Қарағанды облысы әдебиеті мен өнері

Қарағанды облысы әдебиеті мен өнері - Түркі кезеңінің тарих жәдігерлері Арқа жерінде, соның ішінде Қарқаралы, Бұғылы, Тағылы, Ортау, Қызылтау, Ақтау, Ұлытау тауларында жиі кездеседі. Бұларды жергілікті халық «қыз тас», «кемпір тас», «балбал тас» деп атайды.

Ежелгі түркі дәуірінін коғамдық, әдеби, мәдени өмірін жыр еткен ғажайы дастандар — «Күлтегін», «Білге қаған» және «Төныкөк» жырлары. Міне, осы тасқа жазылған дастанның көшірмесі Елордасы — Астанаға өкелінді.

Орта ғасырда (10-12 ғғ.) түркі әдеби тілі жан-жақты дамып, жетіле түсті. Мұның өзі түркі халықтарының, соның ішінде қазақ, өзбек, ұйғыр, қырғыз т.б. халықтардың этникалық құрамының қалыптаса бастауы мен олардың әлеуметтік-қоғамдық өмірдегі рөлінің біртіндеп арта түсуіне қатысты болды. Қыпшақ, оғыз, қарлұқ тайпалары мен халықтарының тілдері негізінде 9-10 ғғ. араб графикасындағы түрік жазуы қалыптасты. Орта ғасырдағы ең танымал туындылар — «Құтадғу білік», «Хибат ул-хақайық», «Диуани лұғат ат-түрк» сөздігі жергілікті Қарахан мемлекетіндегі тайпалар мен халықтардың бәріне түсінікті, ортақ тіл болды. Жер көлемінің өзі бірнеше мемлекеттен асып түсетін Сарыарқаның кіндігі қасиетті Қарағанды — ұлт әдебиеті мен өнерін дамытуға әсер еткен сандаған ерте дәуір ескерткіштеріне бай елке. Сонау ғұн, сақ дәуірінің белгілері үш жүздің басын талай біріктірген Ұлытау өңірінен бастап сыр шертеді. Телікөл бойындағы «Таңбалы тас», кене дәуір естелігі Домбауыл кешені, Едіге тауы, Алашахан, Жошы хан мазарлары, Теректі әулиедегі шоғырланған тас дәуіріндегі петроглифтердің ғажайып галереясы, Ақтау, Ортау, Қаратаудағы тас обалар мен кене жазулар соның айқын дәлелі. Сонымен қатар әлемдік маңызы бар көне әркениет ошағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті де Орталық Қазақстанның кіндігі Қарағанды аймағының тарихи-мәдени тұрғыдағы маңызын көрсетеді. Ал Бектау-атадағы үңгірлер, Қарқаралы өңіріндегі кене дәуір ескерткіштері Қарағанды аймағының қазынасы қымбат, тарихы теренде жатқанын айғақтайды. Түбі бір түркі тайпаларынын тамсана айтып, ұзақ күнде тауыса алмайтын әйгілі ғұн дәуірінің дәнекері «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырыңдағы Қарабайдын көші өткендігінің куәсі Ақшатау, Жауыртау, Есіл мен Нұра, Қарт тауы, Сарыоба, Қодардың қара жартасы т.б. жер-су атаулары да Қарағанды өңірінің сөз өнеріне ерте кезден-ақ арқау болғанын керсетеді. Классикалық эпосымыз «Қозы Керпеш—Баян сұлу» жырының ең таңдаулы нұсқасын жырлаған Жанақ Сағындықұлы, «Қобыланды батыр» жырын айтушы Құлзақ Аманкелдіұлы, осы жыр туралы алғаш пікір қозғаушылардың бірі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан Қарағанды өңірінің тумалары болып табылады. Ал тарихи жырларды айтушылар Тоғыстайұлы, Доскей Әлімбаев, Иманжан Жылқайдаров, Қайып Айнабеков т.б. дарындар Арқа өңірін өлең-жырға бөледі.

Алаштың абызына айналған Асан Қайғы туралы аңыз, әпсаналар Орталык Қазакстанның басты рухани қазынасы іспетгі. Асан атаның жер-суға айтқан сыны, Әз-Жәнібекпен бірге жүрген кездері туралы деректер біздің облысымыздың аумағынан орын алған. Жұрт айтып келе жатқан Бектау-атаға байланысты топонимикалық аңыз дауларды, Қарағанды облысыңдағы қазіргі Жаңаарқа ауданының бұрын Асан Қайғы ауданы атанғанын, әйгілі тәуелсіздік жаршысының Ұлытауда өмірден өткендігі туралы ел әңгімелерінің Асан Қайғыға қатысты болып келетіңдігі ғылыми айналымға түсе қоймаған мәселелер екендігі мәлім.

13 ғасырдың алғашқы жартысында бүкіл Дешті Қыпшақ ұлан-ғасыр Шыңғысхан империясының бір бөлігіне айналып, Жошы ұлысы атала бастады. Шыңғыс заманында, 13 ғ. найманда Кетбұға атты ұлы жыраудың Жошы өлімін естіртуі қазақ шежіресінде сақталып келген. Араб тарихшысы әл-Омаридің айтуынша, көп ұзамай-ақ моңғолдар түрік тайпаларының арасына сіңіп кетті. Қыпшақ тілі мемлекет тіліне айналды.

Дербес, қазақ атымен аталатын әдебиеттің өмір сүруі 15 ғасырдың орта шенінен басталады. Қазақ халқының кұралу дәуірі халқымыздың санасында, сонымен бірге әдебиетімізде үлкен із қалдырған. Біздің заманымызға сол кезендегі халық зарын көрсететін «Ноғай-қазақтың айрылуы», «Орманбет хан өлгенде, он сан ноғай бөлгенде» сияқты күйлері жетті.

