Қазақтың атақты әнші-күйшілері

Ақан сері Қорамсаұлы

Ақан сері

Ақан сері Қорамсаұлы (1843—1913 жылдары) Көкшетау облысы, Айыртау ауданының Қоскөл деген жерінде туған. Алдымен молдадан сауат ашып, кейіннен Қызылжардағы бір діни медреседе екі-үш жыл оқиды. Жастайынан өлеңге құмар Ақанның әсем даусы оны елге ерте танытады. Ақан Құлагердей жүйрік ат, Қараторғайдай қыран бүркіт, Көкжендеттей қаршыға, Базарала атты құмай тазы ұстаған сері болған. Ақан өзінің жан серігі, өмірінің қызығы болған Құлагерге "Маңмаңгер", бүркітіне "Қараторғай", қаршығасына "Көкжендет" сынды әндер шығарған. Серілікпен жүргенде Жамал деген кызға "Сырымбет", Балқадиша сұлуға "Балқадиша", т.б. көптеген әндер шығарған.

Ақан орта жасқа келген кезде Ерейментау жерінде керей Сағынай дегеннің асында бәйгеден алда келе жатқан Құлагерді бақталастары мертіктіріп өлтіреді. Осыдан соң Ақан моральдық-психикалық дағдарысқа ұшырайды. Осы жағдайға байланысты шығарған "Құлагер" әні оның шығармашылығының биік шыңы болып есептеледі.

Біржан сал Қожағұлұлы

Біржан сал Қожағұлұлы (1834—1897 жылдары) — Көкшетау облысы, Біржан сал ауданы жерінде дүниеге келді. Біржан жас кезінен әнге, жиын-тойға құмар болып өседі. Кейін өзі ән айтып қана қоймай, өз жанынан әннің сөзін, мақамын шығарып, әдемі киініп, сал-сері атанады. Біржан Орта жүзді түгел аралаған, Жетісу жерінде болып, ақын Сарамен айтысқан, Абай ауылында болып, Абаймен, оның маңайындағы өнер адамдарымен танысуы оған шығармашылық жаңа серпін берген. Біржан да басқа сал-серілер сияқты әндерінің біразын ел ішіндегі атақты сұлу, ақылды қыздарға арнаған. Ондай әндер қатарына "Ләйлім шырақ", "Айтпай" (қыздың аты), "Тентек", "Ғашық жыр", "Бірлән қыз" әндері жатады.

1865 жылы Омбы генерал-губернаторының Көкшетау жеріне келу құрметіне ұйымдастырылған жиында: "Мен тіккен үйге келіп ән салмадың", — деп, Азнабай деген болыс поштабайына Біржанды сабатады. "Бұл қорлықтан мені арашаламадың, араша түспедің", — деген Біржанның өз болысы Жанботаға қаратып шығарған "Жанбота" өлеңі нала мен ашу-ызаға толы.

Жасы елудің ортасына келгенде әншіде өмірден түңілу, құлазу басталады. "Бурылтай" әні шашы бурыл тартып, өмірде кедейшіліктен қағажу көрген әнші мұңын білдірсе, "Жамбас сипар" әні жастықпен қоштасу, рухани әлсіреу ауанын танытады.

Ел алақанында жүрген әнші алпыстан жаңа асқан шағында жалғыздыққа бет бұрады. Тек ара-тұра ауылдан ұзап, бір бел асып барып іштегі шерді тарқату үшін ән салуды әдетке айналдырады. Мұны ауылдас ағайын-туыс "жындандыға" жорып, оны байлап ұстайды. Осы кезде Біржан өзінің атақты "Теміртас" әнін шығарған еді.

Мұхит Мералыұлы

Мұхит Мералыұлы 1841 жылы Орал облысы, Қаратөбе ауданындағы Ақбақай деген жерде дүниеге келген. Мұхиттың шын аты — Мұхаметкерей. Ол кішкентайынан домбыра ұстап, ән айтуға машықтанады. Мұхиттың туған-туыстары, айналасы да өнерге жақын адамдар болған. Ержеткенде Мұхит өнер жолына біржолата түседі, ауыл аралап, қайда ойын-той болса, сонда жүреді. Бұл ісін ұнатпаған ағайындары "әулекі Мұхит" десе, көпшілік елге "сал Мұхит" атанады.

Мұхиттың көпшілік әндері арнау ретінде дүниеге келген. Мұхит Қобда бойын аралап жүргенде, бір үйдің бойжеткен қызы Құралайдың шай құйып отырғандағы сыпайылығы, мінезі, ажары қатты ұнап, сол жерде атақты " Айнамкөз" өлеңін шығарған екен. Әншінің " Алуаш" әні ажарлы да ақылды Алуаш деген қызға арналса, "Қилам" әні осы аттас бір кедейдің өнерлі, әнші қызына арналған екен. "Ақ Иіс"

Мұхит Бала Ораз деген ақын, жыршымен дос болған. Бір күні оған Бала Ораз бір байдың қызын сүйіп, келісімімен алып қашқан кедей жылқышы жөнінде әңгіме айтып береді. Аяғы жылқышының өлімімен аяқталатын бұл әңгіме Мұхитқа қатты әсер етіп, содан "Жылқышы" деген ән шығарады. Бұл ән кейін елге "Бала Ораз" болып та, "Кіші Айдай" болып та таралып кеткен. Мұхиттың осы сияқты "Үлкен Ораз" деген де әні бар, оны кейде "Үлкен Айдай" деп те айтады.

