Бұйра бірқазан

Бұйра бірқазан
	;
Амандық күйі
	; Vulnerable (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Құстар;
Сабы:	Ескекаяқты құстар;
Тұқымдасы:	Бірқазандар;
Тегі:	Бірқазандар;
Түрі:	P. crispus;
Екі-есімді атауы
	Pelecanus crispus; Bruch, 1832

Бұйра бірқазан (Pelecanus crispus) - аз санды, шектеулі жерлерге ұя салатын түр.

ХТҚО-ның Қызыл кітабына енгізілген. Евразияның оңтүстік бөлігіндегі көлемді суларды мекендейді. Қазақстанда ұялары Батыс Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Шымкент облыстарының, Балқаш-Алакөл және [Зайсан қазаншұңқыры|Зайсан]] ойпаттарының өзен-көлдерінде сақталған. Республикамызда 4 мыңдайы ғана ұялайды. Санының азаюына негізгі себептер-заңсыз аулаушылық, өрт, ұя басу кезінде мазалау. Бұл түрді сақтау үшін Іле, Тентек, Қара Ертіс өзендерінің атырауларында қорықтар ұйымдастырып, оны заңсыз аулаушыларға және өртке қарсы күрес шараларын жүргізу керек.^[1]^[2]

Статусы

2-ші санат. Саны азайып бара жатқан және мекендейтін жерлері шашырап орналасқан түр. ХТҚО Қызыл кітабына тіркелген.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

ТМД фаунасындағы туыстың 2 түрінің бірі.

Таралуы

Оңтүстік Еуропа жағалаулары, Батыс Сібір суқоймалары, Кіші Азия, Моңғолия мен Синьцзянның кейбір көлдері. Қазақстанда Орал (Батыс Қазақстан) облысының суқоймаларында (Көшім, Қамыс-Самар көлдері), Каспийдің солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауларында, Торғай ойысында, Науырзым қорығында, Теңіз-Қорғалжын ойпатында, Шошқакөл көлдер жүйесінде (Сырдарияның орта ағысы), Балқаш көлінде, Іле, Тентек және Қара Ертіс өзендерінің атыраптарында ұялайды^[3]^[4]^[5]^[6]^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]^[12]^[13].

Мекендейтін жерлері

Аралдары, жайылмалары және кішірек көлдер жүйесі бар жасанды әрі табиғи суқоймалары, өзендердің қалың қамыс, шөп, бұта өскен жалпақ атыраптар. Ашық типтегі ландшафтарда, әсіресе тасты аралдарда сирек қоныстанады.

Саны

Қазақстанда 2 мыңға жуық жұп ұялайды. Қазақстан шегіндегі таралу аймағында ең саны көп (1000 жұптан аса) жер Балқаш көлі мен Іле өзенінің атырабында сақталған, сол сияқты Қара Ертіс өзенінің атырабы мен Бұқтырма су қоймасында – 220-дей жұбы бар. Көшім, Қамыс-Самар көлдерінде 100-ге жуық жұп, Забурунья және Жилая Коса аудандарында (Каспий жағалауы) – 150-ге дейін жұп, Сарықопа көлінде, Ырғыз бен Торғай өзендерінің төменгі ағысында (Торғай ойысының оңтүстігі) – 200-дей жұп, Қорғалжын қорығында – 100-дей, Науырызымда 20-дай жұп мекендейді.

Негізгі әсер ететін факторлар

Өзен ағындарын реттеуге байланысты мекендейтін жерлерінің тозуы, суқоймаларының гидрорежимінің өзгеруі және оларды шаруашылыққа пайдалану. Судың және топырақтың химиялық заттармен ластануы, қамыс шабу және өртеу; ұялау кезінде мазалау, балық қорының азаюы, қаскерлік (браконьерство).

Биологиялық ерекшеліктері

Ірі құс(13кг дейін),сұрғылт түсті,басында өзіне тән бұйрасы бар,күйттеу кезеңінде тұмсығы сарғылт,қызғылт түсті болады.Бірқазандар топтанып,көп жағдайда басқа су маңы құстарыменұялайды және мекендейді.Көбінесе 2-4 жұмыртқа салады.Бұл түр өте сирек кездеседі.Жыл құсы. Қызғылт бірқазан және үлкен суқұзғынымен аралас шоғырларда, сол сияқты жеке шоғырлар құрып, әрі жұп болып ұялай береді. Ұяларын құлаған қамыстар мен қопаларға , сирек аралдардағы ашық топырақ үстіне салады, ұя салу үшін қамыс және басқа өсімдіктерді пайдаланады. Ұяда 2-5 жұмыртқа болады. Жұмыртқалау кезеңінің басталуы наурыздың аяғы – сәуірдің басы, жұмыртқасы бар ұя маусымның ортасына дейін кездесе береді. 40 тәулікке дейін шайқайды. Ұядан орта есеппен алғанда 1,5-2 балапан өрбиді^[14]. Балықпен қоректенеді, қызғылт бірқазан және үлкен суқұзғынымен бәсекелеседі. Негізгі жаулары – боз шағала, қара қарға, бұлар ұяларын бұзады.

Қолда өсіру

Қазақстанда қолға алынбаған.

Қабылданған қорғау шаралары

Алакөл, Қорғалжын, Науырызым қорықтарының, Сарықопа мен Торғай қорықшаларының суқоймаларында қорғалады.Қазақстанның Қызыл кітабына тіркеліп қана қоймай,сонымен қатар Халықаралық табиғатты қорғау Кеңесінің тізіміне енгізілген.

Қажетті қорғау шаралары

Іле, Қара Ертіс өзендерінің атыраптарында қорықтар ұйымдастыру; Торғай қорықшасын қорыққа айналдыру. Құсмұрын және Сарқопа көлдеріне халықаралық маңызы бар жерлер статусын беру, олардың гидрологиялық режимдерін жеткілікті түрде бақылау; ұялау кезеңінде суқоймаларын аралауды шектеу, ал балық аулауды тек қысқы мерзімде жүргізу.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар

Бірқазандардың негізгі мекендейтін жерлерінің жағдайына, орналасуына және санына мониторинг жүргізу.

Дереккөздер

↑ Қазақ Энциклопедиясы
↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
↑ Долгушин, 1960
↑ Шнитников, 1949
↑ Ауэзов, 1986
↑ Жатканбаев, 1986
↑ Жатканбаев, 1991
↑ Гисцов, Ауэзов, 1991
↑ Анненков, 1991
↑ Н.Н. Березовиков, С.В. Стариков, личн. сообщ.
↑ Гордиенко, 1991
↑ Лопатин и др., 1991
↑ Виноградов, Ауэзов, 1991
↑ Красная книга СССР, 1984

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Қазақ Энциклопедиясы

[2] Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005

[3] Долгушин, 1960

[4] Шнитников, 1949

[5] Ауэзов, 1986

[6] Жатканбаев, 1986

[7] Жатканбаев, 1991

[8] Гисцов, Ауэзов, 1991

[9] Анненков, 1991

[10] Н.Н. Березовиков, С.В. Стариков, личн. сообщ.

[11] Гордиенко, 1991

[12] Лопатин и др., 1991

[13] Виноградов, Ауэзов, 1991

[14] Красная книга СССР, 1984

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]