суару егіншілігі болды. Қаңлылардің қоныстарынан ондаган тұрғын үй мен қора-қопсылар аршылған. Қамал дуалдарымен және су толтырылған орлармен қоршалган бұл қоныстар өзеннің немесе оның салаларының жағасына орналасты. Олардың бәрінде ұзақ уақыт отырықшылық тіршілік болғанын көрсететін қалың мәдени қабаттар бар. Қалалардағы негізгі құрылыстар шикі кірпіштен, кейде пахса блоктарымен аралас салынган еңселі үйлер еді. Қаңлылар дәнді дақылдар еккен және бақша өсірумен де айналысқан. Қоныстарда тұрғын үйлерде болсын, қора-қопсыларда болсын дән, астық сақтайтын ұра, еденді сылайтын балшыққа, шикі кірпішке қосылған сабан, толыи жатқан дәнүккіштер, астық, бақша дақылдарын сақтайтын қыш кеспектер табылды. Олар жерді тас кетпендермен өндеген, сүйектен жасалган егіншілік құралдарды да пайдаланған. Қаңлылар жалғыз егіншілікпен ғана емес, сонымен қатар мал шаруашылығымен де шұғылданды. Көптеп сиыр, қой, жылқы және ешкі өсірді. Қаңлылардің қарауындағы аумақтың әр түрлі аудандарында мал шаруашылығының үлес салмағы әр түрлі болған, жеті асарлықтарда мал шаруашылығы басым болды. Аң аулау мен балық аулаудың қосалқы маңызы болды. Елік, таутеке, арқар, киік ауланды. Қоныстар мен қорымдарды қазған кезде балық аулау құралдары - шанышқылар, сүңгілер, қармақтар, жүкшелер шықты. Қаңлы қоғамында әр түрлі кәсіптер, қолөнер, сауда және ақша айналысы дамыды. Қаңлы тайпалары Орта Азия мемлекетгерімен, Кавказ өңірімен, Риммен, Қытаймен айырбас қатынастарын жүргізген. Муны басқа елдерден келген заттардың табылуы, маржаннан, лазуриттен, садақтан, ақықтан, халцедоннан жа¬салған моншақтар, альмандин мен інжуден ілмешігімен коса жасалған алтын сырғалар көрсетеді. Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ-І ғасырларда қаңлылар өздерінің ақшасын соғуға әрекет жасайды, хорезмдіктердің "аты беймәлім патшасының" мәнеттерін кеңінен пайдаланады. Қаңлылардың материалдық мәдениеті шартты түрде. Бұл мәдениеттер көбінесе Оңтүстік Қазақстанның және Орта Азияның көршілес аудандарының Шаштың, Хорезмнің — отырықшы қоныстары мен корымдарынан табылған материалдардан белгілі. Қаңлылардің мекендеген негізгі аймағы Сырдария өзенінің орта бойы еді. мәдениеттің қауыншы нүсқасының көптеген ескерткіштері нақ осы жерде шоғырланған. Сырдарияның орта ағысы өңірін мекендеген қаңлы тайпаларының мәдениеті мен тұрмысын Ақтөзенбе-2 және Ақтепе (Ташкент маңы) қоныстарын қазған кезде табылған заттар неғұрлым толык бейнелейді. Ақтөзенбе—2 қонысы айнала қалың, биік дуалмен қоршалған, шамамен 4 гектар жерді алып жатқан ірі елді мекен болғандығы анықталды. Бұл қорғанның ішіндегі қала тұрғындарының тұрғын үйлерінен басқа сарай бітімдес үлкен үйде қаланың басқарушы-әкімінің резиденциясы орналасты. Тұрғын жайларға жарық терезеден түскен және ашық жерошақтармен, камин тәріздес пештермен жылытылған. Бұл қоныстарды мекендегендер көлдетіп суару егіншілігімен және мал шаруашылығымен айналысқан. Шаруашылыққа және тұрмыста құмыра, саптаяқ, құмған тәріздес ыдыстар, таба, қыш кеспек, аяқ, кесе сияқты әр түрлі қыш ыдыстарды пайдаланған (қаласы 5-қосыміиа). Тас қол диірмендерді дәнді ұн қылып үгу үшін пайдаланған. Ұршықтар ұршықбастарының, тоқыма ісінде пайдаланылған тас жүкшелердің көп болуы жіп иіру, мата тоқу өнерінің жақсы дамығандығын көрсетеді. Қолөнердің темір еңбек құралдарын (пышақ), қару (қанжар, жебе үштары), сүйек оятын құралдар жасау сияқты баска түрлері де дамыған. Зергерлік бұйымдардан алтын сырғалар, қола сақшалар, түрлі-түсті тастардан қол салынған бедерлі алтын кдп-тырмалар, түрліше моншақтар жасалған. Сырдарияның төменгі ағысын қаңлы дәуірінде Жетіасар мәдениетінің көптеген ескерткіштерін қалдырған тайпалар мекендеген. Ең ірі ескерткіштердің бірі — Алтынасар қала жұрты; қалың әрі биік сокла дуалмен коршалған бұл кала 17 гектарға жуық жерді алып жаткан. Қаланың тұрғын үйлері орама тәріздес орналасқан, қатарластыра салынған енсіз үйлер болды. Кісі тұратын бөлмелердің еденінің үстіне қалқа төсектер жасалды, олар қабырғаны ойып жасалған камин үлгісіндегі пешпен және ашық жерошақтармен жылытылды. Тамақ та сонда пісірілді. Үйлердің қабырғалары шикі кірпіштен қаланып, балшықпен сыланған; залдардың бірінде ақ қабырғаға қызыл бояумен оюлар, гүл суреттері тізбектеліп салынған. Қаңлы тайпалары мекендеген аудандардың бәрінде де қоныстар қасында қорым орналасты. Бейіт құрылысы жер үстіне үйілген обалар, жерден қазылған қабірлер болып келеді. Өлген адамдар жай шүңқырларға, лақытталған үңгір қабірлерге жерленген. Қабірге ас құйылған ағаш, қыш ыдыстар қоятын болған. Ерлерді қаруларымен — қанжар, семсер, садақ, жебелерімен көмген. Әйел молаларынан көбінесе әсемдік заттары — сырға, сақина, білезік, моншақ алқалар шығады. Қаңлылардың материалдык мәдениеті — бұл көбінесе отырықшы, егін салатын тайпалардың мәдениеті. Ӏрі-ірі кірпіш құрылыстар, архитектурасы күрделі сарай үй қабырғаларындағы әдемі мәнерлі оюлар ежелгі Қаңлыде мәдениеттің даму деңгейінің биік болғандығын көрсетеді. Бұл жерлер құдіретті Түрік қағанаты құрамына VI ғасырда енгендігі жазба дерек көздерінде айтылады.

