Қазақ рулары
Қазақ рулары — қазақ халқының негізін құраушы ру-тайпалар. Бір атадан өрбіген туыстас адамдардың жиынтығы.
Ұлы жүз: Жалайырлар (110 мың), Ошақты (20 мың), Дулаттар (250 мың), Суандар (30 мың), Албандар (81 мың), Қаңлылар (әдетте шанышқылымен қосып есептеледі) (50 мың), Сары үйсіндер (10 мың), Шапырашты (60 мың), Сіргелі (40 мың) және Ысты (45 мың). Шамамен XIX ғасырдың аяғында ұлы жүз халқы 700 мыңдай болса, 1989 – 2 милиондай болған. Дулат, Жалайыр және Суандарды ұлы жүздің саны көп рулары деп атауға болады.
Орта жүз: XIX ғасырдың аяғында 1 милион 300 мың болған, ал 1989 – 3.1 милион. Соның ішінде: Арғындар 510 мың, Наймандар 430 мың, Қыпшақтар 150 мың, Керейлер 110 мың, Уақтар 60 мың, Тарақты 10 мың және Қоңыраттар 45 мың. Орта жүздің ірі рулары деп Арғындар, Наймандар, Қыпшақтар және Керейлерді айтуға болады.
Кіші жүз: XIX ғасырдың аяғында 1 милион 100 мың адам болды. Кіші жүз үш бірлестіктен тұрады: Әлімұлы, Байұлы және Жетіру. Соның ішінде Әлімұлы жалпы 350 мың, Әлімнің рулары Шектілер 80 мың, Шөмекейлер 100 мың, Төртқара 60 мың, Кете 60 мың, Қаракесек 25 мың және Қарасақал 15 мың құрайды. Байұлының жалпы саны 550 мың. Байұлының ішінде: Адайлар 100 мың, Байбақтылар 40 мың, Беріштер 40 мың, Таздар 20 мың, Шеркештер 45 мың, Масқар 20 мың, Тана 25 мың, Қызылқұрт – 40 мың, Алтын – 30 мың, Жаппас – 50 мың, Ысық – 20 мың, Есентемір 20 мың, Алаша – 40 мың. Жетірудің жалпы саны 300 мың. Соның ішінде: Табын 80 мың, Жағалбайлы 70 мың, Керейт 33 мың, Тама – 45 мың, Телеу - 20 мың, Кердері 20 мың және Рамадан 5 мыңға жуық, Ноғай-Қазақ cоның ішінде: үйсін-ноғай, қояс, қазанқұлақ, қостаңбалы 34 мын. 1989 жылы кіші жүз шамамен 1,4 милион адам болды. [1] Кіші жүздің ірі рулары деп Шөмекейлер мен Адайларды айтуға болады.
Саны 200 мыңнан асатын руларды қарасақ, жалпы қазақ халқындағы ең ірі рулар деп Арғын, Найман, Дулаттарды айтуға болады.
|
Деңгейлері
өңдеуҚазақ руларының 4 деңгейі бар:
- Бірінші деңгей (Ел) - Арғын, Найман және т.б. Барлығы 20 шақты ру.
- Екінші деңгей (Тайпа, округтік, уездік деңгей) - Қаракесек, Қуандық және т.б. Барлығы 200 шақты ру. Жарты немесе бір округ, уезді құрады. Сыртқы округті аға сұлтандар, ал уезді орыс уезд бастықтары басқарды.
- Үшінші деңгей (Ру, болыстық деңгей) - Керней, Қояншы тағай, Сарым, Қареке және т.б. Жарты, бір, екі болысты құрады. Болыс басқармасы басқарды.
- Төртінші деңгей (Ата, ауылық деңгей) - Жарты, бір, екі административты ауылды құрады. Ауыл старшындарымен, 1868 жылдан сон билермен басқарылды.
