Тәжік Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы

Тәжік Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы
	Тәжік Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы
	тәж. جمهوريت اجتماعی شوروى مختار تاجيكستان; Çumhūrijati Sūsiolistiji Şūraviji Muxtori Toçikston
	; 1924 жылғы жағдайға сәйкес Тәжік АСКР Өзбекстан КСР-нің құрамынада КСРО картасында
Ту	Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	КСРО
Кіреді	Өзбек КСР
Енеді	8 уәлаят (облыс)
Әкімшілік орталығы	Сталинабат
Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты	14 қазан 1924 жылы
Таратылған уақыты	26 қазан 1929 жылы
Жер аумағы	135 600 (1926); 143 100 (1929) км²
Биіктігі · Ең биік	; 7495 м
Ірі қалалары	Сталинабат, Күләб, Ұлытөбе, Пенжакент
Тұрғындары
Тұрғыны	827 200 адам (1926)
Ұлттық құрамы	негізінен тәжіктер, сонымен қатар өзбектер, памир халқы, қырғыздар, орыстар және басқалар
Ресми тілдері	тәжікше, өзбекше және орысша

Тәжік Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (тәж. جمهوريت اجتماعی شوروى مختار تاجيكستان, Çumhūrijati Sūsiolistiji Şūraviji Muxtori Toçikston) — КСРО Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасының құрамындағы автономды кеңестік социалистік республика.

Тарихы өңдеу

1924 жылы 14 қазанда Түркістан КФР мен Бұхара СКР бөлу туралы шешім қабылдағаннан кейін КСРО ОАК екінші сессиясында Орта Азияны ұлттық-аумақ жағынан бөлу және Түрікмен КСР, Өзбек КСР, Қазақ АСКР, Өзбек КСР құрамындағы Тәжік АСКР, РКФСР құрамындағы Қарақырғыз және Қарақалпақ автономиялы облыстарының құрылуы туралы қаулы қабылданды. Тәжік АСКР құрамына келесі аймақтар - Душанбе (Гиссар), Қаратегін (немесе Ғарм, оның ішінде Дарваз және Ванж), Күләб, Қорғантөбе, Пенжакент (Фалғар болысын қоса алғанда), Ұлытөбе (Матча болысын қоса алғанда) Сарыас уәлаяттары кірді.

1925 жылы 2 қаңтарда Тәжік АСКР құрамына енген Таулы Бадахшан автономиялы облысы құрылды. Тәжік АСКР жалпы аумағы 135 620 км², халқы 739 503 адамды құрады. Сонымен бірге, тәжіктердің көп бөлігі Тәжік АССР-нан тыс жерлерде (ең алдымен Самарқан және Бұхара облыстарында, сондай-ақ, Өзбекстан КСР Сұрқандария округінде) қалды^[1].

1929 жылы 29 сәуірде Тәжік АСКР Кеңестерінің II съезі республиканың Конституциясын (Негізгі Заңы) қабылдады. 1929 жылы 16 қазанда Тәжік АСКР Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді. 1929 жылы 5 желтоқсанда Тәжік КСР одақтас республика ретінде КСРО құрамына енді^[2].

Тұрғындары өңдеу

1926 жылғы КСРО халқының бүкілодақтық санағы бойынша Тәжік АСКР халқы 827 200 адамды құрады. Этникалық құрамда тәжіктер басым - 617 125 адам болды. Екінші орын өзбектер - 175 627 адам болды. Одан кейін қарақырғыздар (яғни қазіргі қырғыздар) - 11 410 және орыстар - 5600. Сонымен қатар, республикада аздаған түрікмендер, қазақтар, татарлар мен украиндар өмір сүрді^[3].

Әкімшілік бөлініс өңдеу

Тәжік АСКР бұрынғы Бұхара ХСР-дегідей әкімшілік бөлініс енгізілді. Ол 8 уәлаятқа (облыстарға) бөлінді, әр уәлаят Өзбек немесе Түркістан республикаларының болыстарына сәйкес келетін түмендерге (Тәжік АСКР барлығы 35) бөлінді. Түмен кенттерге (ауыл қоғамдары) бөлінді. Бұрынғы Самарқан мен Хожент уездерінің болыстары өзгеріссіз қалды.

Пенжакент уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 8150 шаршы шақырым. Орталығы - Пенжакент (шам. 3140 тұрғын (1920)). Пенжакент, Афтобруин, Ескендір, Кштут, Мажиан Фараб, Фалғар деген алты түменнен тұрады.

Ұлытөбе уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 5250 шаршы шақырым. Орталығы - Ұлытөбе (13000-ға жуық тұрғын (1923)). Алты түменнен тұрады, олар: Ұлытөбе, Ғанша, Басман, Шахристан, Далян, Матча.

Душанбе уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 10 000 шаршы шақырым. Орталығы - Душанбе, Тәжік АСКР астанасы. Бұрынғы Гиссар мен Балжуан бектері уәлаятқа кірді. Бес түменнен тұрады, олар: Душамбе, Явон, Янгибазар, Файзабат, Гиссар.