Тамыры тереңде жатқан ауыз әдебиетінің саф алтын нәрін кейінгі ұрпаққа жеткізген не бір дүлдүлдер Сарыарқа өңірінің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған. Олардың санатында Бұқар жырау Қалқаманұлы (1668-1781), Жанақ Сағындықұлы (1770-1856), Қобылан Бөрібайұлы (1760-1840), Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895), Шортанбай Қанайұлы (1818-1880), Кемпірбай Бөгембайұлы (1834-1895), Нарманбет Ормамбетұлы (1860-1918), Айтбай Демікпеұлы (1830-1916), Әсет Найманбайұлы (1867-1923) және т.б. бар. Қарағанды — қазақ халқының айтыс өнерінің алтын бесігі. Доскей, Тайжан, Болман, Қайып, Шашубай, Маясар, Көшен, Тәужи, Келзақ, Жәкен, Айтбай, Иманжан, Зейнеп, Жүнісбек, Кенішбай, Ғабдиман, Нұрахмет, Ілияс, Жолдыкей, Бұралкы, Уәйіс, Сартбастың Түскені, Маймақ, Балабек, Күзембай, Диа қажы, Дуана, Тайшыбек, Өксікбай, Ақыжан, Сәрәнжіп, Исабек сынды талаланттар өрен өнер жүйріктері. Ал Жанақ, Шашубай, Мәди, Қали қалдырған әндердің өзі қазақ музыкасының інжу-маржандары болып табылады.

Өз заманындағы ірі тұлғалардың бірі — Каз дауысты Қазыбек би. Әйгілі бидің тұстастары және шешендік енер мектебінің екілдері ретінде Байдалы би, Алшынбай би, Жанғұтты шешен, Бекболат би, Шабанбай Қалқаманұлы, Едіге би, Саққұлақ би, Тайкелтір би, Бекше би, Шоң би, Есей би, Кенже би т.б. есімдерді айтуға болады. «Билер кеңесінде үш жүздің атақты билері бас қосқан. Осындай кеңестің бірінде «Қырық рудың қырық биі» қазіргі Сырдария облысы (Өзбекстан) Ангрен езенінің жағасындағы Күлтөбе басында «Ханабад» атты Тәуке ханның ордасында қазақтың әдет-ғұрып заңдарының жиынтығы «Жеті жарғы» қабылданған. Дәл дауысты Қазыбек, Едіге би, Тайкелтір би, Байдалы би, Сасық би қатысқан. Қазақ халкының ұлы тұлғаларының өмірі де Қарағанды өңірімен тамырлас. Мәселен, Шоқан Уәлиханов Қарқаралыға екі рет келіп, әсем табиғатына сүйсінген, әрі өзінің құнды зерттеулерін осы өлкеде жұргізгенін айрықша сезіммен жазады. Ұлы ақын Абайдың әкесі Құнанбай қажы Қарқаралыда мешіт салдырды. Абай ақын токтаған үй де осы Қарқаралыда. Сонымен қатар Қарқаралыда Г.Н. Потанин, М.М.Пришвин, А.В. Затаевич сынды әйгілі адамдар болған.

20 ғ. басындағы қазақ қоғамындағы Ресей отаршылдығына қарсы бағытталған саяси-әлеуметтік серпілістер мен сілкіністер де Қарағанды өңірімен тығыз байланысты. Бұл ретте 1905 жылғы Қарқаралы петициясы оянған ұлттық сананың көрінісі және де тәуелсіздік жолындағы тарихи маңызы зор бұлқыныс еді. Петиция ұлт кесемдері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Ақбаев өсімдерімен сабақтас. Ұлт азаттығын діттеген Алаш партиясының саяси тұлғалары да Қарағанды өнірінің тумалары Ә. Бөкейханов, Ә. Ермеков, Ж. Ақбаев болды. Ал А. Байтұрсынов Қарқаралының Актерек ауылында мектеп салдырып, білім берді. Ауызша халық шығармашылығының және жазба әдебиетінің жаңа кезеңі 1916 жылғы көтеріліспен үндес болды. Бұл кезеңнің шығармашылығы бодандық саясатка қарсы, ұлттық бірігу және әлеуметгік теңдікке шақырды. Қазан төңкерісі және одан кейінгі окиғалар Д. Әлімбаев (1850-1946), I. Манкин (1880-1954), Ш. Қошқарбаев (1865-1952), Қ. Айнабеков (1885-1955), Ғ. Игенсартов (1902-1976) және т.б. шығармаларында кең насихатталды. Азамат соғысының ауыртпалығы, жаңа биліктің орнығуы, қазақ қоғамындағы сол жылдардағы қайшылықтар С. Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» мемуарлық романында баяндалды. С. Сейфуллин, О. Беков өңірдің өндіріс жұмысшыларының өмірі мен тұрмысын ашып көрсетуге тырысты. Спасск, Нілді, Қарағанды руднигі жұмысшыларының жинақы образы Сәкеннің «Жұмысшыларға» атты үндеуінде айтылды. Б. Майлин 1933, 1934 жылдары Қарағанды каласына келгенде шахтер енбегі туралы бірнеше очерк жазды. Қазақ әдебиетінде жұмысшы тақырыбына арналған белгілі шығарманын бірі С. Ерубаевтың «Менің құрдастарым» болды. Соғыс алдында С. Сейфуллиннің «Қызыл ат», «Альбатрос», Ғ. Мұстафиннің «Өмір және әлім» атты шығармалары жарияланды.

