Уикипедия

Қазақ рулары

Қазақ рулары — қазақ халқының негізін құраушы ру-тайпалар. Бір атадан өрбіген туыстас адамдардың жиынтығы.

20-шы ғасырдың басындағы Қазақстандағы үш жүздің таралуы: қызылмен Ұлы жүз, қызғылт сарымен Орта жүз, жасылмен Кіші жүз көрсетілген

Ұлы жүз: Жалайырлар (110 мың), Ошақты (20 мың), Дулаттар (250 мың), Суандар (30 мың), Албандар (81 мың), Қаңлылар (әдетте шанышқылымен қосып есептеледі) (50 мың), Сары үйсіндер (10 мың), Шапырашты (60 мың), Сіргелі (40 мың) және Ысты (45 мың). Шамамен XIX ғасырдың аяғында ұлы жүз халқы 700 мыңдай болса, 1989 – 2 милиондай болған. Дулат, Жалайыр және Суандарды ұлы жүздің саны көп рулары деп атауға болады.

Орта жүз: XIX ғасырдың аяғында 1 милион 300 мың болған, ал 1989 – 3.1 милион. Соның ішінде: Арғындар 510 мың, Наймандар 430 мың, Қыпшақтар 150 мың, Керейлер 110 мың, Уақтар 60 мың, Тарақты 10 мың және Қоңыраттар 45 мың. Орта жүздің ірі рулары деп Арғындар, Наймандар, Қыпшақтар және Керейлерді айтуға болады.

Кіші жүз: XIX ғасырдың аяғында 1 милион 100 мың адам болды. Кіші жүз үш бірлестіктен тұрады: Әліұлы, Байұлы және Жетіру. Соның ішінде Әлімұлы жалпы 350 мың, Әлімның рулары Шектілер 80 мың, Шөмекейлер 100 мың, Төртқара 60 мың, Кете 60 мың, Қаракесек 25 мың және Қарасақал 15 мың құрайды. Байұлының жалпы саны 550 мың. Байұлының ішінде: Адайлар 100 мың, Байбақтылар 40 мың, Беріштер 40 мың, Таздар 20 мың, Шеркештер 45 мың, Масқар 20 мың, Тана 25 мың, Қызылқұрт – 40 мың, Алтын – 30 мың, Жаппас – 50 мың, Ысық – 20 мың, Есентемір 20 мың, Алаша – 40 мың. Жетірудің жалпы саны 300 мың. Соның ішінде: Табын 80 мың, Жағалбайлы 70 мың, Керейт 33 мың, Тама – 45 мың, Телеу - 20 мың, Кердері 20 мың және Рамадан 5 мыңға жуық. 1989 жылы кіші жүз шамамен 1,4 милион адам болды. [1] Кіші жүздің ірі рулары деп Шөмекейлер мен Адайларды айтуға болады.

Саны 200 мыңнан асатын руларды қарасақ, жалпы қазақ халқындағы ең ірі рулар деп Арғын, Найман, Дулаттарды айтуға болады.

«Родоводта» бұл тұлғаға қатысты шежіре бар: Қазақ рулары

Деңгейлері өңдеу

Қазақ руларының 4 деңгейі бар:

  1. Бірінші деңгей (Ел) - Арғын, Найман және т.б. Барлығы 20 шақты ру.
  2. Екінші деңгей (Тайпа, округтік, уездік деңгей) - Қаракесек, Қуандық және т.б. Барлығы 200 шақты ру. Жарты немесе бір округ, уезді құрады. Сыртқы округті аға сұлтандар, ал уезді орыс уезд бастықтары басқарды.
  3. Үшінші деңгей (Ру, болыстық деңгей) - Керней, Қояншы тағай, Сарым, Қареке және т.б. Жарты, бір, екі болысты құрады. Болыс басқармасы басқарды.
  4. Төртінші деңгей (Ата, ауылық деңгей) - Жарты, бір, екі административты ауылды құрады. Ауыл старшындарымен, 1868 жылдан сон билермен басқарылды.

Ұлы жүз рулары өңдеу

Тайпа бірлестігі Үйсін руы
Тайпа[2] Албан ? Дулат + Ошақты + Суан + Шапырашты Ысты Сарыүйсін
Рулар
  1. Сары:
    1. Шоған
    2. Досалы
    3. Қожбанбет
    4. Жарты
    5. Алжан
    6. Құрман
    7. Айт
    8. Бозым
    9. Қыстық
  2. Шыбыл:
    1. Қоңырбөрік
    2. Қызылбөрік
  1. Ботбай
  2. жаныс
  3. сиқым
  4. шымыр
  1. аталық
  2. Байыл
  3. қоңыр
  4. тасжүрек
  1. байтүгей
  2. тоқарыстан
  3. бағыс
  4. сартай
  5. нартай
  1. айқым
  2. асыл
  3. екей
  4. еміл
  5. кебенек
  6. шыбыл
  1. ойық
  2. тiлiк
  1. Қалша
  2. Жақып


