Қырғыз автономиялы облысы

Қырғыз автономиялы облысы, 1925 жылдың 25 мамырына дейін — Қарақырғыз автономиялы облысы — Кеңес Одағы құрамындағы қырғыз халқының ұлттық мемлекеттілігінің бастапқы формасына айналған РКФСР құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік.

Автономиялы облыс
Қырғыз автономиялы облысы
Әкімшілігі
Ел	КСРО
Кіреді	РКФСР
Әкімшілік орталығы	Пішпек
Ревком төрағасы	Иманалы Айдарбеков (1924–1925)
Атқару комитетінің төрағасы	Әбдіқадыр Оразбеков (1925–1927)
Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты	14 қазан 1924
Таратылған уақыты	1 ақпан 1926
Жер аумағы	195 740 км²
Ірі қалалары	Ош, Тоқмақ, Жалалабат, Қарақол
Тұрғындары
Тұрғыны	792 783 адам (1927)

1926 жылы 1 ақпанда Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы болып өзгертілді.

Тарихы

Автономиялық облысты құрудың алғышарттары

Тағы қараңыз: Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы

Орта Азияның ұлттық-мемлекеттік шекарасын белгілеу картасы

1920 жылы Түркістан Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасының партиялық және кеңестік ұйымдарында Орта Азияны ұлттық-аумақтық шекараға бөлу туралы мәселе көтеріле бастады және Түркістан КФР құрамында қырғыздардың тәуелсіз автономиясын құру мәселесінің өзі 1921 ж. бастап талқыланды. Биліктің пікірінше, Орта Азияның шекараларын тек Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы шеңберінде жүзеге асыру мүмкін емес еді: Бұхара және Хорезм халық республикалары социалистік емес еді. 1920 жылы осы республикалардың жерінде Кеңес өкіметі орнағанымен, бірақ 1924 жылға дейін ұлтшылдық жай-күйлері күшті болып, басмашылыққа қарсы күрес жүргізілді. Жоғарыда аталған Орта Азия республикалары көпұлтты болды, ал қырғыздар Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасында Жетісу облысының Қарақол, Пішпек, Нарын уездерін, Сырдария облысының Әулиеата уезінің бір бөлігін және Ферғана облысы аудандарының (Ош уезі, Жалалабад болысы Әндіжан уезі) кейбір жерлерінде тұрды. Орта Азияның ұлттық шекарасын белгілеудің көмегімен Кеңес үкіметі өзбек, түрікмен, қырғыз, қарақалпақ, қазақ жерлерін сәйкесінше кеңестік ұлттық мемлекеттік құрылымдарға біріктіру мәселесін шешуді жоспарлады.

1922 жылы наурызда Жүсіп Әбдірахманов, Ишанғали Арабаев, Әбдікәрім Сыдықов бастаған қырғыз зиялы қауымы қырғыз халқы бар уездерді Таулы Қырғыз облысына бөлу туралы ұсыныс жасады. 1922 жылы 25 наурызда Түркістан Компартиясы ОК хатшылығы Түркістан Республикасының құрамында осы атаумен облысты құру туралы шешім қабылдады, ал келесі күні ОАК кіші Президиумы Түркістан АКСР Пішпек, Қарақол, Нарын және Әулиеата уездерінің таулы аудандары құрамында әкімшілік орталығы Кочкор қыстағында болатын облыс құру туралы қаулы қабылдады. Оңтүстікте тұратын қырғыздарға қатысты сұрақ ашық күйінде қалды. Таулы Қырғыз облысы құрылғаннан кейін ұлтшылдық және тайпалық мәннің әртүрлі топтары арасында келіспеушіліктер басталды. 1922 жылы 4 маусымда Коммунистік партияның Жетісу облыстық комитеті Пішпекте 425 делегаттың қатысуымен ұйымдық съезд шақырды, бірақ съезд жұмысы басталмай тұрып-ақ Сталиннің тікелей бұйрығымен таратылды. 1922 жылы желтоқсанда РК(б)П орталық комитеті Таулы Қырғыз облысын құру туралы бұрын қабылданған барлық құжаттарды заңсыз деп танып, іс-шаралар съезін шақыру бастамашыларын буржуазиялық ұлтшылдар және контрреволюцияшылар деп айыптады.

1924 жылы қаңтарда Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Кеңестерінің ХІІ съезіне қатысқан қырғыз делегаттары Түркістан партия мен үкіметінің аппараты басқа ұлттың - бір миллионға дейінгі қарапайым қарақырғыздардың ерекшеліктерін білмейді және ескермейді деп РК(б)П орталық комитетіне және КСРО ОАК Ұлттар кеңесіне хатпен жүгінді. Сол хатта олар бірнеше талап қояды: «басқа ұлт өкілдерімен (өзбектермен, түрікмендермен, тәжіктермен, қайсақ-қырғыздармен) тең дәрежеде қарақырғыздарды тәуелсіз ұлт ретінде тану» және «өкілдерінің жоқтығын ескере отырып, Түркістанның партиялық және мемлекеттік органдарындағы қарақырғыз жұмысшылары оларды жоғарыда аталған органдарға олардың әлеуметті-таптық ерекшеліктерін ескере отырып таныстырсын». Түркістан, Бұхара және Хорезмді межелеп бөлу туралы ұсыныстарды РК(б)П орталық комитетінің Саяси бюросы 1924 жылы 5 сәуірде алдын ала рет-ретімен қарады. Мәселенің шешімі 1924 жылдың мамыр айының соңына қалдырылды. РКП (б) орталық комитетінің Орта Азия бюросы өз кезегінде Орта Азияның ұлттық республикаларының құрылуы туралы өзінің көзқарастарын, сонымен бірге, барлық қажетті мәліметтерді дайындап, Саяси Бюро мүшелеріне ұсынуы керек еді.