Мұхит әндерінің шоқтығы биік, елге кеңінен таралған "Зәуреш" те аңызы бар ән. Медет деген бір дәулетті адамның үш әйелінен отыз ұл, бір қызы болған екен. Індет аурудан отыз ұлы бірдей өліп, жалғыз Зәуре деген қызы тірі қалады. Бірде Медет Орынборға жолаушылап кетіп қайтып оралса, Зәуресі де өлген екен. Сонда Медет қызының шошайған моласына барып, зар еңіреп жоқтау айтыпты. "Зәуреш" әні осы аңыздан туған деседі. Бұл ән өте мұңДы, тыңдаушысының сай-сүйегін сырқыратады.

Кенен Әзірбаев

Сурет:Azirbaev.jpg

Кенен Әзірбаев

Кенен Әзірбаев (1884—1976 жылдары) — "Екейде елу бақсы, сексен ақын" дегендей, Жетісуда Сүйінбайдан, Жамбылдан келе жатқан ақындық, жыршылық дәстүр дүниеге көптеген өнерпаздар берді. Осы топ ішінде ән жанры саласында ерекше тұратыны — Кенен ақын. Ол айтыс ақыны, әнші, сазгер ретінде белгілі. Кенен Жамбыл облысы, Қордай ауданы жерінде туған.

Кененге ән өнері анасы, үлкен әнші, ақын адам болған Ұлдардан дарыған сияқты. Шешесінен жеті жасында жетім қалған Кенен жетімдіктің де, кедейшіліктің де ауырлығын көріп өседі. Байдың қойын бағады. Жас кезінде өз бетімен ойын-сауыққа да қатыса алмайды. Ауылға келген-кеткен өнерпаздардың ән-жырын санасына сіңіріп жүреді. Қой баққанда, көбіне қара домбырасын белбеуіне қыстырып алып жүретін Кененнің ерте шығарған және табиғатпен үндес әні — "Бозторғай". Бұл ән елге тез таралып кетеді. Ендігі жерде қойшы Кенен емес, "ақын Кенен" атанады.

Әнші-ақын қойдан құтылып, ел аралап, жұртқа өнерін жаяды. Осындай серілік-серуен кезінде өзі қатты сыйласқан екі қызға арнаған "Қос қалка" әні, өзі ғашық болып бірақ қосыла алмаған қызына шығарған "Мөртай сұлу" әні туған еді.

Кенен 1916 жылғы "Албан көтерілісіне" қатысып, содан патша өкіметінен қашып, қырғыз ішіне барып паналаған, қырғыздың алып ақындары Тоқтағұл, Қарамырзалармен танысқан. Осы кезде "Бұлбұл", "Егіз ән" деген әндері туады. Кенен Әзірбаев заманын жырлап, үлкен құрметке ие болды. Осы кезеңдегі әндерінің ішіндегі ең халыққа кең таралғаны — "Келінжан", "Қайран жастық" "Базар-Назар" әндері. Соңғысы 1925 жылы Базар, Назар деген екі ұлы бірден қайтыс болғанда, соларға арнаған жоқтау ән. Өзі жетпіс беске келгенде "Жетпіс бес" деген әнін, одан "Сексен" деген әнін шығарды. "Сексен" әні былай аяқталады

..Екі Кенен тумайды,

Алатауға ексең де.

Қолданбалы өнер

Қолданбалы өнер халықтың еңбек қарекетімен, оның тұрмыс-салтымен тығыз байланыста дамыды. Қазақ әйелдері түйе мен ешкінің түбітінен иірілген жіптен әдемі де берік мата тоқыды. Ою-өрнек кеңінен қолданылды: үй ішінде ою-өрнек салынбаған зат болған жоқ. Жиһаз - мүліктер, ыдыс-аяқ, қару-жарақ, ер-тұрман, киім-кешек, киіз үйдің ішкі жасауы бәрі дерлік әшекейленді.

Халық өнері, әсіресе киіз үйдің жасау-жабдықтарынан жарқын көрініс тапты. Киіз үй шаңырағының қырына әшекейлі оюлар салынды. Алуан түстермен әшекейлеп тоқылған басқұрлар мен сүттей аппақ түске өрнектеп ою салған, енсіз баулармен байланған киіз үйлер көздің жауын алып тұратын болды.

Қазақтың қолданбалы өнерінде бастырып өрнектеу әдісі кеңінен қолданылды. Ол, ең алдымен, торсық, көнек сияқты әр алуан былғары заттарды әсемдеуге, ат әбзелдеріне, былғары терліктерге, еркектер мен әйелдердің кісе белдіктеріне салынды.

Қазақтың кілемші қыздары алуан кілем бұйымдарын — алашалар, төсеніштер, неше түрлі кілемдер тоқыды. Онда тоқудың әр түрлі техникалық тәсілдерін қолданды. Өрнек жіппен өріп тоқу, арқау жіп арқылы және түк салу әдісімен жасалды.

Ағашқа ойып өрнек салудың ең ұнамды түрлері — дөңгелектер, иректер, ара-тұра ромбиктер, үш бұрыштар салу болды. Сүйектен, күмістен жұқалап қиылған қиықшалар, әдетте, ағаш бұйымдарға қиюластыра салынып, өнердің небір туындылары жасалды.