Финляндия
Финляндия (Фин және швед тілдеріндегі ел атауының дыбысталуы фин. Suomi, швед. Finland; ресми атауы Финляндия Республикасы, фин. Suomen tasavalta, швед. Republiken Finland) — Еуропаның солтүстігінде орналасқан мемлекет. 2020 жылғы көрсеткіш бойынша халық саны 5 574 802 адамды құрап отыр, жер аумағы — 338 430,53 км². Әлем бойынша халық саны бойынша 115-ші, жер бойынша 64-ші орында тұр.
Астанасы әрі ең ірі қаласы — Хельсинки. Мемлекеттік тілдері — фин және швед тілдері. Аланд аралдарда швед тілі, ал солтүстікте саам тілдері кең тараған.
Парламенттік-президенттік республика. 5 ақпан 2012 жылдан бастап президент Саули Нийнистё елді басқарады. Солтүстік паспорт одағы (1952), Солтүстік кеңес (1956), Еуропа одағы (1995) және Шенген келісімі (1996) сынды одақтарға мүше. 6 желтоқсан 1917 жылдан бастап тәуелсіз ел болып саналады.
Шығысында Ресеймен, солтүстік-батыста — Швециямен және солтүстікте — Норвегиямен шектеседі. Елдің оңтүстік пен батыс жағалаулары Балтық теңізі мен Фин және Ботния шығанақтары шайып жатыр. Эстониямен теңіз арқылы шектеседі.
2010 жылы Newsweek журналы бойынша Финляндия «Әлемнің үздік елдері» (ағылш. The world's best countries)[5] тізімі бойынша бірінші орында болған, ал 2011-2014 жылдар аралығында америкалық «Fund for Peace» қоры елді «Әлемдегі ең тұрақты мемлекет» ретінде бағалаған.
Этимология
өңдеуМемлекеттің атауы шведтің Finland («финдер жері») деген сөзінен шыққан. Көне исланд тілінде жазылған Инглинга дастанында (XIII ғасыр) исл. Finnland деген топоним кездеседі. Елдің фин тілінде атауы — Suomi.
Осы атаудың пайда болуына бірнеше нұсқа бар:
- Кейбіреулер Suomi сөзі финнің suomu («қабыршық») деген сөзінен шыққан дейді. Оған себеп байырғы тұрғындар балық терісінен киім тіккен.
- Басқаша теория бойынша Suomi кісі есімі болған. Ұлы Карлмен бітімге келген даттық бір ақсүйектің есімі солай аталған. Ақсүйектің есімі патшаның қағаздарында сақталып қалған.
- Тағы басқа нұсқа бойынша Suomi сөзі эстон тілінен шыққан. Бір заманда Sooma (эст. soo — «батпақ», maa — «жер»; нақтырақ: «батпақты жер») атты жер болған деген жорамал бар. Осы аймақтан көшіп кеткендер өз отандары Финляндияның оңтүстік-батыс жағын Suomi деп атай бастаған.
- Енді тағы бір нұсқа бойынша суоми — саами сөзінен бұрмаланған, яғни фин тайпалары келместен бұрын бұл аймақта өмір сүрген халықтың атауы.
Тарихы
өңдеуЕжелгі тарихы
өңдеуАрхеологиялық зерттеу нәтижесі бойынша Финляндия территориясында мұз дәуірінің соңғы кезінде алғашқы қоныстар пайда бола бастаған, яғни біздің э.б. 8500 жылында. Бұл жердің тұрғындары тастан жасалған еңбек құралдарын қолданатын аңшылар мен жинаушылар болған. Біздің э.б. 3 мыңыншы жылдықта алғашқы қыш-құмара бұйымдары пайда бола бастаған, ал шығыстан шұңқырлы-тарақ керамика мәдениеті келген.[6] Финляндияның оңтүстік жағалауларына біздің э.б. 32 ғасырда жауынгерлік балта мәдениетімен қатарласа егін шаруашылығы да келе бастаған.[7] Бұған қарамастан халықтың басты шаруашылығы аңшылық пен балық аулау болып қалды, әсіресе елдің солтүстік және шығыс жағында.
Швеция құрамында (1150/1300 — 1809)
өңдеуВикингтер дәуірінің соңғы кезенінде швед саудагерлері мен конунгтер бүкіл балтық аумағына өз ықпалын тигезе бастады.
Бірнеше ғасырлар бойы Финляндия католиктік, сосын протестантық Швецияның қол астында болды. 1595 жылдан бастап Ұлы Финлинядия герцогы деп атана бастады.