1924 жылы 11 мамырда Түркістан Коммунистік партиясының VIII съезі мен РКП (б) ОК Орта Азия бюросы тәуелсіз Кеңестік социалистік республикалар құқығымен Өзбекстан мен Түркіменстан республикаларын және қай республиканың құрамына қарақырғыз автономиясы кіреді деген мәселені ашық қалдыра Қарақырғыз автономиялы облысын құру қажет деп санады. 1924 жылы 2 маусымда РКП (б) ОК Орта Азия бюросының төрағасы Р.И.Карклина РКП (б) ОК «Қырғыз Республикасының шегінде қазіргі Түркістанның қырғыз облыстары мен аудандары қарақырғыздарына автономия құқығын бере отырып, Қырғыз Республикасына өтуі тиіс» деп айтқан «Орта Азия республикаларының ұлттық шекараларын белгілеу туралы» баяндау хат жіберді. Осы жазбахатқа сәйкес, Ош қаласы мен уезі, Жалалабад уезі, Базарқорған болысы және Наманған уезінің таулы бөлігі, өзеннің төменгі ағысында Шудың сол жағалауындағы Пішпек уезі, Қарақол уезі, Нарын уезі, Әулиеата уезінің бүкіл таулы аймағы, Әулиеата уезі Меркі ауданының Жайлау мен Толқан облыстары Қарақырғыз автономиялы облысының құрамына кіргізу ұсынылды. Сол жазбада қарақырғыздардың бұл мәселе бойынша пікірі көрініс тапты: «егер Орта Азия Федерациясы ұйымдастырылмаса, Қарақырғыз автономиялы облысы тікелей РКФСР кіріп, Орта Азия экономикалық кеңес арқылы Орта Азия республикаларымен экономикалық ынтымақтастықта болуды мақсатты және қажет деп санайды. Қарақырғыз облысының осы немесе басқа республикаға кіру туралы соңғы шешімнің құқығы қарақырғыздар кеңестерінің бірінші автономиялы облыстық съездеріне қалдырылсын...».

Автономиялы облыстың құрылуы

1924 жылы 4 маусымда РК(б)П ОК ұйымбюросы «Орта Азия республикаларын ұлттық межелеп бөлу туралы» қаулы қабылдады, онда:

I. Бұхара мен Түркістан Компартиялары орталық комитеттерінің, сондай-ақ Хорезмнің жауапты жұмысшыларының айқын білдірілген ерік-жігерін ескере отырып, РКП ОК Саяси бюросы қаулы шығарады:
...
3) РКФСР тікелей кіруімен қарақырғыздардың автономиялы облысын шығару

— РК(б)П ОК ұйымбюросының «Орта Азия республикаларының ұлттық шекарасын белгілеу туралы» қаулысы

Қаулыны РК(б)П ОК саяси бюросы 1924 жылы 12 маусымда растады. РК(б)П ОК ұйымдастырушылық-өкімдік бөлім меңгерушісінің орынбасары В.Ф.Черный РК(б)П ОК Ұйымбюросына 1924 жылдың 13 қазанынан кешіктірмей жазған хатында мынаны хабарлады: «Аумақтық межелеп бөлу жалпы алғанда салыстырмалы түрде қалыпты және айтарлықтай қарқынды өтуде. Шекараларды анықтау ұлттық комиссиялар арасындағы келіссөздер мен келісімдер негізінде жүзеге асырылуда. Мыналар әлі белгіленбеген: ...ескі теміржолды пайдаланып Орта Азия орталығымен тығыз байланыс орнату үшін қарақырғыздар өзбек халқы көп қоныстанған Жалалабат ауданын алғысы келетін Қарақырғыз облысы мен Өзбекстан арасындағы шекара... Екі қала болашақ Қарақырғыз облысының орталығы болмақ - Пішпек және Жалалабат», сонымен қатар, автономиялы облыстағы ұлттық уақытша бюроны басқаруды Жүсіп Әбдірахманов, Тоқбаев, Құдайқұлов, Айдарбеков (Жетісу қырғыздарынан), Сүлембаев (Ферғана қырғыздарынан) және Липатов жүзеге асырады.

1924 жылы 14 қазанда ХІ шақырылымның Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің екінші сессиясы (БОАК), содан кейін КСРО Орталық Атқару Комитетінің (КСРО ОАК) сессиясы ақырында «Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын жеке автономиялы бірліктерге қайта құру туралы» қаулы қабылдау арқылы Орта Азияға ұлттық-аумақтық межелеуді жүргізу туралы шешім қабылдап, сол арқылы қырғыз халқына РКФСР құрамына енуімен тәуелсіз облыс ретінде ерекшеленуге мүмкіндік берді.

