Саққұлақ би

Саққұлақ би (шын аты Сәбден) (1800, Ақмола облысының Ерейментау ауданы — 1888, сонда) — Орта жүздің атақты биі, шешен.

Өмірбаяны

Жасынан зерделі де зерек өскен ол 12 — 13 жасынан әкесі Бапан бидің қасында жүріп, шешендік өнерін ұштаған, ел билеу ісіне араласқан. Баласының қабілетін сезген әкесі Сәбденді 15 жасында кішігірім дау-дамайды шешіп келуге жұмсаған. Ол 16 жасында сол өңірде шешендік атағы шыққан Байдалы бимен сайысқа түсіп, Байдалының “Құлағың неткен сақ еді” деген сөзінен кейін “Саққұлақ” атанып кеткен. Саққұлақ бидің “Саққұлақтың Шоқанға берген батасы”, “Ақыл туралы”, “Шоқанның Саққұлақ биге қойған сауалдарына берген жауабы”, “Төрт нәрседен қашық қыл”, “Мұсаның өліміне айтқаны”, “Орман-тоғай жер сыны”, “Жақсы қатын алсаңыз дүр-шекерді”, “Қыз күнінде балаң-балаң”, “Шоқанның қарындасына айтқаны”, Шоқан қазасына орай “Бұл да бір ғалымның бірі еді-ау”, “Шыңғысқа өз аузынан айтқан көңілі”, “Батырдың басы орда қалар”, “Байдалы биге айтқаны”, “Ғылым туралы”, “Мұсаға айтқаны”, “Мүсетке айтқаны”, т.б. көптеген шешендік сөздері бар. Оның шешендік нақыл сөздерінен елдік пен ерлік, ғылым, білім, жақсылық пен жамандық туралы терең философиялық ой-түйіндерді байқауға болады. Басқа би-шешендердей емес, Саққұлақ би өзі айтқан билік сөздері мен басқа билердің аталы сөздерін, бағалы ойларын үнемі қағазға түсіріп жүрген. Кісі қолынан қаза тапқан би Бөгенбай батыр ұрпақтарының қорымына жерленген. Саққұлақ биден 7 ұл қалған. Нұралы, Ералы деген ұлдары әкесіне тартып би-шешен болған. Ералының “Жантай” деп аталатын дастанын С.Сейфуллин жазып алып, “Әдебиет майданы” журналында (ғ1, 1936 ж.) жариялаған.

Саққұлақ би туралы аңыздар

Саққұлақ би туралы аңыз

Сәбден 1800 жылы қазіргі Ақмола облысының Алексеевка ауданына қарасты Ереймен тау ауылында туған. Қанжығалы қарт Бөгенбай батырдың шөбересі. Шежіреде Арғынның Қанжығалы руынан Өлдекүн одан Ақша. Ақшаның Тұраналысынан Бапан би туады.

Сол Бапан би бір жиында жастарға оның ішінде отырған Сәбден баласына "ел дегенің немене", "ер дегенің немене?" деген сұраққа былай деп термелей жауап беріпті:

Жағалай елің қонбаса,

Суы түщы болмаса,

Мал-жаның бәрі сусындап,

Мейірі оның қанбаса,

Көл дегенің немене?!

Ынтымақ, бірлік болмаса,

Елдікке мойын бұрмаса,

Үлкеннің айтқан сөздерін

Кішісі қолдап тұрмаса

Ел дегенің немене?!

Еліне құрбaн болмаса,

Абырой бедел қонбаса,

Ағайын-туыс, ел-жұрты.

Батырым-ау деп тұрмаса.

Ер дегенің немене?!

Шайырлы шөп бомаса,

Түлігін жайлап толмаса,

Қатар өсіп мал мен бас

Қуанын елің қонбаса,

Жер дегенің немене?!

Желден пана болмаса,

Қарды бөгеп тұрмаса,

Аңдары қойдай өрмейтін,

Қадірі жоқ қырқалы

Бел дегенің немене?!

Адал жүрек болмаса,

Сөзіне опа қылмаса,

Түзулікті бұрмалап,

Өтірікті шыңдаса.

Кең дегенің немене?!

Атан түйе атамай!

Ат-айғырды матамай,

Шын икемге келмесе,

Түзу-жөнді білмесең.

Төл дегенің немене?!

Арыңды сатпа, малынды сат,

Жалған айтып болма жат.

Жалған айтып жандассаң,

Жүрегімде қалар дат.

Тегінде жөнді білерсің,

Түзулікке келерсің.

