Аустралия және Океания
Аустралия және Океания — Аустралия құрлығы мен Океанияға кіретін аралдардан тұратын дүниенің бөлігі. Аустралия және Океания дәстүрлі түрде 4 аймаққа бөлінеді — Аустралазия (Аустралия және Жаңа Зеландия), Меланезия, Микронезия және Полинезия.[2] Аустралия мен Океанияның жалпы ауданы шамамен 9 млн км². Халқы – 46 миллион адам (2024) (әлем халқының 0,56%).
| Аустралия және Океания | |
.svg) | |
| Территория | 9,000,000 (7ші) км² |
| Халық саны | 46,048,002 (2024)[1] адам |
| Тығыздығы | 5 адам/км² |
| Енеді | мемлекет |
| Тәуелді аймақтар | |
| Уақыт белдеулері | UTC-11 — UTC+14 |
| Ірі қалалары | Сидней, Окленд, Брисбен, Мельбурн, Аделаида, Перт |
 Аустралия және Океания Ортаққорда | |
Ұғымның анықтамасы өңдеу
Аустралия және Океания анықтамалары әртүрлі.[3] Океанияның ең кең тараған анықтамасы құрлықтықтық Азия мен Америка арасындағы көптеген аралдарды қамтиды. Бүкіл құрлықты жер шарының бөліктеріне бөлгенде, Океания Аустралиямен дүниенің бір бөлігіне біріктіріледі. Кейде әлемнің тәуелсіз бөлігі ретінде ерекшеленеді және сирек жағдайда «Аустралия және Океания» бөлігі ретінде қарастырылады. Ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде әлемнің «Аустралия және Океания» дүние бөлігі жай ғана «Океания» (ағылш. Oceania) деп аталады.
Аймақтар өңдеу
Аустралия өңдеу
Аустралия толығымен оңтүстік және шығыс жарты шарларда орналасқан. Оның ортасында оны оңтүстік тропик кесіп өтеді. Австралия — оқшауланған, басқа континенттерден алыс материк. Бұл оның табиғатының бірегейлігін анықтады. Негізгі сауда жолдары материктен алыстап, экономикалық байланыстарды дамытуды қиындатады.
Бұл жер бетіндегі ең кішкентай және ең құрғақ материк. Материктің бүкіл аумағы аттас мемлекеттің негізгі бөлігі болып табылады.
Океания өңдеу
Тынық мұхитының орталық және оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, көбіне жүздеген шағын аралдар мен атоллдардан құралған географиялық аймақ және геосаяси жер бөлігі.
Тарихи тұрғыдан барлық аралдар төрт этнографиялық және географиялық аймаққа бөлінген:
- Полинезия — солтүстігінде Гавай аралдарынан оңтүстігінде Жаңа Зеландияға дейін созылып, сондай-ақ, батысында Тувалу, Токелау, Самоа, Тонга және Кермадек аралдарын, ортасында Кук, Қоғам және Острал аралдарын, шығысында Маркиз аралдарын, Туамоту, Мангарева және Пасха аралдарын қамтиды.
- Меланезия — оңтүстік-батысында Жаңа Гвинея орналасқан, Гренландиядан кейінгі әлемдегі екінші үлкен арал және Тынық мұхитындағы аралдардың ең үлкені. Басқа негізгі меланезиялық топтар, солтүстіктен оңтүстікке қарай, Бисмарк архипелагы, Соломон аралдары, Санта-Крус аралдары, Вануату, Фиджи және Жаңа Каледония.
- Микронезия — экватордың солтүстігінде орналасқан, оған солтүстік-батыста Мариана аралдары, орталығында Каролин аралдары, батыста Маршалл аралдары және оңтүстік-шығыста Кирибати аралдары кіреді.
- Жаңа Зеландия — Тынық мұхитының оңтүстік-батысында екі үлкен аралда (Солтүстік және Оңтүстік) және көптеген (шамамен 700) көршілес кішігірім аралдарда орналасқан. Кей кезде Аустралиямен бірге Аустралазияның бір бөлігі ретінде қарастырылады.