Ұлы Отан соғысының алғашқы күндері Қарағандыға М.О. Әуезов келіп, Сарыарқаның металлургтері мен шахтерлеріне Отанды қорғауға жалынды үндеу тастады. Ә. Әбішев «Төлеген Тоқтаров», «Саржан», «Жас ұрпақ», Ғ. Игенсартов «Лавадағы өмір» шығармаларында Қарағанды шахтерлері мен жұмысшыларының жанқиярлық еңбегін, Отанға деген сүйіспеншілігін, халықтар достығын жазды. 1943 ж. 14 тамызда және одан кейін де Қарағандыда өткен ақындар айтысы жауды жақын арада жеңуге халық сенімін арттырды. Айтыстарға Қ. Айнабеков, К. Елеуов, I. Манкин, Ж. Нұрмағамбетов (Қарағанды), Ш. Қошкарбаев (Балқаш), Н. Ожанов (Ұлытау), М. Жапаков (Шет), С. Әзденбаев, Т. Айнатасов (Нұра) жиі қатысып тұрды. Олардың мәтіндері газетте жарияланды. Орыс ақыны Н. Титов кейбіреулерін орыс тіліне аударды.

Дауылпаз ақын Қ. Аманжоловтың (1911-1955) майдан тақырыбына жазған «Абдолла» поэмасы, жалынды публицист Б. Бұлкышевтің (1916-1944) «Комсомольская правда» газетіне алғы шептен жолдаған хаттары патриоттық шығармалардың тамаша үлгілері болып табылады. Оларды қазақтың көрнекті жазушысы Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов қазақшаға аударып, республикалық «Социалистік Қазақстан» газетіне жариялады.

Соғыстан кейінгі кезендегі шахтер еңбегіне Н. Заболоцкий, М. Львов, Б. Ахмадуллина, Н. Титов шығармаларын арнады. Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды» (1952), Ғабит Махмұтұлы Мүсіреповтің «Оянған өлке» (1953), 3. Шашкиннің «Теміртау» (1960) романдары жарыққа шықты. Қарағанды материалдары негізінде республика жазушылары ұлттық әдебиетте жаңа жұмысшы тақырыбын игере бастады. Ғылым академиясы 1954-1957 ж. экспедициясының зерттеу тақырыбының нысаны жұмысшы қазақтардың ән шығармашылығы болып, нәтижесінде «Қарағанды жұмысшыларының өлең-жырлары» жинағы шықты. 1956 жылдан бастап Қарағандыда Қазақстан Жазушылар одағының облыс аралық бөлімі жұмысын бастады. Республика жұртшылығының оқырмандарына М. Байсейітов, Ж. Бектұров, Е. Ебекенов, М. Зуев-Ордынец, Ә. Көшімов, Ж. Сарсекеев, К. Салыков, Д. Оськин, К. Боранбаев, А.Теміржанов кеңінен танымал болды. Оқырмандардың лайықты бағасын алған М. Зуев-Ордынецтің «Вторая весна», М. Балыкиннің «Марианна», Н. Пичугиннің «Зори над городом», Ә. Әзиевтің «Жез таулар», С. Ләмбековтің «Тайталас», М. Бродский, Т. Бейсенбеков, А. Бөкенов, Қ. Жойқынбеков, К. Жүністегі, Л. Лунина, О. Кәріпов, А. Каражігітов, К. Сауғабаев, Р. Сүлейменов, С. Аксұнхарұлы, Ф. Игнатов, А. Барқан және басқаларының кітаптары республика баспасынан басылды. 1980 жылдардың ортасында Ғабит Махмұтұлы Мүсіреповтің «Оянған өлке» романының екінші томы — «Жат қолында» кітабы шықты. Қарағанды, Теміртау, Жезқазған авторларының ұжымдық жинақтары жарияланды. Қарағанды жазушылары республика жазушыларының 6-9-съездерінің жұмысына қатысты. 1974 жылы 22-25 мамырда Қарағандыда Қазақстандағы кеңес әдебиеті күндері өтгі, ол жазушылардың қарым-қатынастары мен шығармашылық байланысын күшейтті.

Әдебиет пен өнер, ғылым саңлақтарына да Арқа өңірі кенде емес. Мәселен, Е. Бөкетов, А. Машанов, С. Талжанов, С. Қирабаев, М. Хасенов, Д. Шалабеков, I. Жарылғапов, Қ. Сатыбалдин, Б. Ысқақов, Ж. Смақов, К. Смайылов, Ә. Болғанбаев, Б. Мамыраев, Т. Рахымжанов, Б. Әбдігеізиев, М. Хамзин, С. Тахан, Ж. Смағұлов және А. Сатаев, Е. Йбрахим, А. Жұмаділдин, А. Райымбеков, А. Сейдімбеков, С. Сматаев, С. Нәкенов, Д. Стамбеков, Ж. Кашқынов, Ж. Жаменов, Е. Иғенберлин, Б. Асанов, Т. Әлжанов, Қ. Жөкенов, Ғ. Жайлыбай, Ғ. Ештанаев, Т. Жұмаш есімдері ерекше аталады.

Әдебиеттану саласының дамуы 3. Жұмағалиев, Б. Кәрібаева, Қ. Тұңғышбаев, Қ. Лекеров, М. Смағұлов, Б. Рахымов, М. Әбдуов, А. Тэн еңбектерінен көрінді. Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің филология факультетінде қазақ әдебиеті және теориясы, қазақ фольклоры және әдебиет тарихы кафедралары Қарағанды өңірінің әдебиетін жан-жақты зерттеуге үлестерін қосуда.