Бекер айтты деп жүрме.

Түбінде бір сенерсің. 

Зерек те, зерделі Сәбден 12-13 жасынан әкесі, Бапан би қасында жүріп шешендік өнеріне жаттығады. Ел билеу ісіне араласады. Он жас кезінен бір есіткенін есіне сақтап білетін өте зейінді зерек боп өседі. 15 жасқа келгенде әкесі оны кішігірім дау-дамайды шешіп келуге жұмсап отырады. Сәбден ел арасындағы дауды тындырып, әкесінің ойынан шығып тұрған. 17 жасында сол өңірге шешендік атағы жайылған Байдалы бимен сайысқа түседі. Қиыннан қиыстыра сөз тастап отырған Байдалыны ол тосылдыра береді. Сәбден баланың "Саққүлақ би" аталуы былай екен: Қыс қатты болған тышқан жылы Алтай - Қарпықтың қалын жылқысы Ереймен тауының етегіне қыстап шығады. Сәуір айында олар жылқысын түгендесе, сексен жылқы кем бопты. Сұрастыра келсе, ұзынқұлақ хабары Бапан аулынан шығады. Ел-жұрт Байдалы биге барады. Байдалы бір топ ел басшы, байларын ертіп Бапанның үйіне түседі. Дастарқан үстінде Бапан Байдалыға:

- Байеке, жөн айта отырыңыз?

- Жөн сұрап қалдың рой, - дейді, сонда Байдалы:

- Тай мініп, тайлақ жетектегенді

Әр жерден көрдің.

Жиенінің жылқысын алып,

Қан сорпа қылғанды

Қай жерден көрдің?

Бір тонау бар - хан тонау

Бір тонау бар - тон тонау

Аты-жөні жоқ, бұл қалай тонау?!

Байдалы шешен осылай термелей жөнелгенде, Бапан аз кем тосылып үндемей қалады. Әкесінің кідіріп қалғанын сезе қойған Саққұлақ бала іліп алған дай:

- Биеке, дат! - деп Байдалының алдына барып бас иеді.

- Қанжығалының үлкені тұрып, кішісінің сөйлегені қалай? - деп, Байдалы баланың сөзге киліккенін ұнатпайды. Сонда, Саққұлақ былай термел епті:

- Ата тұрып ұл сөйлесе,

Ұлдың ер жеткені.

Ана тұрып, қыз сөйлесе,

Қыздың бой жеткені.

Өсетін жасты

Өшетін көрі

Жасқап беттен қақса,

Заманның кері кеткені.

Өз төлін, өзі сыртқа тепкені

Байдекеңнің бұл не еткені? -

Байдалы би балаға таңдана, жан-жағына пандана қарады.

Көп ішінде іркілмей

Сөз бастаған бұ қай бала?

Ойлап едім әуелде

Отырған бір жай бала

Уәжің сенің нақ еді.

Құлағың неткен сақ еді!

Сипатыңа қарасам,

Қара лашын, тұйғынсың.

Сөйлер сөзге келгенде

Бәйге атындай сырғисың.

Көзіме жылы ұшырайсың

Жөніңді айтшы қай ұлсың?

Байдалы осылай толғап барып тоқталғанда Сәбден бала:

- Арғы атам батыр Бөгенбай, әкем аты алдыңызда отырған Бапан би. Алтайдың аузын асқа, адырын атқа толтырған ішпекбай бабам емес пе еді! Алтайға ана болған менің Аққоян апам емес пе еді! Ендеше, жылқышыларыңның салақтығынан қалың қарда опқа құлап, жарға жығылған жылқыға бұл елдің ешбір кінәсі жоқ! Сөзіңіз уәлі болсын, дауыңыз куәлі болсын! Болмаса, айтқан сөзіңіздің бәрі бекер!

- Япырым-ай, мына бала қайдағы мен есітіп білмеген сөзді айтты-ау, мен тозған екенмін, бұл озған екен. Сөзің уәжді балам, сенің билігіңе тоқтадым. Олай болса бұл дау аяқсыз болсын. Бала атқа қонсын. Тізгінді бердім саған. Бұдан былай сенің атың "Саққүлақ би" болсын, аумин! - деп, батасын беріпті дейді ел.