Мемлекеттер өңдеу
| Мемлекет | Жер аумағы, км² | Халқы | Елордасы |
|---|---|---|---|
 Аустралия
|
7 692 024 | 21 050 000 | Канберра |
 Вануату
|
12 190 | 196 178 | Порт-Вила |
 Жаңа Зеландия
|
268 680 | 4 108 037 | Веллингтон |
 Кирибати
|
811 | 96 335 | Оңтүстік Тарава |
 Маршалл аралдары
|
181 | 73 630 | Маджуро |
 Микронезия
|
702 | 135 869 | Паликир |
 Науру
|
21 | 12 329 | Ярен |
 Палау Республикасы
|
458 | 19 409 | Нгерулмуд |
 Папуа — Жаңа Гвинея
|
462 840 | 5 172 033 | Порт-Морсби |
 Самоа
|
2 935 | 178 631 | Апиа |
 Соломон аралдары
|
28 450 | 494 786 | Хониара |
 Тонга
|
748 | 106 137 | Нукуалофа |
 Тувалу
|
26 | 11 146 | Фунафути |
 Фиджи
|
18 274 | 856 346 | Сува |
Тарих өңдеу
Отаршылдыққа дейінгі кезең өңдеу
Аустралиялық аборигендер — Аустралия материгінің және оның айналасындағы аралдардың бастапқы тұрғындары 70 000 жыл бұрын Африкадан Азияға қоныс аударып, Аустралияға шамамен 50 000 жыл бұрын келген.[4] Олар Аустралияға Оңтүстік-Шығыс Азия арқылы қоныс аударған болса да, олар белгілі Азиялық немесе Полинезиялық популяциялармен байланысты емес. Адамдардың Аустралияға алғашқы ерте қоныс аударуы бұл құрлық Жаңа Гвинея аралымен құрлық көпірі арқылы жалғасқан Сахуль континентінің бір бөлігі болған кезде орын алды деп саналады. Олар Тасманияға шамамен 40 000 жыл бұрын соңғы мұз дәуірінде болған материктен құрлық көпірі арқылы қоныс аудару арқылы жеткен.
Жаңа Гвинея аралы мен оған жақын орналасқан Меланезия аралдарына шамамен 30-50 мың жыл бұрын каноэмен Оңтүстік-Шығыс Азиядан келген адамдар қоныстанған. Шамамен 2-4 мың жыл бұрын Микронезия мен Полинезияның көп бөлігі қоныстанған. Океания аралдарын қаныстану процесі шамамен 1200 жылы Пасха аралын қоныстандырумен аяқталды.
Отаршылдық кезеңі өңдеу
Аустралия өзінің шалғай орналасуына байланысты әлемге басқа континенттерге қарағанда кеш «ашылды». Аустралияның ашылуы Америка ашылғаннан кейін жүз жылдан астам уақыт өткен соң болды. Голландиялық саяхатшы Виллем Янсзон 1606 жылы жаңа жерді тапты (бұл Кейп-Йорк түбегі болатын).
Христофор Колумб сияқты Янсзон да өмірінің соңына дейін жаңа материк ашқанын білмеді.
1770 жылы Джеймс Кук Аустралияның шығыс жағалауына жақындап, ресми нұсқа бойынша оны «ашты».
XVIII — XIX ғасырлар аралығында еуропалықтардың Океанияны зерттеу кезеңі жалғасты, олар біртіндеп аралдарға қоныстана бастады. Алайда еуропалық отарлау процесі өте баяу жүрді, өйткені бұл аймақ табиғи ресурстардың жоқтығынан шетелдіктер арасында үлкен қызығушылық тудырмады және жергілікті халыққа теріс әсер етті: Океанияда бұрын-соңды болмаған көптеген аурулар енгізілді, және бұл эпидемияларға әкелді, нәтижесінде жергілікті тұрғындардың едәуір бөлігі қайтыс болды. Сонымен бірге тұрғындарды христиандандыру да орын алды. XVIII — XIX ғасырларда Океания аралдары отаршыл державалар арасында, ең алдымен Британ империясы, Испания және Франция (кейіннен АҚШ пен Герман империясы қосылды) арасында бөлінді. Еуропалықтардың ерекше қызығушылығы аралдарда плантациялар құру және құл саудасы болды.