Музыкасы

Музыкасы. Сарыарқа әрқашан өзінің дарынды сазгерлері және әншілерімен танымал. Осындай тамаша талант иесінің бірі—Тәттімбет Қазанғапұлы. Ол тек сазгер-күйші ғана емес, сонымен бірге ерекше күй мектебі — шертпе күйдің негізін қалады. Ұлттық мәдениеттің асыл қазынасына Сайдалы Сары Тоқаның, Ықыластың, М. Бәпиұлының шығармалары енді. Орындаушылық өнердің жоғарғы деңгейін Ә. Қашаубаев, Ә. Найманбаев, А. Демікпеұлы, Ғ. Айтбаев, Д. Әлімбаев танытты. 1920 жылы Қарқаралыда халық үйі ашылды. Оның сахнасында қазақ, орыс тілдерінде спектакльдер, Санкт-Петербург консерваториясының түлегі Н.В. Кобыльскойдін жетекшілігімен музыка үйірмесі ашылды.

1922 ж. Қарқаралыда ақындар айтысы өтіп, онда халық композиторларының шығармалары орындалды. Қазақ халқының музыкалық шығармашылығын 1925 ж. Парижде өткен дүние жүзілік көрмеде және 1927 ж. Мәскеу қаласында Ә. Қашаубаев танытты. 1926 ж. біздің өлкеге А.В. Затаевич келді, ол бірнеше ән-күйді жазып алып, өзінің атақты жинағына енгізді. Кәсіби сазгерлер регінде Ә. Әбенова, Ә. Хасенов, М. Хамзин, С. Мұхамеджанов танылды. Олар Тәттімбет және Мәдидің өнерін жалғастырушылар болды. Халық өнерін насихаттауда Қарағанды радиосының жанынан кұрылған қазақ хорының маңызы зор (1933-1947).

Соғыстан кейінгі жылдары музыкалық және өлкенің шығармашылық дамуына композиторлар В.А. Варламов, А.А. Шварц, А.М. Гуревич, А.Н.Калинин үлестерін қосты. Қарағандыда үлкен музыкалық форумдар — «Музыка фестивалі» (1965), «Қазақстан композиторларының осы заманғы музыкасы» (1981), «Кеңес композиторларының шығармаларындағы азаматтық патриоттық әуеңдер» (1984) және т.б. өтті. Қарағандыда өзінің еңбек жолын Т. Дронова (Ленинград опера және балет театры), республиканың еңбек сіңірген артисі Г. Каноненко, халық артистері Ж. Елебеков, Н. Әбішев, Қ. Байжанов және т.б. бастады. Қарағанды облысының музыка өнерінің жанашырлары К. Байсейітова, М. Ержанов, Қ. Лекеров, М. Көшкімбаев, Қ. Байбосынов, Б. Тілеухан есімдерін мақтанышпен атайды. Арқа әңірінің сазгерлік дәстүрін әншілер Л. Сүйіндікова, Ж. Кемалов, Г. Ақпанова, М. Адамбеков, Е. Құжыманов, С. Мұсайынов және т.б. саңлақтар жалғастырды.

Театры

Театры. Үшінші көмір бассейнімен бір мезгілде осы күнгі С. Сейфуллин атындағы қазақ драма театры мен К.С. Станиславский атындағы орыс драма театры пайда болды. Театрларда шығармашылық өмірін Қазақстанның еңбек сіңірген артистері 3. Көшімбаев, ағайынды Н. және Т. Жабаевтар, Ә. Шаймерденов, Т.Ф. Зимин, В.М. Портнов бастады. Алғашқы қойылымдар Б. Майлиннің «Майдан», Н.В. Гогольдің «Үйлену» пьесалары болды.

Қазақ театры ұжымында 1930 жылдың екінші жартысында М. Әбдікәрімов, М. Бектенов, Р. Жұматаев, Ә. Мұсабекова, Ж. Шашкина, М. Сұртібаев, сияқты белгілі өнер иелері тәрбиеленді. 1936 ж. Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкұндігіне Қ. Байжанов,С. Жүнісов, Р. Қойшыбаева, Ж. Шашкина қатысты. Театр ұжымының қойылымыңда ұлттық, орыс классиктерімен қатар әлем шығармалары орындалды. Орыс театрында 1940 жылы В. Шекспирдің «Гамлет» трагедиясы қойылды.

Кейіннен өнер саңлақтары қатарына арнайы оқу орнын бітіріп келген 3. Жақыпов, А. Ыбыраев, Қ. Әлімбаева, Ө. Асылбеков, Ә. Абылаева, Қ Сатаев, Р. Баймағанбетов, Н. Жансүгірова, Қ. Кемаловтар келіп қосылды. 1986 ж. жазушы С. Жүнісовтың («Өліара») пьесасы бойынша қойылған спектаклі ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығына ие болды (бас режиссер Е. Тәпенов, бас суретші М. Максұтов, артистер К. Жұмабеков, С. Қажымұратов). Театрда талантты режиссерлер: М. Қосыбаев, М. Қамбаров, Т. Тұңғышбаев, Ж. Омаров, Е. Тәпенов еңбек етгі. Бұл күнде театрдың керкемдік жетекішісі Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Ә. Оразбеков.

Ұлы Отан соғысы жылдарында Қарағандыға коныс аударған Мәскеу академиялық камералық театры мен Леся Украинка атындағы Украин театры жұмыс істеді.

Соғыстан кейінгі жылдары театр ұжымы репертуарын үнемі жаңартып отырды. 1962 жылы орыс драма театрына К.С. Станиславский есімі, ал 1964 жылы қазақ драма театрына С. Сейфуллин есімі берілді.