4. Қарақырғыз халқының жұмысшылары мен диқан бұқарасының білдірген жалпыға бірдей ерік-жігерін жүзеге асыру үшін, қарақырғыз халқына Түркістан Автономиялық КСР бөлініп, РКФСР құрамында Қарақырғыз автономиялы облысын құру құқығын беру.

— XI шақырылған Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің II сессиясының «Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын жеке автономиялы бірліктерге қайта құру туралы» қаулысы

Межелеп бөлуден кейінгі автономиялы облыс

1924 жылы 21 қазанда БОАК президиумы Қарақырғыз автономиялы облысын басқару үшін 17 адамнан тұратын революциялық комитетті бекітті: Иманалы Айдарбеков, М.Каменский, Ж.Әбдірахманов, П.Покровский, Яңұлатов, С. Малышев, Тойчинов, Зүлфибаев, Құдайқұлов, Расулев, Асылбеков, Жанышев, Батбаев, Чонбашев, Сарыбаев, И. Арабаев, Квитко.

Қарақырғыз автономиялы облысының революциялық комитеті 1924 жылдың 12 қарашасында жұмыс істей бастады, президиум құрамына:

• Төрағасы — Иманалы Айдарбеков;
• Төраға орынбасарлары — Зүлфибаев, Яңұлатов;
• Хатшысы — С. Малышев;
• сонымен бірге, Әбдірахманов, Құдайқұлов, Покровскийді сайлады.

1924 жылы 1 ақпанда Пішпек қаласы Қарақырғыз АО астанасына айналды (1926 жылы 12 мамырда жаңа - Фрунзе атауын алды, бұл атау 1991 жылға дейін қолданылып, қала Бішкек болып өзгертілді). 1925 жылы 25 мамырда РКФСР БОАК жарлығымен Қарақырғыз автономиялы облысы Қырғыз автономиялы облысы болып өзгертілді, сол арқылы халықтың - қырғыздар тарихи атауы қалпына келтірілді.

1925 жылы 27 наурызда Қарақырғыз автономиялы облыстың кеңесі құрылтай съезі Қарақырғыз автономиялы облысының құрылуын ресми түрде рәсімдеді, сол уақытта съезде Қырғыз автономиялы облысын Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасына айналдыру қажеттілігі танылып, облыстық атқару комитетіне бұл туралы БОАК өтініш жасауды тапсырды. 1925 жылы 6 желтоқсанда облатком президиумы БОАК өтініш жолдады. 1926 жылы 1 ақпанда БОАК президиумы Қырғыз автономиялы облысын Қырғыз АКСР айналдыру туралы шешім қабылдады. 1926 жылы 18 қарашада ХІІ шақырылған БОАК ІІІ сессиясы, содан кейін 1927 жылы 15 сәуірде ХІІІ Бүкілресейлік Кеңестер съезі Қырғыз автономиялық облысының облыстық атқару комитетінің өтініші негізінде РКФСР құрамындағы «Қырғыз автономиялы облысын Қырғыз автономиялық республикасына айналдыру туралы» қаулы қабылдады.

Кеңес автономиясының нысанын білдіретін Қырғыз автономиялы облысының егемендігі шектеулі болды. Ол Қырғыз АКСР пайда болғаннан кейінгі кезеңде: 1926 жылдың 1 ақпанынан 1936 жылдың 5 желтоқсанына дейін жоғарылады.

Әкімшілік-аумақтық бөлініс

1925 жылғы Қырғыз автономиялы облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі

РКФСР Қарақырғыз автономиялы облысы Түркістанның Жетісу және Сырдария облыстарының бөліктерінен құрылды. Қарақол, Пішпек және Нарын уездері Жетісу облысынан; Сырдариядан - Әулиеата уезінің он төрт болысы; Ферғана облысынан - Әндіжаннан он болыс, Наманғаннан он болыс, Ферғанадан бес болыс, Қоқан уездерінің екі болысы және Ош уезі толығымен облысқа кірді. Нәтижесінде 75 болыс, 6 қала, 727 ауыл, 321 қыстақ пен 5 шаруа қожалықтарын біріктірді. Бастапқыда қолданыстағы әкімшілік бөлу ұлттық және экономикалық ерекшеліктерді ескермей, бірақ кейбір жерлерде жалпылама сипаттамаларын ескере отырып, асығыс жасалды. Бұл бөлініс Кеңес үкіметінің ұлттық саясатына және аймақтардың экономикалық тартылуына сәйкес келмеді, бұл облыстағы жаңа аудандастыруды қажет етті.

1924 жылы 11 қарашада РК(б)П қарақырғыз ұйымбюросының бірінші пленумында автономиялы облыстың әкімшілік құрылымы туралы мәселе қаралды. Пленум ескі әкімшілік бөлініске сәйкес уездік партия комитеттері мен атқару комитеттерін тарату және екі аймақтық партия комитеттері мен революциялық комитеттерді ұйымдастыру туралы қаулы қабылдады. Қарақырғыз автономиялы облысының құрылуы кезінде екі округ: Пішпек және Жалалабат құру жоспарланған. Бірінші округ, жоба бойынша, он екі, ал екіншісі - тоғыз аудандық болыстардан тұрды. Алайда, аймақ құрылғаннан кейін жоспарланған екі аудандық әкімшілік бөлуден бас тартылды. Осыған байланысты 1924 жылы 15 қарашада Қарақырғыз автономиялы облысы Революциялық комитетінің президиумы тиімділікті арттыру мәселесін зерттеу үшін құрамында: М.Каменский, В.Дублицкий, М.Яңұлатов және басқалары бар әкімшілік басқаруды жақсарту мақсатында аудандандыру комиссиясын құрды.