Тайпа Қаңлы Жалайыр + Сіргелі? Шанышқылы + Шақшам ?
Рулар
  1. қара қаңлы
  2. қызыл қаңлы
  3. қапсан қаңлы
  4. сары қаңлы
  1. Сырманақ:
    1. Ақбұйым
    2. арықтыным
    3. Байшегір
    4. балғалы
    5. қайшылы
    6. күшік
  2. Шуманақ:
    1. андас
    2. қалпе
    3. қарашапан
    4. мырза
    5. орақты
    6. сыпатай
  3. Бірманақ:
    1. сиыршы
  1. Байұлы
    1. айтбозым
    2. жаңабай
    3. елібай
    4. батыр
    5. қарабатыр
    6. шалдар
    7. жайдақ
    8. байжігіт
  2. Үштаңбалы ( Төрттаңбалы)
    1. тутаңбалы
    2. қайшылы
    3. кеңірдек (көңірдек)
  1. Құрбақа
    1. Балық
    2. Саңырау
    3. Мамыт
  2. Дархан
  3. Қырықсадақ
  4. Бектау
    1. Қырпық
    2. Арапшы
    3. Сырдым
  5. Жойсын
  6. Бағыс

Орта жүз рулары өңдеу

Тайпа[2] Арғын+ Қыпшақ Найман+ Қоңырат Керей Уақ
Рулар
  1. Мейрам
    1. Қуандық
    2. Сүйіндік
    3. Бегендік
    4. Шегендік
    5. Қаракесек
  2. Момын
    1. Атығай
    2. Бәсентиін
    3. Қанжығалы
    4. Қарауыл
    5. Тобықты
    6. Саржетім
    7. Шақшақ
  3. Тарақты (жиен)
  4. Жоғары шекті
  5. Төмен шекті
  1. құлан қыпшақ
  2. сарықыпшақ
  3. қытай қыпшақ
  4. қарақыпшақ
    1. қарабалық
    2. көлденең
    3. бұлтың
    4. ұзын
    5. торы
  1. Саржомарт (Ергенекті)
    1. Бура
    2. Қаратай
    3. Көкжарлы
  2. Төлегатай (Төлетай)
    1. Қаракерей
    2. Матай
    3. Садыр
    4. Төртуыл
  3. Терістаңбалы
    1. Бағаналы
    2. Балталы

Көтеншіден:

  1. Саңғыл
  2. Божбан
  3. Жетімдер
  4. Маңғытай
  5. Аманбай
  6. Жаманбай

Көктіңұлынан:

  1. Алғи
  2. Байлар
  3. Жандар
  4. Қаракөсе
  5. Құлшығаш
  6. Оразкелді
  7. Тоқболат


Тұрғақ[3][4]:

  1. Баба
  2. Тайшыбек
  3. Ораз
  4. Төртқара
  5. Бесқара
  6. Күбі
  7. Жолдыбай
  8. Жәпек

Абақ[5]:

  1. Жәнтекей
  2. Жәдік
  3. Шимойын
  4. Шұбарайғыр (Шыбарайғыр)
  5. Меркіт
  6. Шеруші
  7. Сарбас
  8. Молқы
  9. Ителі
  10. Қарақас (сидалы)
  11. Көнсадақ
  12. Жастабан
  13. Итемген

Ашамайлы[6]:

  1. Балта
  2. Тарышы
  3. Көшебе
  4. Сибан
  1. Сарман
  2. Шоға
  3. Еренші
  4. Байназар
  5. Баржақы
  6. Жансары
  7. Шәйкөз
  8. Бидалы

Кіші жүз рулары өңдеу

Тайпа бірлестігі Алшын Жетіру
Тайпа[2] Әлімұлы Байұлы
Рулар
  1. шекті
  2. қаракесек
  3. қарасақал
  4. кете
  5. төртқара
  6. шөмекей
  1. шеркеш
  2. адай
  3. алаша
  4. алтын
  5. байбақты
  6. беріш
  7. есентемір
  8. жаппас
  9. қызылқұрт
  10. масқар
  11. таз
  12. тана
  13. ысық
  1. тама
  2. Табын
  3. кердері
  4. керейіт
  5. телеу
  6. рамадан
  7. жағалбайлы

Ақсүйек өңдеу

Тайпа[2] Төре Қожа[7]
Рулар
  1. Абылай хан әулеті
  2. Әбілқайыр әулеті
  3. Бөкей әулеті
  4. Жәдік әулеті
  5. Қаратай әулеті
  1. Аққорған
  2. Қорасан
  3. Дуана
  4. Қарахан
  5. Бақсайыс қожа
  6. Қылышты қожа
  7. Сейт