Ұлы жүз рулары
өңдеуТайпа бірлестігі | Үйсін руы | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Тайпа[2] | Албан ? | Дулат + | Ошақты + | Суан + | Шапырашты | Ысты | Сарыүйсін |
Рулар |
Тайпа | Қаңлы | Жалайыр + | Сіргелі? | Шанышқылы + | Шақшам ? |
---|---|---|---|---|---|
Рулар |
|
Орта жүз рулары
өңдеуТайпа[2] | Арғын+ | Қыпшақ | Найман+ | Қоңырат | Керей | Уақ |
---|---|---|---|---|---|---|
Рулар |
|
|
Кіші жүз рулары
өңдеуТайпа бірлестігі | Алшын | Жетіру | Ноғай-Қазақ[7] | |
---|---|---|---|---|
Тайпа[2] | Әлімұлы | Байұлы | ||
Рулар |
Тайпа бірлестігі [2] | Төре | ||||
---|---|---|---|---|---|
Тайпа | Абылай хан әулеті | Әбілқайыр әулеті | Бөкей әулеті | Жәдік әулеті | Қаратай әулеті |
Рулар | 30 ұлы болған:
|
|
Бақытжан Қаратаев |
Тайпа бірлестігі [2] | Қожа[8] | ||||
---|---|---|---|---|---|
Тайпа | Сейіт қожа руы (тобы) | Қорасан (Шайбанидтер) руы (тобы) | Бақсайыс немесе төре руы | Жүсіп қожа руы (тобы) | Турікпен қожа руы |
Рулар |
|
|
|
Жүздерден тыс
өңдеуТайпа[2] | Төлеңгіт[8] | Қарағаш | Қияттар | Қырғыз руы | Қарақалпақ | Сунақ | Құрама руы |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Рулар |
|
Қаракесек қырғыздары (Қарағанды облысы)
Атығай қырғыздары (Көкшетау облысы)
Әлімұлы қырғыздары (Ақтөбе облысы) |
|
Ру | Кіші ру | Таңба | Ұран |
---|---|---|---|
Ұлы жүз | Нел | ||
Қаңлы | көсеу, шылбыр | Байтерек | |
Жалайыр | тарақ | Бақтияр, Қабылан | |
Дулат | дөңгелек, абақ | Бақтияр | |
Сиқым | , , | Сиқым, Рысбек | |
Жаныс | Жаныс, Төле | ||
Ботбай | Ботбай, Сәмен | ||
Шымыр | Шымыр, Қойгелді | ||
Албан | Райымбек | ||
Суан | |||
Сарыүйсін | |||
Шапырашты | ай, тумар, | Қарасай | |
Ошақты | тұмар | Бақтияр | |
Ысты | көсеу, шылбыр | Жауатар | |
Ойық | көсеу, көз | ||
Тілік | көсеу | ||
Сіргелі | сірге, қурай, , | Туғаназ | |
Шанышқылы | қол-таңба, | Айырылмас | |
Орта жүз | босаға | ||
Арғын | көз | Ақжол, Қара қожа | |
Тарақты | тарақ, | Жауқашар | |
Жоғары шекті | жоғары шекті | ||
Төменгі шекті | төменгі шекті | ||
Найман | шөміш, | Қаптағай | |
Балталы | балта | ||
Бағаналы | бағана, , | ||
Бура | |||
Қаракерей | Қабанбай | ||
Матай | Бөрібай | ||
Садыр | , | Алдияр | |
Қыпшақ | қос әліп | Айбас | |
Қоңырат | босаға | Алатау | |
Санғыл | босаға | Мулкамал | |
Уақ | , , | Жаубасар, Бармақ | |
Ергенекті Уақ | ергенек, ай | Алға | |
Керей | Қара Қожа | ||
Ашамайлы | ашамай | Ошыбай | |
Абақ | абақ | Ошыбай | |
Кіші жүз | |||
Байұлы | |||
Адай | садақ, оқ | Бекет | |
Беріш | , , , | Ағатай | |
Алтын | , | Баймұрат | |
Жаппас | түйе мойын, , , | Баймұрат | |
Есентемір | , | Алдонғар | |
Таз | , | Бақай | |
Байбақты | , , , | Дауқара | |
Тана | әліп, көсеу | Тана | |
Масқар | Қаратай | ||
Алтыбас (Алаша) | , , | Байбарақ | |
Қызылқұрт | , , , | Жиембай | |
Шеркеш | , , | Шағырай | |
Ысық | , | Байтерек | |
Әлімұлы | |||
Қарасақал | , , | Алдажар | |
Қаракесек | , | Ақбан | |
Төртқара | Айыртау | ||
Шекті | , , | Бақтыбай, Жанқожа | |
Шөмекей (Шөмен) | Дөйт | ||
Жетіру | |||