Комиссия облыстық ревкомға үш мүшеден тұратын жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс: облыс, округ, аудан болысын құруды ұсынды. Комиссия қорытындысы бойынша облыс төрт округтен тұруы керек еді — Пішпек, Ош, Жалалабат және Қарақол-Нарын. Бұрынғы Қарақол және Нарын уездерінің, сондай-ақ Пішпек уезінің Горный ауданының (Загорная болысы) барлық болыстары соңғы округке бекітілді. Пішпек округіне Пішпек уезінің барлық болыстары (Загорная болысынан басқа) және бұрынғы Әулиеата уезінің он төрт болысы кірді. 19 болыс Жалалабат округына берілді, содан кейін олардың саны 10-ға жетті. Ош округі 20 болысты қамтыды, кейін олардың саны 13-ке дейін азайды.

1924 жылы 22 қарашада ұсыныстар негізінде Революциялық Комитет президиумы Қарақырғыз автономиялы облыстық, аймақтық және аудандық мекемелерінің штаттарын дамыту үшін ұйымдастырушылық-штаттық комиссиясын құрды. 1924 жылы 25 қарашада облыстық ревком ұсынылған мәліметтерді жедел тексеріп, төрт аймақтық жүйені енгізу туралы жаңа әкімшілік бөлініспен келіседі және округтардың штаттарын бекітеді. 1924 жылы 8 желтоқсанда ҚҚАО ревком төралқасы 75 болыстық құраммен төрт аймақтық бөліністі біржолата мақұлдайды, ал желтоқсанда өткен облыстық ревкомның екінші пленумы облыстың төрт аймақтық бөлінісін бекітті:

Округтың атауы	Болыс саны	Әкімшілік орталық	Тұрғындары
Тоқмақ округы	20 болыс	Тоқмақ қ.	175 828
Ош округы	20 болыс	Ош қ.	220 563
Жалалабат округы	19 болыс	Жалалабат қ.	179 162
Қарақол-Нарын округы	16 болыс	Қарақол қ. (уақытша)	156 667
Барлығы:	75 болыс		732 220

1924 жылы 16 желтоқсанда облыстық партия комитетінің хатшысы М.Каменскийдің ұсынысы бойынша Қарақол, Нарын және Ош уездерінің РК(б)П уқалатқкомдары, уқалатқкомдары таратылды. Тоқмақ, Қарақол, Нарын және Ош уездеріндегі РК(б)П уқалатқкомдары мен Пішпек және Жалалабат округтарының аймақтық партия бюроларының орнына РК(б)П төрт аймақтық партия бюросы тағайындалды. Партиялық бюроларды ұйымдастырумен қатар, облыстық партия бюросының ұсынысы бойынша аймақтық атқарушы билік органдары ұйымдастырылды. 1924 жылы 17 желтоқсанда облыстық ревком аймақтық ревкомның құрамын бекітеді. 1924 жылы қарашада РК(б)П Орта Азия бюросы уақытша астанасы Пішпек қаласында облыстың төрт аудандық бөлуін бекітті. 1924 жылғы желтоқсандағы уәкілетті Еңбек және қорғаныс кеңесінің экономикалық бюросының бұйрықтарынан кейін жаңа аудандастыру жүргізілді:

Пішпек округі

1) Беловодская, 2) Быстрореченская, 3) Үшқорған, 4) Үрмарал, 5) Толқан, 6) Орловская, 7) Николайпольская, 8) Күркүреу, 9) Кеңкөл, 10) Қаракөл, 11) Қарабалта, 12) Дмитриевская, 13) Жайлау, 14) Гродековская, 15) Бәйтерек, 16) Александровская, 17) Тоқмақ, 18) Суқұдық, 19) Пригородная, 20) Лебединская болыстары.

Ош округі

1) Чимионская, 2) Ләйләк, 3) Нойғыт Қыпшақ, 4) Жаукесек-Бостан, 5) Найман, 6) Ішкілік, 7) Ясы, 8) Өзген, 9) Ош, 10) Ақжар, 11) Қашғар-Қыстақ, 12) Түрік, 13) Ақбөрі, 14) Құршаб, 15) Қараташ, 16) Қыпшағай, 17) Гүлші, 18) Алай, 19) Науқат, 20) Арабан болыстары.

Жалалабат округі

1) Сусамыр, 2) Арым, 3) Сарыүй, 4) Қырықүгіл, 5) Қызылжар, 6) Шатқал, 7) Құтылық Сейіт, 8) Байстан, 9) Бағыш, 10) Майлысай, 11) Кеңкөл Қарағыр, 12) Қаракөл Сарысу, 13) Наукент, 14) Массы, 15) Базарқорған, 16) Айым, 17) Шанкент, 18) Құғар, 19) Жалалабат болыстары.