Жүздерден тыс өңдеу

Тайпа[2] Төлеңгіт[7] Ноғай-Қазақ[8] Қияттар Қырғыз руы Қарақалпақ руы Сунақ
Рулар
  1. төре төлеңгіт[9]
  2. қалмақ төлеңгіт
  3. моңғол төлеңгіт
  4. сіргелі төлеңгіт
  1. қос таңбалы
  2. қояс
  3. қазан құлақ
  4. үйсін-ноғай
  1. Қайғақтық
  2. Сыйық
  3. Аташ
  4. Бессары
  5. Қалмырза-Тоқпан

Таңба және ұран өңдеу

Ру Кіші ру Таңба Ұран
Ұлы жүз   Нел
Қаңлы   көсеу,   шылбыр Байтерек
Жалайыр   тарақ Бақтияр, Қабылан
Дулат   дөңгелек,   абақ Бақтияр
Сиқым  ,  ,   Сиқым, Рысбек
Жаныс   Жаныс, Төле
Ботбай   Ботбай, Сәмен
Шымыр   Шымыр, Қойгелді
Албан   Райымбек
Суан  
Сарыүйсін  
Шапырашты   ай,   тумар,   Қарасай
Ошақты   тұмар Бақтияр
Ысты   көсеу,   шылбыр Жауатар
Ойық   көсеу,   көз
Тілік   көсеу
Сіргелі   сірге,   қурай,  ,   Туғаназ
Шанышқылы   қол-таңба,   Айырылмас
Орта жүз   босаға
Арғын   көз Ақжол, Қара қожа
Тарақты   тарақ,   Жауқашар
Жоғары шекті   жоғары шекті
Төменгі шекті   төменгі шекті
Найман   шөміш,   Қаптағай
Балталы   балта
Бағаналы   бағана,  ,  
Бура  
Қаракерей   Қабанбай
Матай   Бөрібай
Садыр  ,   Алдияр
Қыпшақ   қос әліп Айбас
Қоңырат   босаға Алатау
Санғыл   босаға Мулкамал
Уақ  ,  ,   Жаубасар, Бармақ
Ергенекті Уақ   ергенек,   ай Алға
Керей   Қара Қожа
Ашамайлы   ашамай Ошыбай
Абақ   абақ Ошыбай
Кіші жүз
Байұлы
Адай   садақ,   оқ Бекет
Беріш  ,  ,  ,   Ағатай
Алтын  ,   Баймұрат
Жаппас   түйе мойын,  ,  ,   Баймұрат
Есентемір  ,   Алдонғар
Таз  ,   Бақай
Байбақты  ,  ,  ,   Дауқара
Тана   әліп, көсеу Тана
Масқар Қаратай
Алтыбас (Алаша)  ,  ,   Байбарақ
Қызылқұрт  ,  ,  ,   Жиембай
Шеркеш  ,  ,   Шағырай
Ысық  ,   Байтерек
Әлімұлы
Қарасақал  ,  ,   Алдажар
Қаракесек  ,   Ақбан
Төртқара Айыртау
Шекті  ,  ,   Бақтыбай, Жанқожа
Шөмекей (Шөмен) Дөйт
Жетіру
Табын   тостаған,   тарақ,   алып Тостаған
Тама   көсеу,  ,   Қарабура
Жағалбайлы   балта,   шеккіш Малатау
Телеу   шылбыр,   Тұлпар, Арғымак
Кердері   тостаған Қожахмет
Керейіт   шылбыр,   Ақсақал, Ойтым
Рамадан   шөміш Дулат, Қайғұлым
Жүзге кірмейді
Төре  ,   Арқар, Абылай, Санқай
Қожа  ,  
Төлеңгіт  Тарақ
Ноғай-Қазақ   балта

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ В соцсетях подсчитали численность казахских родов: самый многочисленный - это Аргын.
  2. ↑ a b c d e Деление казахов на жузы: карта расселения, анализ. | BRIF Research Group BLOG - блог о маркетинговых исследованиях. Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 ақпан 2013. Тексерілді, 21 ақпан 2013.
  3. ↑ ТҰРҒАҚ КЕРЕЙДІҢ БІР БҰТАҒЫ.
  4. ↑ Тұрғақ шежіресі. Зерттеулер және шежірелік деректер - Нұр-Сұлтан қаласы, Өрнек баспасы, 2020 ISBN 978-601-73-79-46-1
  5. ↑ {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек. .
  6. ↑ http://suhbat.xalhar.net/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=169217&extra=page%3D1.
  7. ↑ a b М.М. Шибутов Казахское шежире.
  8. ↑ http://alashainasy.kz/shezhire/shejre---nogay-kazak-57448/
  9. ↑ http://e-history.kz/kz/contents/view/2001 Мұрағатталған 4 шілденің 2015 жылы.

Тағы қараңыз өңдеу

Сыртқы сілтемелер өңдеу

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қазақ_рулары&oldid=3236328» бетінен алынған