Папуа — Жаңа Гвинея

	Папуа — Жаңа Гвинея тәуелсіз мемлекеті; ағылш. Independent State of Papua New Guinea; тпи. Independen Stet bilong Papua Niugini; Үлгі:Lang-ho
Байрақ	Елтаңба
	Ұран: «Unity in diversity»; «(Алуандылықтағы бірлік)»
	Әнұран: «O Arise All You Sons»; «(О, тұрсын ұлдарың)» (тыңдау (ақп.))
Тарихы
Тәуелсіздік күні	16 қыркүйек 1975 жыл (Аустралиядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	ағылшын тілі, ток-писин және хири-моту және ПЖГ ишарат тілі
Елорда	Порт-Морсби
Ірі қалалары	Порт-Морсби, Лаэ
Үкімет түрі	Унитарлы парламентік конституциялық монархия
Патшасы; Генерал-губернаторы; Премьер-министрі	III Карл; Боб Дадае; Джеймс Марапе
Мемлекеттік діні	зайырлы мемлекет
Географиясы
Жер аумағы; • Барлығы; • % су беті	Әлем бойынша 54-ші орын; 462 840 км²; 2
Жұрты; • Сарап (2016); • Санақ (2000); • Тығыздығы	; 8 084 999 адам (101-ші); 5 190 783 адам; 15 адам/км² (201-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ); • Қорытынды ; • Жан басына шаққанда	; 32,382 млрд. $ (124-ші); 3,764 $
ЖІӨ (номинал); • Қорытынды (2019); • Жан басына шаққанда	; 21,543 млрд. $ (110-шы); 2,504 $
АДИ (2017)	▲ 0,544 (төмен) (153-ші)
Валютасы	кина (PGK)
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.pg
ISO коды	PG
ХОК коды	PNG
Телефон коды	+675
Уақыт белдеулері	+10

Координаттар: 6°29′00″ о. е. 147°22′00″ ш. б. / 6.48333° о. е. 147.36667° ш. б. ^(G) ^(O) ^(Я)

Папуа — Жаңа Гвинея (толық атауы — Папуа — Жаңа Гвинея тәуелсіз мемлекеті ағылш. Papua New Guinea [ˈpæpuːə njuː ˈɡɪni] (ˈpɑːpuːə, ˈpæpjuːə), тпи. Papua Niugini, Үлгі:Lang-ho) — Тынық мұхиттың оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ел аумағы құрамына Жаңа Гвинея аралының шығыс бөлігі, Бугенвиль және Бука аралдары (Соломон аралдары), Луизиада және Бисмарк архипелагтарының аралдары кіреді. Жер аумағы 462840 км². Халық саны — 5 млн адам (2001). Астанасы – Порт-Морсби қаласы.

Ресми тілдері – ағылшын тілі, пиджин, моту тілдері де қолданылады. Тұрғындарының 50%-ы протестанттар, 22%-ы католиктер, қалғандары жергілікті дәстүрлі наным-сенімдерді ұстанады. Елбасы – Ұлыбритания монархы тағайындайтын жергілікті генерал-губернатор. Билік басындағы Үкімет басшысы – премьер-министр. Жоғарғы заң шығарушы органы – Ұлттық парламенті. Әкімшілік жағынан 19 провинцияға және 1 астаналық округке бөлінеді. Ұлттық мейрамы – 16 қыркүйектегі Ұлт күні (1975). 1975 жылдан БҰҰ мүшесі. Ақша бірлігі – кина.

Ел аумағы негізінен таулы, қыратты. Жағалау бойындағы ойпаттар мен жайпақ тау бөктерлері тау сілемдерін құрайды. Кейбір тау жоталарының биіктігі 3000 – 4000 м. Елдің ең биік нүктесі – Вильгельм тауы (4509 м).

Климаты өңдеу

Климаты субэкваторлық және ылғалды.
Жылдық орташа температура 25 – 28ӘС.
Жауын-шашынның орташа мөлшемі жазық жерлерде 1000 – 4000 мм, таулы жерлерде одан да көп. Тайфун дауылы жиі болып тұрады.