Қарақол-Нарын округі

1) Шарқырат, 2) Шоры, 3) Шатыртөбе, 4) Үшақын, 5) Онарша, 6) Нарын, 7) Есенғұл, 8) Загорная, 9) Шоқтал, 10) Төбе, 11) Түрген, 12) Тон, 13) Құрмет, 14) Күнгей Ақсу, 15) Жетіоғыз, 16) Барысқауын болыстары.

Сондай-ақ, уәкілетті Еңбек және қорғаныс кеңесінің Экономикалық бюросына Ақсу (Беловодск) қ. Пішпек округінің орталығы, ал Қарақол қ. уақытша Қарақол-Нарын округінің орталығы деп санауға шешім қабылдады. Мәскеуде төрт аудандық бөліністі бекіту үшін облыстық комиссия аудандастыру жайлы құжаттар топтамасы: Қарақырғыз автономиялы облысы революциялық комитетінің 1924 жылғы 8 желтоқсандағы қаулысы, 1924 жылғы 23 желтоқсандағы Қарақырғыз автономиялы облысының әкімшілік бөлінісі жөніндегі уәкілетті Еңбек және қорғаныс кеңесі экономикалық бюро қаулысының көшірмесі және 10 шақырымдық картаны жинады.

БОАК төралқасы тұсындағы әкімшілік комиссия мәліметтерді зерттей келе, 1924 жылы 25 сәуірде Пішпек қаласын аттас округтың орталығы, ал Қарақол қаласын Қарақол-Нарын округінің тұрақты орталығы етіп бекіту туралы шешім қабылдады. 1925 жылы 6 маусымда БОАК төралқасы әкімшілік комиссияның ұсыныстарын қарап, Қырғыз автономиялы облысының әкімшілік-аумақтық бөлінуін ақырында бекітеді.

Қырғыз автономиялы облыстың ауданы 195,740 км2 алып жатты. Оның шекаралары: оңтүстік-шығыста — 820 шақырымға созылған Қытай Республикасы, оңтүстігінде — Тәжік АСКР, батысында — Өзбек КСР және солтүстігінде — Қазақ АКСР болды.

Әкімшілік орталық

Ревкомның 1924 жылғы 12 қарашадағы қаулысы бойынша облыстың алғашқы әкімшілік орталығы уақытша Ташкент қаласы болды. Кейіннен облыс орталығы атағына үміткерлер қатарында бірнеше елді мекендердің аты аталды: Жалалабат, Кочкор, Пішпек, Беловодск және Ош. Нәтижесінде, Түркістан ОАК хатшысы Ж.Әбдірахмановтың талап етуімен Жалалабат қаласына тоқтады. Облыстық ревком Жалалабатты облыстың астанасы деп таныды, ал Ташкент облыстың ревкомы, облыстық партия комитеті және Жалалабаттағы басқа Қарақырғыз автономиялы облысының мекемелері мен ұйымдары орналастыру үшін қажетті ғимараттар мен үй-жайлар салынғанға дейін ғана облыстың әкімшілік орталығы болып қала беруі керек еді. Қарашаның басында Ташкентте орналасқан облыстық ревком орталықтан Жалалабат қаласында облыстық аппаратты орналастыру үшін үй-жай салуға қаражат сұрады, бірақ сметасы бекітілмеді. Облыстық ревком «Ош қаласына облыстық ұйымдарды Жалалабатта қажетті үй-жай салудан бұрын орналастыру туралы» шешім қабылдады. 1925 жылы 21-25 наурызда өткен Қарақырғыз автономиялы облысының бірінші партия конференциясында астананы Жалалабатқа ауыстыру туралы мәселе көтерілгенде, РК(б)П ОК хатшысы М.Каменский былай деді: «Қазір біз облыс орталығын Жалалабатқа ауыстыру туралы айта алмаймыз. Бізде қазір мұндай мүмкіндік жоқ, «ферғаналық» жолдастар бізбен келіседі: мәдени орталық, экономикалық өмір орталығы құрылғанға дейін Пішпек қаласы Қарақырғыз автономиялы облысының орталығы болуы керек». 1924 жылы қарашада РК(б)П Орта Азия бюросы Пішпек қаласын облыстың уақытша астанасы етіп бекітті, ал 1924 жылы 25 қарашада облыстың ревкомы облыстық әкімшілік мекемелерін Пішпек қаласына көшіру туралы шешім қабылдады.

Жоғары лауазымды тұлғалар

Ұлттық ұйымдастыру бюросына Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық межелеп бөлуді жүргізу тапсырылды. Оның төрағасы 1924 жылдың қыркүйегінен бастап 1924 жылдың 14 қазанына дейін Жүсіп Әбдірахманов болды.

Автономиялы облыс құрылғаннан кейін барлық билік Қарақырғыз автономиялы облысының революциялық комитетіне тиесілі болды. Ревком негізінен үкімет болып, облыстық мемлекеттік басқарма органдарды (облыстық жоспар, облыстық қаржы, жергілікті шаруашылық бөлімі, егіншілік басқармасы, облыстық сот, облыстық прокуратура, облыстық әкімшілік департаменті, облыстық қауіпсіздік қызметі, облыстық еңбек, облыстық халыққа білім беру бөлімі, облыстық денсаулық сақтау басқармасы, облыстық статистика бюросы, облыстық аймақтық мемлекеттік орган) ұйымдастырумен айналысты. 1924 жылдың 12 қарашасынан 1925 жылдың 27 наурызына дейін осы құрылымның төрағасы И. Айдарбеков болды.