Қазіргі тарих өңдеу
Аустралия 1901 жылы ал Жаңа Зеландия 1907 жылы доминионға айналды, бірақ олар сәйкесінше 1942 және 1947 жылдары Вестминстер актінің статутын қабылдауға дейін ресми түрде толық тәуелсіз мемлекет бола алмады. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін отарлардың тәуелсіздігі үшін күрескен алғашқы саяси ұйымдар пайда бола бастады. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Океания көптеген шайқастар (негізінен жапон және американдық күштер арасында) болған соғыс театрларының бірі болды. 1960 жылдардан бастап отарсыздандыру процесі басталды. 1946 жылы Полинезиялықтар Франция азаматтығын алды, ал аралдардың мәртебесі шетел аумағына өзгертілді. Гавайи 1959 жылы АҚШ штатына айналды. Фиджи мен Тонга 1970 жылы тәуелсіздік алды. 1979 жылы 1 мамырда Маршалл аралдарының саяси мәртебесінің өзгеруін мойындай отырып, Америка Құрама Штаттары Маршалл аралдарының конституциясын және үкіметінің құрылуын мойындады.
XX ғасырдағы отарсыздандыру процесіне қарамастан, кейбір аралдар әлі де бір дәрежеде тәуелді болып қала береді.
Демография өңдеу
Халқы өңдеу
Бүкіл Батыс және Шығыс Аустралияны Аустралия материгін отарлау кезінде қоныстанған Англоаустралиялықтар алып жатыр. Жаңа Гвинея аралын түгелдей Папуастар (Соломон аралдары мен Санта-Крус аралдарын қоса) алып жатыр. Орталық Аустралияны байырғы австралиялықтар мекендейді, олар үшін қорықтар (резервациялар) құрылды. Жаңа Зеландияда Англо-жаңа зеландиялықтар қоныстанған.
Океания аралдарын Полинезиялықтар, Меланезиялықтар және Микронезиялықтар атты байырғы халықтар мекендейді.
Тілдер өңдеу
Океанияның байырғы тілдері үш негізгі географиялық топқа бөлінеді:
- Аустронезиялық тілдер тобы – Малай (Индонезия), Тагалог (Филиппин) және Маори және Гавай сияқты Полинезиялық тілдері бар үлкен тілдер тобы.
- Аустралиялық тілдер – Аустралиялық аборигендердің тілдері.
- Папуаc тілдері – Жаңа Гвинея және көршілес аралдарды мекендейтін Папуастардың тілдері.
Жергілікті емес тілдерге мыналар жатады:
- Ағылшын тілі – Аустралия, Гавайи, Жаңа Зеландия және басқа аумақтар
- Француз тілі – Француз Полинезиясы, Жаңа Каледония, Вануату, Уоллис және Футуна
- Хинди тілі – Фиджи
- Жапон тілі – Бонин аралдары, Палау
Сондай-ақ малай немесе отаршылдық тілдердің жергілікті халықтармен өзара әрекеттесуінен қалыптасқан (мысалы Ток Писин, Бислама, Пиджин және тб.) креол (аралас) тілдері бар.
Дін өңдеу
Океаниядағы басым дін – христиандық (73%). 2011 жылы жүргізілген сауалнама бойынша Меланезияда 92%, Микронезияда 93% және Полинезияда 96% өздерін христиан деп сипаттайтынын көрсетті. Дәстүрлі діндер көбінесе анимистік сипатқа ие, ал дәстүрлі тайпалар арасында табиғи күштерді білдіретін рухтарға деген сенім басым. 2018 жылғы санақта Жаңа Зеландиялықтардың 37% христиан дінін ұстанды және 48% ешбір дінді ұстанбады. 2016 жылғы санақта Аустралия халқының 52%-ы христиан дінін ұстанатынын және 30%-ы «діні жоқ» деп мәлімдеді.