Гидрографиясы өңдеу

Негізгі ірі өзендері – Раму, Сепик және Флай.

Флора және фаунасы өңдеу

Елдің үштен екі бөлігін орман алқабы алып жатыр.
Өсімдік әлемі бай, әр түрлі. 1000 – 2000 м биіктікте қылқан жапырақты орман басым. Аралдың оңтүстігінде эвкалипт және акация ағаштары, жағалауларда саго пальмасы мен қант қамысы өседі.
Жан-жануарлар дүниесін негізінен бауырымен жорғалаушылар, құстар (500-ге жуық түрі) және жәндіктер құрайды. Қолтырауын, улы жыландар, геккондар көп кездеседі. Казуарлар, тотықұстар, тәжтұмсықты көгершіндер және бейіш құстары кең тараған. Ехидна, проехидна, кенгуру, валлаби, жабайы ит – динго, кускустар, қалталы борсық, жүнқұйрықтар, т.б. мекен етеді.

Tабиғи қорлары өңдеу

Негізгі табиғи қорлары:

алтын, күміс, мыс, кобальт, никель, кварц, хромит кені, мұнай, табиғи газ, ағаш.

Тарихы өңдеу

Австронезийліктердің (меланезийліктердің) алғашқы қоныстары б.з.б. 3-мыңжылдықта пайда болған. Жаңа Гвинея аралын 16 ғасырдың 1-жартысында португалдар ашты. Жергілікті тұрғындардың африкалықтармен ұқсастығына байланысты арал осылай аталды.

1828 ж. Голландия аралдың батыс бөлігін өз меншігі деп жариялады.
1862 ж. аралдың бұл бөлігі Индонезия қарамағына өтті.
1884 ж. Жаңа Гвинея аралының оңтүстік-шығыс бөлігі Ұлыбританияның протекторатына айналды, ал солтүстік-шығыс бөлігін Германия басып алды.
1906 ж. Аустралия неміс протекторатының жерін басып алды.
Аралдың Жаңа Гвинея деп аталатын бұл бөлігі 1920 ж. Ұлттар лигасының мандатты аумағы ретінде Аустралия Одағына берілді.
1946 ж. мемлекет БҰҰ қамқорлығындағы аумаққа айналды.
1973 ж. желтоқсанда Папуа — Жаңа Гвинея ел ішінде өзін-өзі басқару құқығын алды.
1975 ж. тәуелсіздік жариялап, Ұлыбритания Достастығына мүше болып кірді.

Уагифа аралындағы Итімен отырған қыз

Экономикасы өңдеу

Экономикасының негізгі саласы – ауыл шаруашылығы мен тау-кен өнеркәсібі.

Басты ауыл шаруашылық дақылдары: кофе, какао, банан, кокос пальмасы, каучук өсімдігі. Жүгері, маниок, ямс, батат, таро, қант құрағы өсіріледі.
Ет өндірісі үшін мал шаруашылығы жолға қойылған. Балық шаруашылығы жақсы дамыған.
Тау-кен өнеркәсібінде алтын, күміс, мырыш, мыс өндіріледі.

Экспортқа кофе, какао бұршағы, пальма майы, шай, кокос жаңғағы, каучук, алтын, мыс кентасы, шикі мұнай, ағаш шығарады. Сырттан машина және көлік жабдықтары, азық-түлік сусын, темекі, өнеркәсіп тауарлары, химия өнеркәсібі өнімі, минералдық отын әкелінеді.

Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлшері 2390 АҚШ долл. (1997).
Негізгі сауда серіктестері: Аустралия, АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Германия, Сингапур, Оңтүстік Корея.

Дереккөздер өңдеу

↑ Papua New Guinea Population (2016). Тексерілді, 19 қазан 2017.
↑ ^a ^b ^c ^d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.

Сыртқы сілтеме өңдеу

Папуастар Мұрағатталған 6 қыркүйектің 2011 жылы.

[1] Papua New Guinea Population (2016). Тексерілді, 19 қазан 2017.

[imf2-2] World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.

[HDI-3] 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.

[1]

[2]

[3]