Облыстық атқару комитеті 1925 жылы 27 наурызда Қарақырғыз автономиялы облысының жұмысшылар, диқандар, батырақтар және Қызыл Әскер депутаттары кеңестерінің бірінші құрылтай съезі нәтижесінде құрылды. Барлық билік революциялық комитеттен атқарушы билікке ауысып, ҚҚАО революциялық комитеті жойылды. Атқару комитетінің төралқасы келесі мемлекеттік басқарма органдарды құрды: бөлімдер — қаржы, жер, жерге орналастыру, су шаруашылығы, жергілікті шаруашылық, еңбек, халыққа білім беру, денсаулық сақтау, ұлттар, әлеуметтік қамсыздандыру, ішкі сауда, жоспарлау, әкімшілік, статистикалық бюро, облыстық аймақтық мемлекеттік орган; балалар, босқындарды орналастыру, кеңестік аппараттарды жергіліктендіру, аудандастыру — комиссиялар. Қырғыз автономиялы облысының облыстық атқару комитеті Кеңестердің съездері аралығында тұрақты жұмыс істейтін мемлекеттік билік органы болды. Оның төрағасы 1925 жылдың 31 наурызынан 1927 жылдың 7 наурызына дейін Ә. Оразбеков болды.

РК(б)П уақытша облыстық бюроның хатшылары

Бірінші хатшылар

• Каменский М. Д. — 1924 жылдың 18 қарашасынан — 1925 жылдың 23 наурызына дейін;
• Узюков Н. — 1925 жылдың 15 қыркүйегінен — 1927 жылдың 6 маусымына дейін;

Екінші хатшылар

• 2-хатшы: Жүсіп Әбдірахманов — 1924 жылдың 18 қарашасынан — 1925 жылдың 23 наурызына дейін.

БК(б)П ҚАО Облыстық комитетінің бірінші хатшылары

• Каменский М. Д. — 1925 жылдың 27 наурызынан — 17 тамызына дейін;
• Узюков Н. — 1925 жылдың 17 тамызынан — 1926 жылдың 1 ақпанына дейін;

РКФСР ОАК президиумы тұсындағы ҚАО өкілдері

Уақытша өкілдері

• Другов А. А. — 1924 жылдың қарашасынан — 1925 жылдың қаңтарына дейін;

Тұрақты өкілдері

• Тоқбаев Т. — 1925 жылдың қыркүйегінен — 1925 жылдың 1 ақпанына дейін;

Тұрғындары

Қырғыз автономиялы облысында негізінен қырғыздар қоныстанды, дегенмен басқа ұлт өкілдері: орыстар, өзбектер, қазақтар және басқалары да аумақта өмір сүрді. Халықты алғашқы бағалау РКФСР құрамында Қарақырғыз автономиялы облысын құру туралы БОАК қаулысы шыққанға дейін жүргізілді және 1924 жылғы 14 қазандағы жағдай бойынша халықты былайша есептеді: барлығы 732 220 адам, оның 175 828 - Пішпек округінде, 220 563 - Ош округінде, 179 162 - Жалалабад округінде, 156 667 - Қарақол-Нарын округінде; ұлты бойынша: қырғыздар - 63,5%, орыстар - 16,8%, өзбектер - 15,4%, қазақтар - 1,3%, басқалары - 3,5%.

Қырғыз автономиялы облысы тұрғындарының екінші бағалауы 1927 жылы жүргізіліп, оны 1925-26 ж.ж. бойынша бағалады: барлығы 792 783 адам, оның 719 590 ауыл тұрғындары, ал 73 193 - қала тұрғындары; ұлты бойынша: қырғыздар - 63,3%, орыстар - 17,2%, өзбектер - 15,3%, басқалары - 4,3%.

Географиясы

Дереккөздер Қырғыз автономиялы облысын таулы деп сипаттады. Солтүстіктен облыс Іле Алатауы жотасымен, одан әрі батыста — Александровский жотасымен, батыс бөлігінен оңтүстік-батыспен — Тәңір тауы сілемдерімен қоршалған. Бұл жерлерде теңіз деңгейінен биіктігі 1000-нан 6500 метрге дейін жетеді. Кішігірім ауданды — Шу және оңтүстік-шығыс бөлігін Ферғана аңғарлары, сондай-ақ Александровский жотасының тау бөктері жолдары алып жатыр. Сонымен бірге, Талас Алатауы мен Александровский жотасы Пішпек округін Жалалабат пен Қарақолден, Ферғана жотасы облыстың оңтүстік округтарын Қарақол округінен бөлді. Таулы аймақтар пайдалы қазбаларға бай, тас көмір, мұнай, озокерит, темір, мыс, қорғасын-мырыш кендері, күміс, алтын, талшықтас, тас тұзы, сүрме және отқа төзімді саз бар. Александровский жотасының тау бөктеріндегі аймақта, Талас Алатауы және Шу аңғарындағы топырақтар - шөлді жарық топырақ, жартылай сортаң; тау бөктеріндегі аудандарда тау етектеріндегі жеңіл топырақты жолақтар бар; орманды аймақтағы топырақтар - сәл күлденген, ал тау шыңдарына жақындай - қара топырақ.

