Іле ауданы
Басқа мағыналар үшін Іле деген бетті қараңыз.Іле ауданы — Алматы облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлігі. 1928 жылы құрылған. Аудан орталығы – Өтеген батыр ауылы.
| Қазақстан ауданы | |||
| Іле ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
8 | ||
| Кенттік әкімдіктер саны |
1 | ||
| Ауыл саны |
22 | ||
| Әкімі |
Бағдат Әбілмәжінұлы Қарасаев | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Өтеген батыр ауылы, Батталханов көшесі, №8 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
43°25′37″ с. е. 77°01′33″ ш. б. / 43.42694° с. е. 77.02583° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°25′37″ с. е. 77°01′33″ ш. б. / 43.42694° с. е. 77.02583° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1928 | ||
| Жер аумағы |
7,8 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
266 677[1] адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (73,93%), орыстар (16,71%), күрдтер (1,65%), ұйғырлар (1,6%), түріктер (1,17%), әзербайжандар (1,08%), немістер (0,63%), корейлер (0,59%), татарлар (0,51%), украиндар (0,37%), басқалары (1,76%)[2] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Пошта индексі |
040700-040728[3] | ||
| Автомобиль коды |
05 | ||
|
| |||
Географиялық орны
өңдеуСолтүстігінде Балқаш ауданымен, шығысында Алатау, Қонаев қалаларымен, батысында Жамбыл ауданымен, оңтүстігінде Қарасай ауданымен және Алматы қаласымен шектеседі.
Тарихы
өңдеуАлғашында Іле ауданы 1928 жылы 17 қаңтар айында, орталығы — Сандық-Тай ауылында құрылды. Бірақ 1928 жылы 17 шілде айында Іле ауданы Қарғалы ауданына, орталығы — Безводное ауылы деп өзгертілді.
1930 жылы 30 қарашада Қарғалы ауданының орталығы — Елтай ауылы, 1933 жылы 16 қарашадан бастап — Қаскелең ауылы болды.
1935 жылы 31 тамызда — Дмитриевка ауылы, 1936 жылы 29 мамырда — Талғар ауылы (1959 жылдан бастап қала) болды.
1957 жылы 5 қазанда бұрынғы Алматы ауданының жерлері Іле ауданының құрамына қосылды.
1963 жылы 2 қаңтарда аудан жойылды.
1966 жылы 31 қаңтарда аудан қайта құрылып, орталығы Талғар қаласы болды.
1969 жылы 14 мамырда Талғар ауданы бөлініп шығып, аудан орталығы алғашында Николаевка ауылы, 1970 жылы 4 желтоқсанда — Қапшағай қаласы болды. Кейін 1978 жылы Энергетический кентіне көшірілді.
1997 жылы таратылған Күрті ауданының Күрті ауылдық округі Іле ауданының құрамына кірді.
Жер бедері
өңдеуАудан жерін Іле ойысының батысындағы көтеріңкі келген Қараой үстірті мен Іле Алатауының тауалды жазығы алып жатыр. Солтүстік-батысында төбелі-жонды Сарықұм және Қаскелең өзендерінің сол жағалауын бойлай Мойынқұм құмы орналасқан. Жер қойнауынан құрылысқа қажет Николаев қиыршық тас пен құм кен орны және Покровка жер асты (ыстық) су көзі барланған.
Климаты, су жүйесі
өңдеуКлиматы тым континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, қуаң. Қаңтар айындағы ауаның жылдық орташа температурасы –9 – 13°С, шілденікі 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200 – 350 мм. Аудан жерінен Іле, Қаскелең, Бесағаш, Күрті, Үлкен және Кіші Алматы өзендері ағып өтеді. Ең ірі көлі – Сорбұлақ. Одан басқа жалпы ұзындығы 53,8 км және жалпы ауданы 18,0 мың га жерді суаратын және суландыратын Байқан, Николаев, Жаңаарнасу, Қызылту, Оң жағалық Күрті каналы, Сорбұлақ су жүйелері мен жалпы сыйымдығы 36,2 млн. м3 болатын “Приютское”, “Ащыбұлақ”, “Алматы”, К-1, К-2, К-3 атты тоғандар мен әуіттер, Қапшағай бөгені орналасқан.
Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
өңдеуАуданның солтүстік өңірінде құмды, құмды-сұр топырақ, үстіртті жерінің топырағы шамалы карбонатты сұр, сортаңды-сұр топырақ, тауалды жазығында бозғылт сұр, сортаңды қоңыр топырақ, Іле аңғары және өзен бойларында шалғынды сұр, бозғылт сұр топырақ қалыптасқан. Солтүстік өңірдің құмды төбелері мен үстіртті жерлерінде эфемерлі-боз жусанды, еркекшөпті-боз жусанды, Күрті өзені мен Қапшағай бөгені аралығында теріскен, еркекшөп, Күртінің орта ағысының оң жағалауында бұта аралас селеулі-жусанды дала қалыптасқан. Ауданның оңтүстік, оңтүстік-батысында шөлейт даланың эфемерлі-боз жусанды өсімдіктері өседі. Өзен-көл жағалауының шалғынды сұр топырағында сарсазан, қарақаңбақ, қамыс, құрақ өскен. Ауданның орталық бөлігінде жусан, жүзгін, ши аралас өсімдіктер қалыптасқан. Аңдардар қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қоян, қырғауыл, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан тышқаны, ондатра, т.б. кездеседі.