Сарыас уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 1100 шаршы шақырым. Орталығы анықталмаған (1925 жылғы жағдай бойынша). Уәлаятқа Регар және Қаратағ аудандары кіреді. Ол екі түменге бөлінеді, олар: Сарыас, Қаратағ.

Қорғантөбе уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 8300 шаршы шақырым. Орталығы - Жылыкөл ауылы. Уәлаятқа бұрынғы Қабиадан және Қорғантөбе бектіктері кірді. Төрт түменнен тұрады, олар: Қорғантөбе, Сарайқамар, Қабиадан, Жылыкөл.

Ғарым уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 26800 шаршы шақырым. Орталығы — Ғарым. Бұрынғы Қаратегін мен Даруаз бектіктері уәлаятқа кірді. Алты түменнен тұрады, олар: Ғарым, Қалайләлиаб, Обиғарым, Даруаз, Хода, Ванг.

Күләб уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 10600 шаршы шақырым. Орталығы - Күләб. Бұрынғы Балжуан мен Күләб бектіктері уәлаятқа кірді. Төрт түменнен тұрады, олар: Күләб, Муминабат, Хавалинг, Балжуан.

Таулы Бадахшан уәлаяты өңдеу

Ауданы шамамен 50,000 шаршы шақырым. Орталығы - Хороғ бекеті. Уәлаятқа бұрынғы Рушан, Шугнан бектіктері, сондай-ақ Ишкошим және Шығыс Памир аудандары кірді. Алты түменнен тұрады, олар: Памир, Вахан, Ишкошим, Шугнан, Бартанг, Рошан.

Ресми рәміздер өңдеу

Туы өңдеу

Тәжік АСКР ОАК президиумының 1929 жылғы 23 ақпандағы жарлығына сәйкес Тәжік АСКР Мемлекеттік туы қызыл (алқызыл) мата, оның сол жақ бұрышында Тәжік АСКР мемлекеттік елтаңбасының бейнесі тұрды.



1924-1929 жж. Тәжік АСКР байрағы	1929 жж. Тәжік АСКР байрағы

Елтаңбасы өңдеу

Тәжік АСКР мемлекеттік елтаңбасы тоқсары фонда оң жағында бидай масағының сіпсесімен ал сол жақта ашылған мақтаның қауашағының бұтағымен қоршалған, алтын күн сәулесінде орналасқан және сабын төмен қаратып, айқыш жатқызылған алтын доса (тәжік орағы) және балғадан тұрды. Төменгі жағында орыс тілінде «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» деген жазу бар. Жоғарыда араб-парсы жазуымен тәжік тілінде «پرالتارهای همۀ جهان یک شوید» («Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!») деген жазу бар.

Тәжік АСКР елтаңбасының екінші нұсқасы келесідей бейнеленген: Тәжік АСКР мемлекеттік елтаңбасы көк аспанда қар жамылған таулардың ар жағынан шыққан алтын күннің алтын сәулелерімен жарықтандырылған бес күлді жұлдызда орналасқан және сабы төмен қаратылып айқыш жатқызылған доса (тәжік орағы) мен алтыннан жасалған балғадан тұрды. Жұлдыз тоқсары фонда оң жағында бидай масағының сіпсесімен ал сол жақта ашылған мақтаның қауашағының бұтағынан жасалған шірмен қоршалған. Шір төменгі жағында қызыл (алқызыл) лентамен өрілген. Жұлдыздың астында орыс тілінде «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!» деген жазу бар. Жұлдыздың жоғарғы жағында тәжік тілінде араб-парсы жазуымен және латындандырылған тәжік тілінде «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазу бар. Елтаңбаның ішкі суреті мүйізі жоғары қараған жарты ай тәрізді алтын лентамен қоршалған. Бұл лентада бірінен соң бірі үш жазба орналасқан: араб-парсы жазуында, латындандырылған тәжік жазуында және орыс тілінде: «Тәжік Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы». Осы жазулардың үшеуі де жарты шеңбер тәрізді алтын лентада орналасқан.



1924-1929 жылдардағы Тәжік АСКР елтаңбасы	1929 жылдағы Тәжік АСКР елтаңбасы

Тағы қараңыз өңдеу

Дереккөздер өңдеу

↑ Саъдиев Ш. С. Тәжік халқының тарихы. Қысқа дәрістер курсы. — Душанбе, 2012, с. 99
↑ Постановление ЦИК СССР от 5 декабря 1929 г. «О непосредственном вхождении в состав Союза ССР Таджикской союзной республики» // Собрание законов и распоряжений Рабоче-Крестьянского Правительства Союза Советских Социалистических Республик. — № 75. — 21.12.1929. — С. 1414—1415.
↑ 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы

[1] Саъдиев Ш. С. Тәжік халқының тарихы. Қысқа дәрістер курсы. — Душанбе, 2012, с. 99

[2] Постановление ЦИК СССР от 5 декабря 1929 г. «О непосредственном вхождении в состав Союза ССР Таджикской союзной республики» // Собрание законов и распоряжений Рабоче-Крестьянского Правительства Союза Советских Социалистических Республик. — № 75. — 21.12.1929. — С. 1414—1415.

[3] 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы

[1]

[2]

[3]