Батыс түрік қағанаты

Батыс түрік қағанатындағы соғыс көрінісі

Түрік қағанаты ыдырап, екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болған ерте ортағасырлық бұл мемлекет аумағы Алтай-Сібір жерінен бастап, Әмудария мен Еділ өзеннің темал ағысына дейінті аралықты қамтыған. Саяси ахуалдарға байланысты шекара өзгеріп тұрғанымен, негізгі аумағы ежелгі Үйсін жері, Жетісу өңірі болған. Халқы "12 оқ елі" (он оқ бүдүн), "5 арыс дулу" (5 тайпалы нушеби) деп те аталған. Қағанаттың құрамына өр кезенде қарлұқтар, Енисей қырғыздары, шығылдар (шігілдер), чомулдар (шөмекейлер), тухеилер, т.б. енді. Ұлы жібек жолының мемлекет аумағын басып өтуі мұнда қалалық мәдениеттің өркендеуіне ыкпал жасады. Теңгелер түркі қағандары атынан соғылғанымен, олардағы сөздер соғды тілінде жазылды. Мемлекет Шегуй (610—18) мен Түн жабғу(618—30) қағандар түсында күшейіп, шекарасы нығая түскен. Түн жабғу қаған мемлекетгің батыстағы шекарасьш кеңейту саясатын жалғастырады. Түркістан маңындағы Мыңбұлақ деген жерді жазғы қонысына айналдырады. Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғары ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытуға мүмкіндік берген. 625 жылы Парсы еліне қарсы Византиямен келісімшартқа отырған. Түн жабғу император Ираклийдің Кавказға жасаған жорығына (628—29) қатысып, жаулап алған жерлерден Тбилиси сияқты қалаларды оз үлесіне алады. Түн жабғудың әскери жетістіктеріне риза болған Ираклий Тбилиси қаласы түбінде оған оз тәжін кигізіп, қызы Евдокияны тұрмысқа беретінін мәлімдеген. 630 жылы түріктер Арменияға басып кірген. Бірақ қағанаттағы ішкі қайшылықтарға байланысты Кавказда көп тұрақтай алмай, кері қайтып кеткен. Нәтижесінде 630—34 жылы қағандық Орта Азиядағы, Сырдария аймағындағы иеліктерінен айырылды. Тайпааралық соғыстар 17 жылға (640-57) созылды, бұл қытай әскерлерінің баса көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды. 656 жылы мемлекет Таң империясының ықпалына түсті. Бұдан кейінгі жерде Таң империясы елді әкімшілік аймақтарта бөліп, бұрынғы түрік қағандарының қытайланған ұрпақтарынан басқақтарды — "қуыршақ қағандарды" тағайындап отырды. 704 жылы Батыс түрік қағанатының орнына Түркеш қағанаты құрылды. Археологиялық қазба жұмыстары орта ғасырлық Қазақстан қалаларының копшілігінің іргесі қаланғандығын, қаңлы және үйсін заманында салынған қоныстардың қалаға біртіндеп айналғандығын дәлелдеп берді (қаласы 7-қосымша). Оңтүстік Қазақстандағы Бөріжар, т.б. қорымдардан алынған мәліметтер мұнда бірегей өркениет дамығандығын анық көрсетеді.