Облыстың ең ірі өзендері — Шу (бастауы Александровский жотасының оңтүстік беткейлерінде), Нарын (бастауы Тәңір тауы мұздықтарынан басталып, Қарадариямен қосылады), Талас (бастауы Талас Алатауының мұздықтарында), Жерғалан мен Түп (Ыстықкөлге құяды). Ірі көлдер — Ыстықкөл, Соңкөл, Шатыркөл, Қаракөл.

Облыстың климаты — континенталды, температураның күрт ауытқуы, жауын-шашынның мөлшері аз, ылғалдылығы төмен және булануы жоғары. Солтүстік бөлігінде климат далалы болып табылады, жылдық жауын-шашын мөлшері 220-540 мм, біркелкі бөлінеді. Ең жылы айдағы ауаның орташа температурасы +31 °C, ал ең суық — -6 °C. Александровский жотасының тауларында климаты таулы. Жауын-шашын мөлшері 500 мм-ден асады, негізінен қыста түседі. Аймақтың шығыс бөлігінде, Ыстықкөл аймағында, климат теңізді, жауын-шашын мөлшері 500 мм-ге жуық. Ең жылы айдың орташа температурасы +21 °C. Ыстықкөлдің оңтүстігі — Тәңір тауларында климат континенталды-далалы. Ферғана аңғарының бір бөлігін алып жатқан облыстың батыс бөлігі шөлді-далалы климатқа ие, жауын-шашын мөлшері 160-тан 480 мм-ге дейін, негізінен қыста түседі. Ең жылы айдың орташа температурасы + 30 °C, ең суық — -4 °C. Аңғардың солтүстігі мен оңтүстігінде таудың баурайында таулы аймақтардың климаты да 500 мм-ден астам қысқы жауын-шашын басым.

Экономикасы

Революция мен азамат соғысының салдарын жою үшін жаңа экономикалық саясатқа көшуге бірқатар шаралар қолданылды. Жер-су реформасы және жерге орналастыру реформасы жүргізілді. 1924 жылдан бастап Қарақырғыз автономиялы облысының аумағында барлық сауданы үйлестіру басталды. 1925 жылы ішкі сауда бөлімі құрылды. Мемлекеттік дүкендер Пішпек, Тоқмақ және Қарақолда ашылды. Бұл кезде көтерме сауда үшін Пішпек тауар биржасы ұйымдастырылды. Экономикалық және инвестициялық көмекті кеңестік республикалар, ең алдымен РКФСР көрсетті.

Ауыл шаруашылығы

1926 жылғы жағдайға сәйкес меншікті салмақ бойынша бірінші орын - егіншілікке, ал екінші орын - мал шаруашылығына тиесілі болды. Егістікке мақта, қант қызылшасы, апиын көкнәрі, үпілмәлік, бидай, арпа, сұлы, қара бидай, тары, жүгері, күріш, темекі, зығыр, қарасора, күнжіт, күнбағыс, картоп, қауын, қарбыз, сондай-ақ өндірістік дақылдар егілді. Мал шаруашылығы жылқы, ірі қара, ешкі, қой, шошқа, түйе, сонымен қатар, есек өсірілді.

Өнеркәсіп

Облыста көмірді белсенді түрде өндіру Нарын және Көкжаңғақ кен орындарында, сондай-ақ Қызылки кеніштерінде жүргізілді. Майлысуда майдагерлік мұнай өндірісі жүргізілді, тұз кеніштері - Желсу, Шонтұзда болды. Өңдеу өнеркәсібі шағын кәсіпорындар - диірмендер, сыра зауыттары, майжуаздар, былғары зауыттары, ішекті тазарту, мақта тазарту және ағаш тілетін зауыттарымен сипатталды.

Ғылым мен білім

Жергілікті бюджеттен бөлінген қаражаттың едәуір бөлігі білім саласына бағытталды. 5 ай ішінде 1924 жылдың қарашасынан 1925 жылдың наурызына дейін білім беруге 761,989 рубль жұмсалды, бұл жалпы шығындардың 31,61% құрады. 1924-1925 жж. Қарақырғыз автономиялы облысында 349 бірінші деңгейлі мектептер, 5 балалар үйі болды. Сонымен қатар, 148 ликбез, 60 клуб, кітапхана, қызыл үй болды. 1924-1925 жж. Ош қаласында мақта өңдеу мен халық шаруашылығына қажетті мамандар даярлайтын техникум, Пішпекте - дала өсімдіктері мен жемістерін өсіруге мамандар дайындайтын техникум, Қарақолда - мал шаруашылығы және ынтымақтастық бағыттағы техникумдар ашылды.

Тағы қараңыз

• КСРО ұлттық-аумақтық бөлініс
• Автономиялық облыс
• Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы (1926—1936)
• Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы

Әдебиет

Құжаттар

• РК(б)П ОК Ұйымбюросының 1924 жылғы 4 маусымдағы «Орта Азия республикаларын ұлттық межелеу туралы» қаулысы.  (орыс.)
• РК(б)П ОК Саяси бюросының 1924 жылғы 4 маусымдағы «Орта Азия республикаларын ұлттық межелеу туралы» қаулысы.  (орыс.)
• БОАК президиумының 1925 жылғы 25 мамырдағы «Қарақырғыз автономиялы облысының атын өзгерту туралы» Жарлығы  (орыс.)
• БОАК 1924 жылғы 14 қазандағы «Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын қайта құру туралы» қаулысы.  (орыс.)