Халқы
өңдеу| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[4] | 1999 | 2009[5] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 47131 | ▲131187 | ▼90945 | ▲97900 | ▲122194 | ▼120725 | ▲158388 | ▲254827 |
Тұрғындар саны – 209181 (2019).
Әкімшілік бөлінісі
өңдеуАудандағы 22 елді мекен 1 кенттік әкімдік пен 8 ауылдық округке біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021)[6] |
|---|---|---|---|
| Ақсай ауылдық округі | Ақсай ауылы | 3 | ▲14852 |
| Асқар Тоқпанов ауылдық округі | Асқар Тоқпанов ауылы | 2 | ▲18216 |
| Ащыбұлақ ауылдық округі | Мұхаметжан Түймебаев ауылы | 4 | ▲42644 |
| Байкент ауылдық округі | Байкент ауылы | 1 | ▲10550 |
| Байсерке ауылдық округі | Байсерке ауылы | 3 | ▲28807 |
| Боралдай кенттік әкімдігі | Боралдай кенті | 1 | ▲35863 |
| Күрті ауылдық округі | Ақши ауылы | 2 | ▼5798 |
| Қараой ауылдық округі | Қараой ауылы | 3 | ▲17334 |
| Өтеген батыр ауылдық округі | Өтеген батыр ауылы | 3 | ▲39000 |
| ЖАЛПЫ САНЫ | — | 22 | ▲213064 |
Шаруашылығы
өңдеуАуданда 1997 жылға дейін етті-сүтті мал, биязы жүнді қой, жылқы, шошқа, құс, астық, қант қызылшасы, көкөніс, бақша, жүзім-жеміс, балық аулауға маманданған 2 ұжымшар, 7 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі, 1 құс фабрикасы, 1 құс зауыты болды. 1997 жылдан олардың барлығы жекешелендіріліп, 6 АҚ-ға, ЖШС-ке, 1,2 мыңға жуық шаруа қожалықтарына біріктірілді. Ауданда 17 ірі өнеркәсіптік кәсіпорын бар, олар: темір-бетон өндіретін “Ремстройтехника” АҚ (Первомайский кентінде), қағаз-картон өнімдерін жасайтын “Іле қағаз-картон комбинаты” АҚ (Боралдай кентінде), “Алкан Пекинджиг Қазақстан” ЖШС-і (Өтеген батыр кенті), “Алматы қанты” АҚ, сүт өнімдерін өндіретін “Райымбек Агро” ЖШС-і (Өтеген батыр кенті), темекі өнімдерін өндіретін “Филипп Моррис” пен Галлахер Қазақстан” ЖШС-тері (Өтеген батыр кенті), темір-бетон шпалдары, құс еті мен құс шұжығын өндіретін “Бент” АҚ-ы (Первомайский кенті), “Стекольный комбинат САФ” АҚ-ы (Первомайский кенті) және жүзім шарабын өндіретін “Ақжол” ЖШС-і (Түймебаев а.), сонымен бірге Өтеген батыр кентінде ЖЭО-3 (бұр. Алматы ГРЭС-і) орналасқан. Ауданда 2006 ж. басында 38,7 мың ірі қара, 102,0 мың қой, 3,9 мың жылқы, 0,86 мың түйе, 32,3 мың шошқа, 1,65 млн. құс болды. А. ш-на жарамды жердің жалпы аум. 592,0 мың га, оның ішінде: жыртылатын жер 76,4 мың га, жайылымы 511,8 мың га, шабындығы 1,0 мың га.
Инфрақұрылымы
өңдеуАуданда жалпы білім беретін 40 мектеп, 2 колледж, 13 кітапхана, 2 мәдениет үйі бар. Емдеу-сауықтыру мекемелерінен 14 аурухана мен емхана, 28 фельдш.-акушерлік пункт тұрғындарға қызмет көрсетеді. Аудан аумағымен Алматы – Астана, Алматы – Өскемен автомобиль және темір жол жолдары өтеді.
Аудан өңірінен Өтеген батыр (1699 – 1773), Т.Бокин (1890 – 1918), т.б. тарихи тұлғалар шыққан.
Аудан аумағында б.з.б. 4 – 3 ғасырлардағы бейіттер (Боралдай ауылына таяу), ерте көшпелілер кезеңіндегі “Жалғызқорған” (Көкқайнар ауылы маңында), Первомайский кентінің жанында 1937–38 жылдары жазықсыз қуғын-сүргін құрбандары атылған “Қандысай” сайы, т.б. 26 тарихи-мәдени және археологиялық ескерткіштер бар.
“Іле таңы” атты апталық газеті шығып тұрады (1.1.1970 жылдан).[7]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Қазақстан почталық индекстері
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары
- ↑ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- ↑ Қазақ Энциклопедиясы, 9 том