Саққұлақ би туралы аңыз

Қанжығалы елінде Бекше деген де шешен болады. Оның жасы Саққұлақтан бір мүшелдей үлкен болса керек. Өзіне мал бітпеген кедей екен. Бекше көбінесе Саққұлақтың қасына еріп жүреді. Бір себептермен ол бір жолы Саққұлаққа ермей үйінде жатып қалады. Осы кезде ел арасынан бір дау шығады. Ол даудың бір ұшы Бекшеге барып тіреледі. Енді ол дауды Бекшесіз шешуге болмайтынын сезген Саққұлақ әйеліне қарап: 

- "Кедейдің бір тойғаны шала байығаны". Бекшеге сыбаға жіберіп, шақыртшы! - дейді. Саққұлақтың әйелі Бекшені онша жақтырмайды екен. Нұралы деген баласын жұмсап, бір қоржынбас сыбаға беріп жібереді. Бекшенің әйелі қоржыннын аузын сөгіп, етті казанға салса, өңкей қатқан-құткан сүр етпен бір жауырын ғана дейді. Ет піседі, Бекшенің алдына тартылады. Еттің сыңайын көрген Бекше қасындағы Нұралыға карап:

- Байқаңыз еттің азын жауырыннан,

Бар болса кім аяйды бауырынан.

Жоктық шіркін адамға не істетпейді

Бұ-дағы келіпті өз ауылыңнан.

Мынасы сүр ме десем, сірі екен ғой,

Сараң би өлді десек, тірі екен ғой.

Дүниеге көзі тоймай, өле қоймай,

Бірі онда, бірі мұнда жүр екен ғой.

Бұл сөзге Нұралы қатты ұялып, намыстанады. Шешесінің қараулығына іштей наразы болады.

- Әкем мені шақырып кел деп әдейі жіберіп еді. Беке жүріңіз, біраз күн аунап-қунап жатып қайтыңыз? - дейді. Сонда Бекше шешен оған былай депті.

- Мен Сақакеңнің Бекшесі едім,

Сақтаулы алтын текшесі едім.

Бұл күнде бала жіберіп шақыратын

Етігінің өкшесі ме едім?

Керексінсе өзі келсін! -

деп, Нұралыны қайтарып жіберіпті. Бұл сөз намысына тиген Саққұлақ би "Кой, ағайынды ренжітпейін" деп, ертеңіне Бекше ағасын өзі ертіп кетіпті. Үйіне барған соң құнан қой сойып, бір жұма сыйлап күтіп, үстіне шапан жауып, ат мінгізіп риза етіп үйіне қайтарыпты.

Саққұлақ би туралы аңыз

Жазда аулына демалысқа келіп жатқан Шоқан Саққұлақ шешенді қонаққа шақырып, бірнеше күн оның тағлымды әңгімелерін тыңдайды. Дидарласу кезінде жас Шоқан қонаққа тосын сұрақ қойып:

- Ақсақал біреу жолдан адасса, кімнен ақыл сұрайды? - дейді.

- Шырағым, көнеден сұрайды, - дейді шешен.

- Көне адасса, кімнен сұрайды?

- Көне адасса, көргендіден сұрайды.

- Көргенді адасса, кімнен сұрайды?

- Көргенді адасса, көптен сұрайды.

- Көп адасса, кімнен сұрайды?

- Көп адасса, көп оқығаннан сұрайды.

- Көп оқыған адасса, кімнен сұрайды?

- Көп оқыған неге адассын! Әлгінде ғана Сатыбалдының Жаманқұлына күдіктеніп, оның Үмбеталы жырау туралы дастанын өзің де менен сұрап анықтап алған жоқпысың? - дейді шешен. Содан соң:

- Асылы, ақыл - адамды аздырмайтын ем.

Білім - таусылмайтын кен.

Адамның басшысы - ақыл.

Жетекшісі - талап.

Шолғыншысы - ой.

Жолдасы - кәсіп.

Қорғаны - сабыр.

Қорғаушысы - мінез.

Біліп туған бала екенсің

Тумысыңнан дана екенсің,

дейді, Шоқанға риза болған шешен.