1 наурыз 1753 жылы герцогтың барлық территориясында юлиан күнтізбесінен жаңа григориан күнтізбесіне ауысады.
Ресей империясының құрамында (1809 — 1917)
өңдеу1807 жылы Тильзит бітімінің шарты бойынша Ресей Франция империясымен Ұлыбритания мен оның одақтастарына қарсы шығу үшін одақтасады. Ұлыбританияның одақтастарының бірі Швеция болды. Ресей Швецияны аталуға мәжбүр болды. «Континентальды қоршау» - Британ аралдарының блокадасы. Ұлыбритания өз кезегінде, Швецияға әр айда соғыс үшін миллион фунт төлеуді ұсынды, бұл қалай болғанымен, сондай-ақ Швецияда британдық экспедициялық күшке қонуға мүмкіндік берді. Патша Густав IV Адольф. Адольф Александр империясының ең жоғары ордені Александрға оралды, бірінші рет шақырылған Әулие Андрейдің ордені. Густав И.В. Адольф Наполеон Бонапарт сияқты бұйрыққа қол жеткізе алмайтындығын мәлімдеді, себебі ол оны қорлады.
Ресейдің дипломатиялық күші 1808 жылдың басында оңтүстік-шығыс Финляндияда ресейлік әскерлерді қорқытып,[8] сол жылдың жазында Финляндияны жаулап алу туралы жариялады. 1809 жылғы 15 наурызда Ресей императоры Финляндия үкіметі жүйесіне қол қойды, ол өз аумағында ішкі істер бойынша сақтап, Швеция заңын қолданды, келесі күні Финляндия халықтарының өкілдерінің бірінші деңгейдегі кездесуінің ашылуында жарияланды, бірақ әскери операциялары 1809 жылдың жазына дейін үзілді-кесілді және Ресей мен Швеция арасындағы 5 қыркүйекте Фридрихсгамда бейбітшілік орнатылуымен аяқталды, оған сәйкес Швеция Ресейді Финляндияға және Вестерботнияның бір бөлігіне дейін Ресейге берді Рінің және Muonio (қазіргі қоғамдастық Торнио, Юлиторнио,, Пелло, Колари, Муанио және Паланга)[9].
1840 жылдан бастап, Николай I кезінде билікте білім беру саласындағы реформалар Князьдігінде жүзеге асырыла бастады. Осыдан кейін жергілікті мектептерде фин тілін оқытуға рұқсат берілді. Жоғары рұқсат ұлттық тілдерде діни, тарихи және экономикалық әдебиеттерді басып шығару үшін берілді. Бұл саясат Император Александр II астында жүзеге асырылды. 1858 жылы фин тілінде жүргізілген бірінші лицей пайда болды.
1917 жылғы көтеріліс
өңдеу
1917 жылы Ақпан төңкерісі мен Ресейдегі самодержавиенің құлауынан кейін билік қоғамдық пікірді жарты жолда қанағаттандырған Уақытша үкіметке өтті. Финляндияда 1899 жылдан бері жүргізіліп келе жатқан барлық интеграциялық шаралардың күшін жоятын манифест жарияланды. Финляндияның 1905 жылғы төңкерістен кейін жоғалған артықшылықтары жаңартылды. Жаңа генерал-губернатор тағайындалды және диета шақырылды. Алайда, Сейм Финляндияның ішкі істердегі тәуелсіздігін біржақты жариялағаннан кейін, Ресейдің Уақытша үкіметінің 1917 жылғы 18 шілдедегі шешімімен, Сейм мақұлдаған Финляндияның автономиялық құқықтарын қалпына келтіру туралы заң қабылданбады, сейм таратылды және оның ғимаратын Ресей әскерлері басып алды, бірақ Ұлы князьдікте болған Ресей армиясының бөлімдері енді жағдайды басқара алмады. Полиция таратылып, тәртіпті сақтау тоқтатылды, нәтижесінде елде тәртіпсіздік күшейді. Жалпы, 1917 жылдың жазына қарай тәуелсіздік идеясы айтарлықтай қабылданды.
Уақытша үкіметті құлатқан 1917 жылғы Қазан төңкерісі Финляндия Сенатына 1917 жылы 4 желтоқсанда Финляндияның тәуелсіздігі туралы декларацияға қол қоюға мүмкіндік берді, оны 6 желтоқсанда парламент мақұлдады. Сонымен, Финляндияның тәуелсіздігі жарияланды, ол бір уақытта республика деп жарияланды (Фин Республикасы).