Түркеш кағанаты

Түркеш кағанаты картасы

Батыс түрік қағанатындағы өзара тартыстар нәтижесінде саяси билік Түркештер қолына өтеді. Олардың билеуші әулетінің атасы Үш-Елік қаған (699—706) болды. Ол Жетісудан Бөрішадты куып шығып, Ташкенттен бастап, Түрфан мен Бесбалыққа дейінгі кеңбайтақ аймакта өз билігін орнатады. Қағанат ордасы Суяб қаласында орналасты. Үш-Елік елді әркайсысы 7 мың әскер шығара алатын 20 түтіктікке бөлді. 8 ғасыр бас кезінде арабтардың Орталык Азияға жорыктары басталады. Оларға Түркеш қағанаты табанды карсылық көрсетгі. Араб қолбасшысы Кутейба ибн Муслим 710-712 жылы Бухара мен Самарқандты, 714 жылы Шаш (Ташкент) пен Фарабты жаулап алды. Орталық Азиядағы арабтар шапқыншылығына Түркештердің Сақал (706—711) мен Сұлу (Сулык) сынды (715—738) қағандары күрес жүргізді. Сақал қаған түсында мемлекеттің сыртқы жағдайы аса қиын еді: оған батыста соғдылармен бірге арабтарға, оңтүстікте Тан әулетімен, ал шығыста Шығыс түрік қағанаты қауіп төндіріп тұрды. Сонымен қатар мемлекет билігі үшін кара Түркештер мен сары Түркештер өзара қырқысып отырды. Шығыс түріктер қағаны Қапаған 711 жылы Болошу орманы бойындағы (Жоңғария) соғыста Түркештерге күйрете соққы береді. Шығыс түрік әскері батысқа беттеп бара жатып, Сырдария бойына жетеді. Сол кездегі араб уәлиіне қарсы самаркандықгар және Орта Азия түріктерінің қағаны бас көтереді. Бірақ Кутейба дер мерзімінде келіп, араб гарнизонын талкавдаудан сақтап калады. 712—713 жылы түріктер мен соғдылардың, шаштықтар мен ферғаналықтардың бірлескен қолы арабтармен күреске шығады. Бұған жауап ретінде Кутейба Фергана мен Шашқа әскер аттандырады. Мауераннахр арабтар қол астына өтеді. Хорезмдік ғалым Әбу Райхан әл-Беруни (973—1048) "Өткен буындардың ескерткіштері" атты кітабында: "Кутейба бин Муслим: әр түрлі тәсілмен бұрынғының бәрін таратты, жойды. Хорезмдіктердің жазу-сызуларын, кітаптарын, бумаларын өртеді, дін қызметкерлерін, аңыз- 21 әңгімелерін білетін адамдарын, ғалымдарын түгел құртты. Хорезмдіктердің исламға дейінгі тарихы түгел көрге көмілді, оны қазір ешкім білмейді" - деп жазады. Сөйтіп, Мауераннахрда жаңа мәдениет, яғни ислам мәдениеті тарала бастады. Аталмыш өңірмен іргелес аймақтарға да бұл мәде¬ниет біртіндеп таралады. Түркештердің Орта Азия халықгарымен одағы арабтардың Мауераннахрдағы билігіне қандай қауіп төндіретінін жақсы түсінген Кутейба 714 жылы Исфиджабқа жорық жасайды. Түркештер Сұлу қаған тұсында батыста арабтармен, шығыста қытайлықтармен күрес жүргізді. Сұлу қаған шығыстан келетін қатерді некелік катынастар арқы¬лы болдырмай тастады да, батыста белсенді әрекеттер жүргізді. 723 жылы Ферғана карлықтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, Түркештер арабтарды ондырмай жеңеді. Жанқиярлықпен арабтарға қарсы күрескен Сұлу қағанды арабтар ерлігі мен батырлығын мойындап Әбу Музахим (сүзеген) деп атаған. Тек 732 жылы соңында ғана араб уәлиі Түркештерді талқандап, Бұхараға кіреді. 737 жылы Сұлу қаған арабтарға қарсы жорыкқа шығып, Тохарстанға жетеді. Бірақ Жетісу жеріне Алтай мен Тарбағатайдан қарлүқтар келіп қоныстанады. Арабтар¬мен күресте әлсіреген Түркештер қарлұқ қаласы тарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Осыны пайдаланған Қытай империясы Суябты басып алады, Шаштың билеушісін дарға асады. Оның баласы арабтардан көмек сұрайды. 751 жылы Тараз жанындағы Атлах қаласы түбінде арабтар мен қытайлықаласы тар соғысады. Шешуші сәтте қытайлардың ту сыртынан қарлұқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына шығады. Қытай оскерлері толық күйретіледі. Олар тіпті Шығыс Түркістаннан ары шегініп кетеді. Арабтар да мұнда тұрақгай алмай Шашқа ұзамай жеңіліп қалады. Суябта оны өз қолбасшыларының бірі өлтіреді. Осыдан кейін Түркештер арасында үкімет билігі үшін ұзақ күрес-тартыс басталады. 747 жылға дейін кетуге мәжбүр болды. Сөйтіп, бү- рынғы Батыс түрік каганаты аумағында төрт бірдей құдіретті мемлекет орнады. Хазар қағанатын қоспағанда, Төмал Еділ өңірі мен Солтүстік Кавказда, Казақстанда үш этникалық қаласы әлеуеттік бірлестік қалыптасады. Сырдарияның төменгі және орта ағысында, Арал теңізі өңірінде Оғыздар мемлекеті жайлады, ал Қазақстанның Солтүстік Шығыс және Орталық аймақтарында Қимақ мемлекеті үстемдік құрды, Жетісуда қарлұқтар қала берді. Бұл мемлекеттер Оңтүстік Қазақстан орта ғасырлық тарихында өзіндік ізін қалдырды. Ерте орта ғасырларда, негізінен, Отырар алқабы Түрік, Батыс түрік және Түркеш мемлекеттерінің қол астында болды. Мұны тұрмысты қаласы шаруашылық заттардан баска нумизматикалық материалдар да нақтылай түседі.