Саққұлақ би туралы аңыз

Саққұлақ шешеннің өзге шешен, билерден бір өзгешелігі - ол сауатты, білімді болған. Өзі айтқан билік сөздермен өзге билер айтқан аталы, бағалы ойларды үнемі кағазға түсіріп жүрген. Оған бір ғана Шоқан Уәлиханов кездесіп, тыңдап қоймаған. Сол кездегі қазақтың, орыстың оқыған азаматтары, зерттеушілері кейде іздеп барып, кейде шақырып алып, көптеген даналы, бағалы сөздерін жазып алып жүрген. "...Ел ішінен суырылып шыққан шешен, сөзге ұста, тапқыр ойшыл, кеудесінің есігі бар, құлағының тесігі бар, көзі жіті көңілі қырағы адамды көп көрдім. Бір емес, әр тілді білетін, оқыған, тоқыған, жүйрік, білгіш адамдармен ойда, қырда талай жерде жолығып, талайымен сөйлестім. Қанжығалы қарт Бөгенбайдан шыққан Саққұлақ шешен сондай жұрт аузында шежіре атанған қариялардан еді. Мен ол кісімен талай бірге жүріп, көптеген ақылды үлгілі сөздерін жазып алдым. Ол шешенде жазыл маған қазына көп бол атын. Тағы бір кездессем деп жүретінмін. Реті келмей-ақ қойды", - деп, жазады, белгілі фольклоршы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы.

Саққұлақ би туралы аңыз

Шоқанның рухани жағынан пікірлес сүйікті нағашысы, талай жыл Баянауыл дуанының аға сұлтаны болған Мұса Шорманов 1885 жылы 66 жасында дүниеден өтеді. Онымен қатар Ерейментауда қанжығалы Бөгенбай батырдың шөбересі Саққұлақ бидің баласы Нұралы да қайтыс болады. Осыған байланысты екі жағы дабір-біріне көңіл айтысып, бата жасаса алмай жүрсе керек. Ақыры Мұсаның асына 86 жастағы Саққұлақтың өзі келгенде алдынан даяшы шығып, арнаулы үйге түсіреді. Аздан соң оған Мұсаның Сәдуақас, Біләл деген балалары сәлем беруге келеді. Сонда Саққұлақтың айтканы:

"Атаң өлді барлықтан,

Көтердің оны нарлықтан

Жеріміз шалғай болған соң,

Келе алмадық сондықтан.

Ей, Сәдуақас пен Біләл -

Сөзіме құлағың сал.

Сендер атам-ай дейсің,

Мен ботам-ай деймін.

Жөн менікі еді,

Менің тойыма Мұсажан келіп.

Мұсажанның тойына

Нұралыжан келетін

Жөні бар еді.

Пенденің сұрағаны болмай,

Алланың калағаны болады деген осы,

Шүкіршілік етіңдер..."

деп көңіл айтыпты.

Саққұлақ би туралы аңыз

Мүсет ел аралап жүріп, Саққұлаққа сәлем бере барыпты. Саққұлақ Мүсетті бұрын көрмеген екен.

- Кімсің-ей? - депті.

- Уа, мен Керей Мүсетпін.

- Е, Керейдің торы алалы жылқысын құртқан кесірлі Мүсет сен бе едің? Сонда Мүсет:

- Е, кешегі заманда еліңді жау шауып, қызыңды қатын, қатыныңды отын қылған екен, о да менің қырсығым болғаны ма? - Саққұлақ сөзден тосылып қалып, қылышын ала ұмтылыпты. Мүсет үндемей үйден шығып кетіпті. Оны көріп Нұралы алдынан шығып, сәлем беріп:

- Е, Мүсеке, би атама сәлем бермедіңіз бе, жол болсын?

- Ағама барып едім, жынданып жатыр екен, - депті, Мүсет.

- Олай болса, би, біздікіне жүріңіз, қонақ болыңыз, - депті Нұралы. Мүсет "жарайды" деп ілесіпті. Есікке жақындағанда бұрылып Саққұлақтыкіне қайта кіреді. Сонда Саққұлак Мүсеттің сәлемін алып:

- Эй, Мүсет-ай, жарайсың, мені екі өлімнен алып қалдың-ау, жұрт мақтаса - мақтағандай екенсің, - депті. - Өйткені мен қылыш ала ұмтылғанда шабуым керек еді, шаптырмадың. Ол - бір. Екінші, сол бетіңмен кетіп қалмай, қайта келіп сәлемдесіп отырсың, бұдан артық білім бар ма?

Саққұлақ би туралы аңыз

Саққұлақ шешеннен жеті бала қалған. Нұралы, Ералы деген балалары өзіне ұқсап шешен болып өскен. Нұралының Олжабай, Барлыбай дейтін ұлдары да шешен болатын. Олардың бәрі ескіше оқыған, сауатты әрі ақын екен. Ералы (1846-1932) суырыла термелей сөйлейтін төкпе ақын болған. Оның "Жан- тай" деп аталатын дастанын (Жантай - Абылайханның бас батыры) Сәкен Сейфуллин жазып алып, "Әдебиет майданының", 1936 жылғы №1 санында ықшамдап жариялатқан.