Кітаптар

• Қырғыз автономиялы облысы // Үлкен орыс энциклопедиясы.
• Қырғыз автономиялы облысы // Үлкен орыс энциклопедиясы.
• РК(б)П ОК — БК(б)П және ұлттық мәселе. Кітап. 1. 1918-1933 жж — РОССПЭН, 2005. — 784 б. — ISBN 5-8243-0637-0.
• XI шақырылған Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің II сессиясының қаулылары — Мәскеу: Издание ВЦИК, 1924. — 206 б. — 2500 таралым.
• 1925 жылға арналған РКФСР Қарақырғыз автономиялы облысына арналған нұсқаулық — Әулиеата: Типография Отдела Местного Хозяйства, 1925. — 75 б.
• Петр Кокайсл, Амирбек Усманов Қырғызстан тарихы куәгерлердің көзімен (XX ғасырдың басы) — Nostalgie, 2012. — 280 б. — ISBN 978-80-905365-5-5.
• ҚАО облатқком Қырғыз Автономиялық КСР құрылуы — Фрунзе: ҚАО облатқком, 1927. — 50 б.
• Сулькевич С.И. КСР Одағының әкімшілік-саяси құрылымы — Ленинград: Государственное издательство, 1926. — 300 б. — 15 000 таралым.
• РКФСР жұмысшы-шаруа үкіметінің заңдастыруы мен бұйрықтарының жинағы. І бөлім. — Мәскеу: Народный комиссариат юстиций, 1925.
• Қырғыз Республикасын аудандастыру туралы мәліметтер. Шығыс және Батыс Қырғызстан: (жалпы бөлім және округтардың сипаттамасы) — Орынбор: Киргиз. гос изд-во, 1925. — Т. 1. — 145 б.

Мақалалар

• Тайлакова С.Дж. Қарақырғыз автономиялы облысы - қырғыз мемлекеттілігінің конституциялық қалыптасуының негізі (ru) // Известие ВУЗов : ғылыми мақала. — Қырғызстан - 2014 ж.. — № 10. — б. 125—126.
• Рыскулов Т.А. 1924-1927 жж. РКФСР ОАК президиумы тұсындағы Мәскеудегі Қарақырғыз автономиялы облысының өкілдігі. (ru) // Новая наука: современное состояние и пути развития : ғылыми мақала. — Үфі: Агентство международных исследований, 2015. — № 3. — б. 56—59.
• Жумагазиева Н.М. Қырғызстандағы кеңестік мемлекеттіліктің даму ерекшеліктері (ru) // Вестник Барнаульского юридического института МВД России : ғылыми мақала. — Барнаул: БЮИ МВД РФ, 2013. — № 1 (24). — б. 20—24.
• Тиханова Е.В. Орта Азияны аудандастыру: экономикалық жөнділік (ru) // Известия Уральского государственного университета : ғылыми мақала. — Екатеринбург: УФУ им. первого первого Президента России Б.Н. Ельцина, 2011. — № 4 (96). — б. 151—164.
• Карыева А.К. Ағартушылар және қырғыздардың автономиялық облысын құру (ru) // Проблемы современной науки и образования : ғылыми мақала. — Иваново: Олимп, 2017. — № 12 (94). — б. 43—47.
• Сыргакова З.А. Қырғызстандағы инвестициялардың тарихи көрінісі және дамуы (ru) // Таврический научный обозреватель : ғылыми мақала. — Ялта: Межрегиональный институт развития территорий, 2016. — № 2 (7). — б. 91—96.
• Мамбеталиев У.З. 1924 ж. Қарақырғыз автономиялы облысының астанасы жайлы (ru) // Известия НАК КР : ғылыми мақала. — Бішкек: Илим, 2015. — № 3. — б. 96—100.
• Мамбеталиев У.З. ҚҚAO құру кезіндегі аудандастыру жөніндегі мемлекеттік органдардың қызметі (1924 ж. қараша - желтоқсан) (ru) // Вопросы истории Кыргызстана : ғылыми мақала. — Бішкек: ИИиКУ НАН КР, 2013. — № 1—2. — б. 41—51. — ISSN 1694-5700.
• Мамбеталиев У.З. Қарақырғыз автономиялы облысын аудандастырудың экономикалық қырлары (1924 ж. қараша) (ru) // Экономика : ғылыми мақала. — Бішкек: ИЭ им. академика Дж.Алышбаева НАН КР, 2013. — № 2 (16). — б. 58—63. — ISSN 1694-6103.
• Арабаев А.А. Орта Азия республикаларының ұлттық-мемлекеттік межелеуі және қырғыз халқының кеңестік автономиясының құрылуының құқықтық негіздері (ru) // Учёные записки Академии экономики и права : ғылыми мақала. — Алматы - 2011 ж.. — № 1 (20). — б. 6—13.

Сілтеме

• 1898 - 1991 жж. Коммунистік партия және Кеңес Одағы тарихы туралы анықтама. www.knowbysight.info. Тексерілді, 22 желтоқсан 2018.