Қарлұқ мемлекеті

Қарлұқтардың құрал-саймандары

Ұйғыр қағанатынан бөлініп кеткен қарлұқтар VIII ғасыр орта кезінен бастап Түркештер мұрасын иемденуге үмтылады. Олармен бақталас болған оғыздар Сырдария өңіріне ығысады. Орталығы Жетісу аумағы болған қарлұқ тайпаларының саяси бірлестігіне IX-X ғасырларда толып жатқан ру-тайпалық топтар кірді. Мысалы, араб географы эл-Маруази (XII ғасыр) қарлұқ кұрамында тоғыз тайпа болған дейді. Аталмыш конфедерацияға Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның түхеи, шігіл, әзкіш, Түркеш, халаджы, гарук, барысхан, теңізіб. тайпалары енді. Қол астындағы халықтар этникалық жағынан біртектес болмаған, олардың ішінде иран тілдес соғдылар, өзге келімсектер бартұғын. VIII-X ғасырларда қарлұқ тайпалары Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейінгі аумақты қоныстанды. Олар Отырарға дейін еркін көшіп-қонып жүрді. Қарлұқтар батыста Мауераннахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседі. IX ғасыр бас кезінде арабтарға қарсы бағытталған әр түрлі қимыл-әрекеттерді белсене қолдайды. 810 жылы арабтар Құлан қаласына дейін жорық жасайды. 812 жылы олар Отырарға жортуылға шығып, қарлұқтар колын қирата жеңеді, қарлұқтардың жабғуы қимақ (кимек) еліне қашып кетеді. 840 жылы Самарқанд уәлиі дінсіз түріктерге қасиетті соғыс ашылды деп жар салады да, Исфиджабты басып алады. IX ғасыр соңы мен X ғасыр бас кезінде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда ислам діні кеңінен тарала бастады. Оңтүстік Қазақстан халықтары бірте-бірте жаңа дінді қабылдай бастайды. Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ кағанатына кіретін аз ғана бөлшегінде ғана араб өктемділігі орнады. Отырар, Исфиджаб, Тараз сияқты қалалар саяси күрестің барлық кезендерінде араб тарихшыларының жазуынша, арабтар үшін тынышсыз жерлер болып кала берді. Арабтардың жаулап алуы халифат қол астындағы аумақтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірінде, ондағы этникалықикалық, тілдік процестерде белгілі із кдлдырды.