Орыс драма театрының алғашкы режиссері — ҚазКСР еңбек сіңірген артисі В. Портнов, кейін бас режиссерлері ҚазКСР еңбек сіңірген артисі М. Әуезовтің «Еңлік—Кебек» спектаклінен көрініс. С. Сейфуллин атындағы қазақ драма театры. К. Рауш, РКФСР-дің еңбек сіңірген артисі А. Ходырев, МКСР-дің еңбек сіңірген артисі А. Москалев, ҚазКСР-нін еңбек сіңірген артисі А. Подобед, Г. Жезмер, ҚазКСР халық артисі Р. Андриасян (1966-1972), М. Зильберман (1972-79), Н. Воложанин, ҚР еңбек сіңірген артисі Г. Оганесян болды. Театр репертуарлары жан-жақты болуы үшін ез қолтаңбасы бар режиссерлерді шақыртып, үлкен өнер мектебінен өжізіп отырды. М. Әуезов атындағы Академиялық қазақ драма театрының көркемдік жетекшісі, Қазақстанның халық артисі, профессор Е. Обаев, Қазақстанның халық артисі, профессор М. Байсеркеұлы, Мемлекеттік неміс театрының көркемдік жетекшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Б. Атабаев, Қазакстанның еңбек сіңірген қайраткері Г. Оганесян сынды режиссерлер театрдың көркемдік дәрежесін көтеруге үлкен үлес қосты. Шығармашылық жетістікіері үшін Орыс театры 1981 ж., Қаздрамтеатр 1982 ж. Халықтар достығы орденімен марапатталды.

1972 жылы 24 желтоксанда Торғай облысының орталығы Аркалық қаласында М. Әуезовтің «Айман—Шолпан» комедиясымен қазақ музыкалық драма театры ашылды. Өнер ұжымы облыстың таратылуына байланысты 1988 ж. Жезқазғанға қоныс аударды. Халық артисі Д. Жанботаев, еңбек сіңірген артистер Ш. Байғабылова, Т. Ракышева, көп жылғы бас режиссері Ж. Хаджиев, т.б. театрдын негізін қалаушылар болып табылады. Театрға 1981 ж. ұлттық театр өнерінің аса көрнекті қайраткері Социалистік Еңбек Ері С. Қожамкұловтың есімі берілген.

Қарағанды музыкалық комедия театры 1973 ж. ашылды. Бастапқыда Теміртауда орналасты, 1980 жылдан — Қарағандыда. Театрдың негізін калаушы Е. Н. Плешук. Алғашкы күннен бастап театрдың бас суретшісі — М. Байкенов. Театр труппасында КР еңбек сіңірген қайраткері А. Ыбраев, ҚР еңбек сіңірген артистері В. Сухов, Л. Мельников, Н. Мельникова, «Мәдениет қайраткері» белгісінің иегері Е. Ломоносова, ҚР «Думан» сыйлығы және халықаралық конкурстардың лауреаты Е. Филинкова, т.б. жемісті еңбек етіп келеді. Театрға «Академиялық» атағы берілді (2000). Облыста 1980-89 ж. неміс драма театры жұмыс істеді. Облыс театрларының сахнасыңда қазақ және өлем классиктерінің шығармалары орыңдалып жүр. Шығармашылық ұжымдар театр фестивальдеріне қатысып, үнемі жүлделі орындардан көрініп келеді. Облыста сонымен бірге Теміртауда балалар мен жасөспірімдер театры, Жезказғанда Т. Қалмағамбетов атындағы мемл. филармония, Қарағандыда Қ. Байжанов атындағы концерттік бірлестік халыққа қызмет көрсетеді.

Мәдени-сауыкмекемелері

Мәдени-сауык мекемелері. Қ. Байжанов атындағы көнцерттік бірлестік 1938 ж. Қарағандьща облысгық филармония ретінде құрылды. Оның іргетасын қалаушылардың алғашкы легінде: Қ. Байжанов, 3. Жұбатова, Б. Орлов, А. Әлиева, М. Көшкімбаев т.б. болды. 1990 ж. Кали Байжанов есімі берілді. Оның құрамына симфониялық, Тәттімбет атындағы академиялық қазақ халық аспаптары және «Биг-Бенд» джаз оркестрлері, «Мерей», «Әуен», Халыкаралық «Шабыт» фестивалінің лауреаты «Арқа сазы», қобызшылардың «Шағала», домбырашылардың «Жігер» және дабылды аспаптардың «Шындауыл» ансамбльдері, шекті аспаптар квартеті және «Аққу» фольклорлық би ансамблі кіреді. Бірлестікте дарынды өнер шеберлері еңбек етеді (к. Филармония).

Облыста дәстүрлі Халықаралық «Әуенді Сарыарқа» және Қазақстан композиторлары шығармаларынан облыстық музыка фестивальдері, Республикалық конкурстар (Тәттімбет, Ж. Елебеков, Мәди атындағы), облыстық мәдени шаралар өткізіледі. Бірлестік артистері облыстарға, ТМД және шетедцерге гастрольдерге шығып тұрады. Концергтер «Шалқыма» концерт залында және цирк ғимаратында өтеді.