Индуизм – Океаниядағы азшылық діні. Пайыз бойынша Океаниядағы индустардың ең жоғары үлесі Фиджи елінде – 29,7%, ал абсолютті сандар бойынша – Аустралияда 684,002 (халқытың 2,7%). Жаңа Зеландияда индустар халықтың 2,65% құрайды.
Океаниядағы мұсылмандар саны – 620,156 мен. Олар негізінен Аустралия мен Жаңа Зеландияда шоғырланған. Пайыз бойынша Океаниядағы мұсылмандардың ең жоғары үлесі Кокос (Килинг) аралдарында – 65.6% (2021).[5]
Аймақтағы басқа діндерге Аустралия мен Жаңа Зеландиядағы азшылықтардың көрнекті діндері болып табылатын Иудаизм мен Буддизм жатады.
Экономика өңдеу
Бұл аймақ Аустралия мен Жаңа Зеландияның жоғары дамыған және жаһандық бәсекеге қабілетті қаржы нарықтарынан бастап, оларың әлдеқайда аз дамыған көптеген аралдық көршілерге дейін әртүрлі экономикалармен ерекшеленеді.
Тынық мұхиты аймағындағы ең кішкентай елдер тауарларды экспорттау және басқа өнімдерге қол жеткізу үшін Аустралия, Жаңа Зеландия және Америка Құрама Штаттарымен саудаға сүйенеді. Аустралия және Океания ең ірі экспорттық нарықтарына Жапония, Қытай, Америка Құрама Штаттары және Оңтүстік Корея кіреді.
Тынық мұхиты елдерінің көпшілігінде (Аустралия мен Жаңа Зеландияны қоспағанда) негізгі сала ауыл шаруашылығы болып табылады. Көптеген елдер әлі күнге дейін ауылшаруашылық болып табылады; мысалы, Вануату халқының 80%-ы және Фиджи халқының 70%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады.
Балық аулау Тынық мұхиты аймағындағы көптеген шағын елдер үшін негізгі сала болып табылады, дегенмен көптеген балық аулау аймақтарын басқа ірі елдер, атап айтқанда Жапония пайдаланады.
Аустралия мен Жаңа Зеландия аймақтағы жалғыз жоғары дамыған тәуелсіз мемлекеттер болып табылады. Австралияның экономикасы аймақтағы ең үлкен және басым экономика, сонымен қатар әлемдегі ең ірі экономикалардың бірі болып табылады. Аустралияның жан басына шаққандағы ЖІӨ аларман қабілет тепетендігі бойынша Ұлыбритания, Канада, Германия және Франциядан жоғары. Аустралияда тұратын адамдардың көпшілігі денсаулық сақтау, бөлшек сауда және білім беру салаларында жұмыс істейді.[6]
Жаңа Зеландия экономикасы — жоғары дамыған еркін нарықтық экономика. Ел ең жаһанданған экономикалардың біріне ие және көбінесе халықаралық саудаға тәуелді. Оның елеулі қызмет көрсету секторы бар, ол 2013 жылғы жағдай бойынша жалпы ішкі өнімнің 63% құрады. Үлкен арал мемлекеті ретінде Жаңа Зеландияда табиғи ресурстар мен минералды байлықтар мол.[7]
Жаңа Каледония, Гавайи және Француз Полинезиясы да жоғары дамыған, бірақ егеменді мемлекеттер емес.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Population of Oceania (2024) - Worldometer.
- ↑ The Four Sub-regions Of Oceania. WorldAtlas (26 December 2017).
- ↑ International Perspectives on Natural Disasters: Occurrence, Mitigation, and Consequences — Springer Netherlands. — P. 193. — ISBN 978-1402028519.
- ↑ Sequencing Uncovers a 9,000 Mile Walkabout. — «A lock of hair and the HiSeq 2000 system identify a human migration wave that took more than 3,000 generations and 10,000 years to complete.»
- ↑ 2021 Census QuickStats: Cocos (Keeling) Islands.
- ↑ Industry sector of employment | Australia | Community profile.
- ↑ Minerals, New Zealand Petroleum and Mineral resources potential (en-NZ).