Оғыз мемлекеті

IX ғасыр бас кезінде оғыздардың көсемдері қарлұқтармен және кимектермен одақтасып, қаңғар, печенег бірлестігін күйретеді, сойтіп Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал өңірі даласын басып алады. Оғыздар құрамы этникалықикалық жағынан күрделі болады. Бастапқыда оғыз тобының өзегі Жетісуда ұйымдасады, алайда батысқа қарай жылжу барысында Оңтүстік және Батыс Қазақстан жерінің көшпелі және жартылай отырықшы халқының есебінен едәуір дәрежеде толығады. Оғыздардың басты шаруашылығы интенсивті түрде мал өсіру болды. Жеке меншік, құл саудасы дамыды. Көшпелілермен қатар елде жартылай отырықшы және отырықшы жұрттың жинақты топтары күн көрген. X-XI ғасырлардағы авторлар калалар мен отырықшы қыстақаласы тар қатарында Жент, Сауран, Кaрнақ, Сүткент, Отырар, Сығанақ, т.б. елді мекендер аталады

Қыпшақтар

Қыпшақтар

IX ғасыр басында бұрынғы кимек, қыпшақ және куман тайпалары қоныстанған аумақта әскери-саяси 24 үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. IX ғасыр 2-ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шонжарлары Сырдарияның төменгі және орта аңғарынан, Арал өңірі мен Каспий төңірегі далаларынан оғыз жабғуларын ығыстыра бастады. Аймақтағы этникалық-саяси ахуалдың өзгеруіне сәйкес "Оғыздар даласының" Дешті Қыпшақ аты пайда болды. Қыпшақ хандығы көне түрік дәстүрлерін сақтап, екі қанатқа бөлінді. Оң қанат қосыны Жайық өзені бойында, Сарайшық қаласының орнында, сол қанат — қосынымен Сығанақ қаласында тұрған. Қыпшақ қоғамында негізгі байлық жылқы болған. Жазба дерек көздерінде кейбір ауқатты қыпшақтардың 10 мыңға дейін жылқысы болғандығы айтылады. IX ғасыр аяғы мен XII ғасыр бас кезінде Жент, Янгикент, Сырдарияның төменгі ағысындағы қалалар қыпшақтарға қараған. Осы қалалар үшін қыпшақтар Хорезм шахпен бірнеше рет соғысады. XII ғасырдың 2-жартысынан бастап Хорезм қыпшақ ақсүйектерімен жақындасу саясатын ұстанып, оларды әр түрлі қызметтерге тарта бастайды. Қыпшақ ақсүйектері ислам дінін қабылдады. Дегенмен XII ғасыр аяғына дейін қыпшақ тайпаларының едәуір бөлігі исламнан тыс қалды. Жент пен Фараб арасындағы кеңістік XII ғасыр біткенге дейін мәжуси қыпшақтар облысы деп есептелген. Хорезм шахтардың басты әскери күші қаңлы мен қыпшақтардан құралды. Қыпшақтардың едәуір бөлігінің Хорезмге бейімделуі үкімет үшін таласты өршітті. Хорезмшахтар қыпшақ көсемдері арасындағы алауыздықты қолдан ушықтырып отырды. Бүкіл мұсылман Азиясы ішінде бірінші орын алуға ұмтылған Хорезмшах Мұхаммед (1200—1220) билік еткен бұл мемлекет құрамына XIII ғасыр бас кезінде Сығанақ төңірегі де кірді.