Табын | тостаған, тарақ, алып | Тостаған | |
Тама | көсеу, , | Қарабура | |
Жағалбайлы | балта, шеккіш | Малатау | |
Телеу | шылбыр, | Тұлпар, Арғымак | |
Кердері | тостаған | Қожахмет | |
Керейіт | шылбыр, | Ақсақал, Ойтым | |
Рамадан | шөміш | Дулат, Қайғұлым | |
Ноғай-Қазақ | балта | Оразақай | |
Үйсін-ноғай | Қос-таңба | ||
Қояс | Кірес, f | ||
Қазанқулақ | Екі қабырға | ||
Қостаңбалы | Екі таяқ | ||
Ақсүйек | |||
Төре | , Арқар | Арқар, Абылай, Санқай | |
Қожа (Ходжа) | Қожа Ахмет | ||
Сейіт қожа руы (тобы) | Аллах | ||
Қорасан тобы (Шайбанидтер) | (← Садқ | Шайбани | |
Бақсайыс немесе төре тобы | Босаға | Абылай | |
Жүсіп қожа руы | Аллах | ||
Турікпен қожа руы | Аллах | ||
Жүзге кірмейді | |||
Төлеңгіт | Тарақ, көсеу | Орақ | |
Сунақ | Қаламсап | Әбілғазы (Сунақ Ата) | |
Қайғақтық | |||
Бессары | |||
Аташ | |||
Қалмырза-Тоқпан | |||
Кәлеген | Кәлеген | ↑ Найза | Үршатай |
Қырғыз руы (Қырғыз әлі) | Қырғызәлі | Қомұз | Шолпан Ата |
Қараша | Қараша | О І О Көз | Қарашық |
Құрама руы | Алаша | ||
Қатаған | Домбыра | Қатаған | |
Дүрмен-Барлас | (← Садақ | Темір | |
Баршылық | Найза | Бахадүр | |
Маңғытай | Қобыз | Қаратау | |
Моғалтай | Таяқ | Қайрақты | |
Қоңырат | Ҁ Орақ | Алпамыс | |
Қыпшақ | ᛙ Найза, Шоқпар | Қобыланды | |
Тарақты | О І О Көз | Ақжол | |
Ноғайлы | Балға | Айдархан | |
Алтай-Қарпық | ١Домбыра, Сырнай | Алтай | |
Қарақалпақ (Қалпақ) руы | Қалпақ | ʘ Табақ | Қарақат |
Қарағаш руы | Қарағаш | тарақ |
Дереккөздер
өңдеу- ↑ В соцсетях подсчитали численность казахских родов: самый многочисленный - это Аргын.
- ↑ a b c d e f Деление казахов на жузы: карта расселения, анализ. | BRIF Research Group BLOG - блог о маркетинговых исследованиях. Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 ақпан 2013. Тексерілді, 21 ақпан 2013.
- ↑ ТҰРҒАҚ КЕРЕЙДІҢ БІР БҰТАҒЫ.
- ↑ Тұрғақ шежіресі. Зерттеулер және шежірелік деректер - Нұр-Сұлтан қаласы, Өрнек баспасы, 2020 ISBN 978-601-73-79-46-1
- ↑ {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек. .
- ↑ http://suhbat.xalhar.net/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=169217&extra=page%3D1.
- ↑ http://alashainasy.kz/shezhire/shejre---nogay-kazak-57448/(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ a b М.М. Шибутов Казахское шежире.
- ↑ http://e-history.kz/kz/contents/view/2001 Мұрағатталған 4 шілденің 2015 жылы.
Тағы қараңыз
өңдеуСыртқы сілтемелер
өңдеу- Қазақ руларының шежіресі Мұрағатталған 23 қазанның 2020 жылы.
- Бүкіл қазақ шежіресі
- Востров В. В. Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов Мұрағатталған 6 шілденің 2015 жылы.
- Подробная карта казахских родов
- Дерево казахских родов Мұрағатталған 8 қаңтардың 2022 жылы.
- http://www.senkazakh.com/kz/forum.php?mod=viewthread&tid=17417 Мұрағатталған 10 қарашаның 2013 жылы.
- Структура казахских родов Мұрағатталған 16 тамыздың 2015 жылы.
- Количественный состав родов по данным М.Тынышбаева.(қолжетпейтін сілтеме)
- Қазақтың рулық құрамы туралы сұрақнама