Тәтгімбет атындағы академиялық қазақ халық аспаптары оркестрі 1988 ж. құрылды. 1990 ж. Тәтгімбет есімі берілді. Оркестр тұсауын КСРО халық артисі, Мемлекеттік сыйлыктың иегері, профессор Ш. Қажығалиев кесті. 1992 ж. ол оркестрді басқаруға шақырылды. Оның басшылығымен республиканың музыка тәжірибесінде тұңғыш рет А. Жұбанов пен Л. Хамидидін «Абай», Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операларының концертгік варианты оркестрдің орындауында сахнаға шықты. Оркестр АҚШ, Чехия мен Словакия, Иран, Ирак, Түркия, Оңтүстік Корея, Франция, Швеция, Швейцария, Өзбекстан, Түрікменстан, Ресей елдерінде гастрольдік сапарда болып, өнер көрсетті. 2000 ж. оркестрге «Академиялық» кұрметті атағы берілді (қ. Тәттімбет халық аспаптары оркестрі). 1983 ж. ашылған симфониялық оркестрдің маңызы ерекше болды. Күрделі музыканы ойнауға шеберлігі жететін бұл ұжымда кәсіби музықанттар шоғырланды. Алғашкы дирижері — Қазақстанның халық артисі Т. Әбдірашев.

Джаз оркестрі 1994 жылы кұрылған. Ресейде өткен фестивальдің (2003 ж.) лауреаты атанды. 1999 жылы Алматыда өткен джаз музыкасының Халықаралық фестиваліне қатысып, үздіктер қатарынан аталды. Қазақстанның еңбек сіңірген артисі Д. Кайрөллинмен, күйсандық майталманы А. Пронинмен табысты концерггер өткізді. Джаз оркестрінің репертуары өте бай, онда қазақ композиторларының шығармалары да бар. Оркестрдің бас дирижері әрі көркемдік жетекшісі Игорь Андрейченко. «Акқу» фольклорлықби ансамблі 1993 ж. хореограф Қ. Мұқатованың жетекшілігімен кұрылған. Бағдарламасын жасап, би коюға әр жылдары балетмейстерлер: Қазақстан Жастар одағы сыйлығының лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері М. Тілеубаев, «Самұрық» ансамблінің көркемдік жетекшісі Г. Адамова, Қазақстанның еңбек сіңірген артисі Т. Ізім, өзбек балетмейстері Зухра ханым көмектесті. Оның репертуарында қазақтың және өлем халықтарының билері бар. Халықаралық «Шабыт» фестивалінің лауреаты. Көптеген шет елдерде табысты өнер көрсетгі. Францияда өткен Халықаралық фестивальдің лауреаты (2003 ж.).

Музыкалық комедия театры. «Мерей» ансамблі 1956 жылы құрылған музыкалық лекторийдің заңды жалғасы. Алғашқы ұйымдастырушылар А. Галкина, В. Петлюк, Н. Дмитриенко, Н. Сигарева. Қазір құрамында Э. Кичикян, И. Гракова, С. Мұсайын, Г. Жакыпбаева т.б. бар. Көркемдік жетекшісі Б. Пропищан. «Әуен» ансамблі 1995 жылы Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері М. Рымжановтың басшылығымен құрылды. Құрамында әншілер Т. Ыдырысов, 3. Жакешева т.б. бар. Концертмейстері Г. Серкебаева. Ансамбльдің директоры әнші М. Мұхажанова. Көркемдік жетекшісі А. Севастьянов.

Мәдени-сауық шаралары

Мәдени-сауық шаралары. Облыста 209 мәденисауық кешені жұмыс атқарады: оның — 192-сі мемлекеттік, соның ішінде — 135 стационарлық, 21 жылжымалы мәдени-сауық кешені (бейнемобиль «Зерде»), 6 мәдени және демалыс парктері бар. Негізгі бағыты облысымызда тұрып жатқан халықтардың мәдени мұрасын насихатгау; халықтын демалысын ұйымдастыру, халық шығармашылығы мен жеке адамдардың шығармашылық ерекшелігін дамыту; әр түрлі қоғамдық-саяси шаралар және мәдени-сауық кештерін өткізу; жастарды қазақстандық патриотизмге баулу. Осы жұмыстарды 1945 ж. құрылған Облыстық халық шығармашылығы үйі (1980 жылдан облыстык демалыс және халық шығармашылығының ғылыми-әдістемелік орталығы) үйлестіріп отырады. Түрлі конкурстар, байқаулар, фестивальдер (жеке орыңдаушылардың Ж. Елебеков атындагы республикалык конкурсы, Тәтгімбет атынд. респ. күйшілер конкурсы «Жас канат», «Карттарым — асыл қазынам», хор ұжымдарының «Ардагерлер ән шырқайды», халық шығармашылығының «Сарыарқа әуендері», қала мен аудандардың - Ұлытау үні», «Байқоңыр дауыеы», «Әнім саған, Сарыарқа», отбасылық ансамбльдердің — «Саркылмас бұлақ», би өнерінде — «Сарыарқаның жұлдыздар шапағы», балалар шығармашылығы — «Жаңа есімдер», жас бүлдіршіндер үшін — «Еркетай») өткізіліп тұрады.