1917 жылы 18 желтоқсанда РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Жарлығымен «Финляндия Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін мойындау» ұсынылды.
Тәуелсіз Финляндия (1917 жылдан)
өңдеуГеографиясы
өңдеуГеографиялық орны
өңдеуФинляндия солтүстік Еуропада орналасқандықтан территорияның көп бөлігі Арктика белдеуі (25 %) арқылы өтеді. Құрлықта Швециямен (шекара ұзындығы 586 км), Норвегиямен (716 км) және Ресеймен (1265 км) ал теңіз арқылы Эстониямен Фин шығанағы және Швециямен Ботния шығанағы арқылы шектеседі.
Сыртқы жағалық сызықтың ұзындығы (иірлікті есептемегенде) 1 100 км. тең. Жағалық сызықтың ұзындығы (аралдарды қоспағанда) 46 000 км. Жағалау аймағында 81 000 жуық арал (аудандары 100 м² асатын) бар.
Мемлекет үш түрлі басты географиялық аудандарға бөлінеді.
- Жағалау маңы ойпаты — Фин және Ботния шығанақтары бойлай созылып жатыр. Мұнда көптеген жартасты аралдар көп, негізгі архипелагтар — Аланд аралдары және Турку архипелагы. Қатты жіктелген жаға оңтүстік-батыс жағалауында Финляндиядағы ең үлкен архипелагқа айналып кетеді (Архипелаг теңізі).
- Көлдер ауданы — елдің оңтүстігіндегі үстірт. Мұнда қалың ормандар, көптеген көлдер және батпақты жерлер орналасқан.
- Солтүстік бастауы, көп бөлігі Арктика белдеуінің ар жағында орналасқан. Негізгі белгілері топырағы нашарлау келеді. Лапландияда жартасты таулар мен кішігірім жоталар көптеп кездеседі. Лапландияның батыс бөлігінде Халтиа шоқысы бөктерінде Финляндияның ең биік нүктесі (теңіз деңгейінен 1324 м) орналасқан.
Өнеркәсібі
өңдеуФинляндия –жоғарғы дамыған индустриялы-аграрлы ел. Финляндияның негізгі салалары елдің орман қорына негізделе қалыптасқан. Финляндия –дүние жүзіндегі ағаш өнімдерін экспортқа шығарушы басты елдірдің бірі. Қағаз бен қатты қағазды сыртқа шығару жөнінен Финляндия әлемде 2-орын (Канададан кейін), целлюлоза мен тілінген тақтай шығарудан4-орын алады. Экономикасының негізгі салалары: машина жасау, кеме жасау, негізінен мұзжарғыштар (әлемде 1-орын), теңіз буксирлері, паромдар, целлюлоза-қағаз, ағаш өңдеу, қара және түсті металлургия, химия, тоқыма, тігін, тамақ, тау-кен, мұнай өңдеу, отын-энергетика, электроника, т.б. Машина жасауда швед капиталы, мұнайда америка және ағылшынголланд капиталының ықпалы басым. Темір, титан-магний, мыс, мырыш, никель, шойын, болат, хром, (әлемдегі ең ірі кен) орны, қорғасын, гранит, мәрмәр, кобальт өндіру жақсы дамыған. Электр қуатының жан басына шыққандағы мөлшері бойынша Финляндия дүние жүзіндегі алдыңғы бес мемлекеттің қатарына кіреді. Теңізде жүзу мен балық аулау маңызды рөл атқарады. Ауыл шаруалшылығында етті-сүтті ірі қара мен қой өсіру басым. Сонымен қатар шошқа, құс бұғы өсіріледі. Финляндия –ұсақ және орташа фермерлер елі. Егіншілік мал шаруашылығына қосалқы сала ретінде қалыптасқан. Бидай, қара бидай, арпа, сұлы, картоп, мал азық дақылдары, шөп егіледі. Елдің солтүстік бөлігінде бұғы шаруашылығы дамыған. Ірі теңіз порттары– Хельсинки, Турку, Котка, Пори, мұнай порттары–Шельдвиг, Нантали. Швеция, Эстония, Польша, Германиямен арада паром жүреді. Туризм дамыған. Сыртқы ағаш және ағаш өңдеу өнеркәсібі өнімдерін, кеме (мұзағаштар, теңіз буксирлері), целлюлоза-қағаз өнеркәсібі жабдықтарын, электр техникалық бұйымдарын, қара және түсті металдар, машина мен жабдықтар, химия, жеңіл және тамақ өнеркәсібтері өнімдерін, спорт шаңғыларын шығарады. Импорттың негізін сұйық отын, ядролық жанармай, табиғи газ, көмір құрайды. Ұлттық жиынтық өнімінің жан басына шаққандағы мөлш.24400 АҚШ долл-на тең. Негізгі сауда серіктестері: Еуро Одағы елдері, АҚШ, Жапония, Норвегия, Ресей.