Көркеменер

Көркеменер. Облыс көлемінде 7233 көркеменер ұжымы жұмыс атқарады, 1343-і әр түрлі меншіктік құрылымдардағы ұжымдар, соның ішінде 110-ы ауылда, 4973 ұжым жалпы білім беретін мектептерде және 1017-і мектептен тыс мекемелерде; 82 ұжым «халықтық» және «үлғілі» атақтарына ие. Облыста 15 театр драмалық ұжымдары «халықтық» және «үлғілі» атақтарына ие. Олар: Ақтоғай ауданы Мәдениет үйінің «Актоғай» халық театры (І939 ж. кұрылды, жетекшісі - Н. Күлшикенов, 1971 ж. халық театры атағы берілді); Теміртау каласы Мәдениет үйінің «Современник» халық театры (1956, В. Хомутов, 1959); Қарқаралы ауданы мәдени-сауық орталығының А. Шанин атындағы халық театры (1958, С. Тойшыбекова, 1960); Қарағанды қаласының үлгілі «Буратино» қуыршактеатры (1959, М. Якимчук, 1977); Актоғай ауданы Шабанбай би ауылының «Шалқар» халық театры (1960, С. Шайбеков, 1983); Жаңаарқа ауданы мәдени-сауық орталығының халық театры (1963, М. Еленбаева, 1965); облыстық саңыраулар қоғамы Мәдениет үйінің халық театры (1965, Т. Федеренка, 1985); Қарқаралы ауданы Егіндібұлақ селосының мәдени-сауық орталығының халық театры (1970, Г. Имеекев, 1973); Қарқаралы ауданы Абыз селосы М. Рымжанов атындағы халық театры (1970, Т. Ахмедиев, 1973); Жезказған қаласы металлургтерінің Мәдениет үйінің үлгілі жас көрермен театры (1972, А. Крючков, 1980); Шет ауданы Мәдениет үйінің «Ақсу Аюлы» халық театры (1973, Р. Досанова, 1978); Шетауданы Ақадыр поселкесінің халық театры (1980, К. Мусанова, 1992); Қарқаралы ауданы Ақтасты селолық округінің Тәттімбет атындағы халық театры (1990, А. Имекеева, 1992); Теміртау қаласы үлгілі балалар-жасөспірімдер орталығынын жас көрермен театры (1975, В. Дроздецкий, 1983); Қарағанды қаласы №95 орта мектебінің «Галерка» үлгілі театры (1999, Е. Самченко, 2004).

Облыста 25 хореофафиялық ансамбль, «халықтық» және «үлгілі» атақтарына ие, олар: Қарағанды қаласының халықтық балет театры (1948, В. Ипатова, 1962); Балқаш қаласы металлургтер Мәдениет үйінің үлгілі хореографиялық ансамблі «Ветерок» (1962, И. Струсинский, 1977); Саран қаласы Мәдениет үйінің үлгілі хореографиялық «Детство» ансамблі (1974, О. Голева, 1995); Теміртау қаласынын үлгілі хореографиялық «Арабески» ансамблі (1978, Е. Петракова, 1987); Ақтоғай ауданынын халықтық-хореофафиялық «Балбырауын» ансамблі (1979, Б. Хасенова, 1988); Сәтбаев қаласының үлгілі эстрадалық би «Импульс» ансамблі (1984, Т. Суркова, 2001); Қарағанды қаласы «Молодежный» Мәдениет үйінің үлгілі хореографиялык «Росинка» ансамблі (1986, И. Осипова, 1998); Жаңаарқа ауданы Мәдени орталығының «Балдәурен» халық хореофафиялық ансамблі (1986, Л. Жұмабекова, 1989); облыстық демалыс және халық шығармашылығынын ғылыми-әдістемелік орталығының қазақ үлгілі хореофафиялық «Қуаныш» ансамблі (1996, К. Мұкатова, 1998); Балалар және жас өспірімдер сарайының үлгілі халық билерінің «Искорка» ансамблі (1965 Г. Севастьянова, 1983); Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің «Жарқын»шығыс бипері ансамблі (1977, А. Макенова, 1997); Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының «Қаракөз» шығыс биі халық ансамблі (1993, И. Жұмағалиева, 2000); №39 орта мектептің үлгілі қазақ хореофафиялық «Шолпан» ансамблі (1993, Г. Омарова, 1998); Жезқазған қаласы балалар мен жасәспірімдер сарайының үлгілі хореографиялык «Мақпал» ансамблі (1997, Г. Смағұлова, 2001); Қарағанды экономикалық университетінің үлгілі хореографиялык «Аяла» ансамблі (2000, Т. Савельева, 2004) және т.б. Жергілікті көркемөнерінің дамуына жыл сайын ауыл шаруашылық жәрмеңкелері аясында өткізілетін дәстүрлі облыстык «Ауылым — алтын бесігім» көркем өнер конкурстары игі ықпал етіп келеді. Облыста 5 қазақ халық аспаптары оркестрі «халықтық» атағына ие, олар: Ақтоғай ауданы Мәдениет үйі «Сарыжайлау» халық оркестрі (1969, М. Сәдібеков, 1984); Қарқаралы ауданы Бүркітті селосы «Балдәурен» халық оркестрі (1978, А . Каршалова, 1999); Қарқаралы ауданы Егіндібұлақ селосы мәдени-сауық орталығы (1959, К. Сыздыкова, 1979); Жезқазған қаласы металлургтер Мәдениет үйі «Балауса»домбыра оркестрі (1986, Б. Бекжігіт, 1993); Бұқар жырау ауданы Доскей атындағы халық оркестрі (1997, Б. Ермұханбетов, 2000). «Халықтық» және «үлгілі» атақтарына ие болған 15 ән-би ансамбльдері арасынан 1976 ж. Парижде дүниежүзілік фольклорлық фестивальға қатысқан Қарқаралы мәдениет үйінің «Салтанат» көркемөнер ұжымыл ерекше атап өтуге болады. Осындай атаққа Шет ауданы «Ақсу Аюлы» ән-би халық ансамблі; Ақтоғай ауданы Мәдениет үйінің «Тоқырауын толқыны»; Ұлытау ауданы Жезді поселкесі Мәдениет үйінің «Жезді жұлдыздары»; Шет ауданы Ақадыр поселкесі Мәдениет үйінің «Ақадыр әуендері»; Ұлытау ауданы Мәдениет үйінің фольклорлық «Ұлытау»; Жаңаарқа ауданы мәдени-сауық орталығының фольклорлық «Назкоңыр»; Жезказған қаласы халықтар достығы Мәдениет үйінің «Шашу»; Теміртау қаласы жасөспірімдер орталығы үлгілі вокалды-хореофафиялық «Вдохновение»; «МитталСтилТеміртау» жасөспірімдер орталығы үлгілі фольклорлық «Родничок» ансамбльдері көрермендер қошеметіне беленген. Сондай-ақ облыста 10 хор ұжымы «халықтық» және «үлгілі» атақтарына ие.