Әскери күштер
өңдеуФинляндияның қорғаныс күштері Кадрлық қызметкерлерден (8,7 мың кәсіпқой), сондай-ақ мерзімді әскерге шақырылушылардан тұрады (қаңтар мен Шілдеде 12 мыңға жуық әскерге шақырылушылар шақырылады, оның ішінде 250-300 әйел). Бүкіл құрылым қорғаныс күштерінің қолбасшысына бағынады, ол өз кезегінде республика Президентіне есеп береді. 2014 жылдың 1 тамызынан бастап Финляндия командирі генерал-лейтенант Ярмо Линдберг болып табылады. Финляндияның қорғаныс күштерінің бюджеті жылына 3 миллиард еуродан аз. 2014 жылға қарай қарулы күштер 31 жалпы лауазымға ие болды, оның 2015 жылға қарай жалпы қысқартуға байланысты 28-і қалды.
Екінші дүниежүзілік соғыстың есегі Финляндия тұрақты түрде құлыптан тыс мәртебеге ие болды. Финляндияда НАТО - ға кіру туралы мәселе оңшыл күштер тарапынан үнемі көтеріліп отырады. 2022 жылы ел басшылығы Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін НАТО-ға кіру перспективасы туралы байыпты ойлады. Қазіргі уақытта НАТО блогына кіретін көптеген елдермен әскери ынтымақтастық бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Бүкіл елдің халқы 5,5 миллионнан сәл асатындықтан, Финляндия Қарулы Күштерінің көп бөлігі әскерге шақырылады. Жарамды деп танылған 18 жастан 30 жасқа дейінгі барлық ер Финляндия азаматтары әскери немесе балама қызметке шақырылады. Қызмет ету мерзімі алты айдан 12 айға дейін (балама әскери емес қызмет). Соңғы жылдары жалпы бас тарту деп аталатындардың өсуі байқалды (2011 жылы — 21, 2012 жылы — 41 адам), олардың орнына әскери немесе балама азаматтық қызмет бақыланатын үй қамауымен ауыстырылды. Аланд аралдарының тұрғындары әскерге шақырылмайды. 1995 жылдан бастап әскерде әйелдер ерікті ретінде қызмет ете алады. 2014 жылы ~ 4 мың сарбаз қызмет ету мерзімін тоқтатты (оның 3 мыңы психикалық және мінез — құлық бұзылыстарына байланысты-депрессия, депрессия, бейімделу проблемалары, алкоголь мен есірткіге тәуелділік). Мерзімді әскери қызметшілердің құқықтарын қорғайтын әскерге шақырылушылар одағы жұмыс істейді.
Финляндияның Қарулы Күштеріне Финляндия армиясы кіреді (фин. Suomen maavoimat, швед. Finländska armén), Фин флоты (фин. Suomen merivoimat, швед. Finländska marinen), Фин әуе күштері (фин. Suomen ilmavoimat, швед. Finländska flygvapnet). Финляндияның шекара күзеті ішкі істер министрлігінің қарамағына кіреді, бірақ қажет болған жағдайда қарулы күштерге қосылуы мүмкін.
Қазіргі уақытта қаржыландыру, жеке құрам саны (2008-2012 жылдары кадрлар 10% - дан астамға қысқартылды) және Финляндия қорғаныс күштері гарнизондарының саны қысқаруда. Үнемдеу мақсатында әскерге шақыру бойынша қызмет мерзімін екі аптаға қысқарту көзделіп отыр, сондай-ақ бұрын ешқашан ұсынылмаған кадрлық әскери, яғни офицерлік құрамды жұмыстан шығару мүмкіндігіне жол беріледі.
Экономикасы
өңдеуФинляндия шағын, жоғары дамыған индустриалды елдердің қатарына жатады. Оның әлемдік өндірістегі үлесі аз-0,4 %, әлемдік саудада-0,8 %. Финляндияның жалпы ішкі өнімі 2002 жылы 140,5 миллиард еуроны құрады. Өсім 2001 жылмен салыстырғанда 1,7% құрайды.Финляндия жан басына шаққандағы ЖІӨ көрсеткіші бойынша әлем елдерінің алдыңғы қатарлы тобына кіреді - 44 492 АҚШ доллары (сатып алу қабілетінің паритеті бойынша) немесе 2017 жылғы деректер бойынша 45 927 АҚШ доллары (номиналды мәні бойынша)
2013 жылғы қаңтарда экспорт көлемі 4,6 млрд € құрады (2012 жылғы қаңтарға қарағанда 3% - ға артық); фин экспортынан химия өнеркәсібі өнімдерінің үлесі төрттен бір бөлігінен асты (шамамен 50 % — мұнай өнімдері); ағаш және металл өңдеу өнімдерінің экспорты өсті; ұялы телефондар экспортының құлдырауы байқалды (0,5 млн данадан). 2012 жылғы қаңтарда 32 мыңға дейін (2013 жылғы қаңтарыңда). Салық жинаудан түскен мемлекет кірісі ~65 млрд еуроны құрайды (Финляндия жыл сайын салық төлемегендіктен 4,6—7,7 млрд еуро алады деп есептеледі; банкрот фирмалар мен салықтан жалтарған басқа компаниялардың үлесі шамамен 4,1 млрд еуроны құрайды) 2013 жылы тәттілерге акциздерден түскен мемлекет кірістері ~78 млн еуро
2016 жылдың екінші тоқсанындағы жағдай бойынша Финляндиядағы орташа жалақы айына 2509 € (таза айлық) және 3380 € (жалпы айлық) құрайды.
Артықшылықтары: экспорт пен сапаға бағытталған өнеркәсіп. Жоғары технологиялық дамыған сектор (Here картографиялық сервисі, интернет-қызметтер). Әлемде қағаз өндірісі бойынша бірінші орын. Рецессиядан кейін экспорт көлемінің тез қалпына келуі. Төмен инфляция, кейде жылына 2% - дан төмен. Өсіп келе жатқан инвестициялық тартымдылық. Ресей және Балтық экономикасының қақпасы. Еуро аймағының бөлігі. Экономиканың қарқынды өсуі.
Әлсіз жақтары: 1991-1993 жылдардағы қатты рецессия, нақты ЖІӨ 15% - ға төмендеді. Тез қартайып келе жатқан халық, ерте зейнетке шығу. Үлкен мемлекеттік қарыздар және сыртқы қарыздар; жоғары жұмыссыздық (10 %). Дамымаған ішкі нарық; Еуропадағы перифериялықтың орналасуы.
2009 жылы полиция экономикалық қылмыстарға 611 тергеу жүргізді, 2013 жылы олар 326 болды. Дәл осындай үрдіс сот үкімдерінде де байқалады: 2010 жылы сот 416 кәсіпкерлік қызметке тыйым салды, ал 2013 жылы — 342. 2014 жылы Финляндияда бизнеспен айналысуға 1000-ға жуық тыйым салынған, бұл ретте жыл сайын оны бұзуға 30-дан 40-қа дейін кәсіпкер кездеседі.
2014 жылғы бағалау бойынша мемлекеттік қызметшілердің жұмыс орындарындағы компьютерлік проблемалардан мемлекет үшін жыл сайынғы залал 275 млн еуроға жетеді
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Finland's preliminary population figure 5,521,158 at the end of June. Statistics Finland. Тексерілді, 30 шілде 2019.
- ↑ http://www.stat.fi/tup/julkaisut/tiedostot/julkaisuluettelo/yyti_fif_201900_2019_21461_net.pdf
- ↑ a b c d Report for Selected Countries and Subjects. IMF (17 October 2018).
- ↑ Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.
- ↑ Interactive Infographic of the World’s Best Countries — Newsweek Мұрағатталған 1 қыркүйектің 2010 жылы.
- ↑ Финляндия және фин халқының тас ғасырынан бастап Екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі тарихы
- ↑ Профессор Франк Хорн Virtual Finland атты сайтынан: «Финляндиядағы аз ұлттар» мақаласынан Мұрағатталған 11 маусымның 2008 жылы.
- ↑ Первый номер газеты, регулярно издаваемой в Российской империи на шведском языке (швед.). Национальная библиотека Финляндии (6 қыркүйек 1861). Тексерілді, 9 қараша 2018.
- ↑ Suomen lehdistön historia 5: Hakuteos Aamulehti — Kotka Nyheter; Kuopio; Kustannuskiila // 1988, 28 ISBN 951-657-239-1