Мәдени орталықтар және кинотеатрлар халыктың мәдени сұранысын орындап келеді. Мұнымен қатар «Зерде» бейнемобильдерінің орны ерекше. Бейномобиль жұмысы сан-салалы: көркемдік-үгіт, дәстүрлі-фольклорлық және концерттік үгіт насихат бригадалары, жылжымалы кітапханалар, бейнесалон, бейне-фото қызметтері кіреді. Жыл сайын «Зерде» бейнемобильдері 2500-ден астам елді мекенді аралап, 6000-нан астам әр түрлі шаралар өткізеді.

Халық арасында мұражайлар мен кітапханалар үлкен мәдени және тәрбиелік қызмет атқарады. Облыста 13 мұражай (Облыстык тарихи-өлкетану, көркеменер, Жезді тау-кен және балқыту, Е.А. Бөкетов атындағы мемориалдық мұражай және т.б.) бар. Облыс кітапханалары жүйесі әр түрлі мекемелердің 888 кітапханасын құрайды. Мемлекеттік кітапханалар орталықтанған 18 кітапхана жүйесіне біріккен, олардың қорында 7 млн кітап, мультимедийлік баспалар және кітапханалық-ақпараттық ресурстар бар. Облыс кітапханаларының 30 веб-сайтпен байланысы бар. Облыстыңірі кітапханалары: облыстық Н.В. Гоголь атындағы, Ж. Бектүров атындағы жасөспірімдер, Абай атындағы балалар кітапханасы, Жезқазған мен Балқаш қалаларындағы С. Сейфуллин атындағы қалалык әмбебап кітапхана, мемлекеттік университет кітапханалары. Кітапханалар жүйесі облыстың басқа да қалалары мен аудандарын қамтыған. Жыл сайын облыс кітапханаларының халықаралық байланыстары ұлғайып келеді (Кітапханалар).

Бейнелеу және қолданбалы сән өнері

Бейнелеу және қолданбалы сән өнері. Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің ежелгі ұлттық үлгілері мен дәстүрі ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда. Қазақтың ежелден келе жатқан киіз үйі мен күнделікті тұрмыста пайдаланатын барлық жиһаздары мен заттары ұлттық ою-өрнекпен көркемделіп отырады. Ою-өрнектері қайталанбалы әрі ашық түсті болып келегін алаша, текшелі өрнекті тықыр кілем, әшекей оюлы кебеже сияқты киіз үйдің ішіне тұтынатын сәндік жиһаздармен қатар ағаш ұқсату өнері және жібек жіптермен кестелей току, ағаш пен сүйекті жымдастыру арқылы көркемдеу, тері ұқсату (бедерлі инкрустациялы), оймыш, шекіме, бұрама, қалыптама, қаптырма, көз салу секілді зергерлік өнерінің түрлері де өркен жайды. Казактың бейнелеу өнері ерлер мен әйелдердің, жануарлардың тастан қашалган бейнелері, сондай-ақ қыз-келіншектердің қола мүсіншелері түрінде өз өрісін тапты. Жаңа коғамнын рухани тәжірибесін образ түрінде бейнелейтін көркемдік туындылар жастарға тәрбие беріп, ұрпаққа ықпал жасау арқылы дәуірді жалғастырады. Соңдықтан бейнелеу өнерінің мазмұны аса мәнді өзгеше жас ұрпаққа көркем ой туғызатындай болуға тиіс. Дүниенің сан алуан тіршілік тынысы мен адам сезімінің байлығын бейнелеу енері кең ауқымды, көркемдік тұрғыдан көрсетеді. Азаматтық нысандылық, мүсіндік сомдау өнерінің игі дәстүрлерін игеру, елуінші, алпысыншы жылдардағы Қарағанды суретшілер шығармашылығының басты сипаттары болды. Олардын туындыларын көшелер аландары мен гүл бақтарының кеңістігінде тұлғаның жарасымды, келісті пішінделуіне, мәнділігіне қарай жазбай тануға болады. Мысалға, А. Билыктың қаламыздың сәулеттік-кеңістік ортасымен әдемі үйлескен, сымбатты шешімін тапқан кенші тұлғасы. Соңғы жылдарды Қарағанды қаласынын көркеюіне байланысты ескерткіштердің символдық мәні көп жағдайларда мүсін мен сәулет формаларының өзара белсенді байланысы, сәндік бастаудың, керкем тұлғалық пен шығармашылықтың ұштасуы арқылы ашылды.

Алып ауқымды қала кұрылысы, халық әл-ауқатының артуы, өскелең рухани талаптар, жастарға идеялық және адамгершілік тәрбие беру жөніндегі жұмыс ұлттық бейнелеу өнерін өрге бастыруға, оның осы тіршілік кезеңінің талаптарын қажет ететін көркемдік түрлерінің тууына пәрменді серпін берді. Түрлі шығармашылық көркемдік құраддарды жандандыру көкейкесті мәселеге айналып, өнердің коршаған ортада өзгеше эстетикалық әсер қалыптастыратын тәсілдері: мүсін бедерлері; сүңғаттық паннолар, қабырға ернектері дамыды.

20 ғ-дың 40-жылдардың аяқ шенінде Қарағандыда суретшілер серіктесгігінің (КазИЗО) қалалық белімшесі ашылды. Көркемөндіріс шеберханасы ұйымдастырылып (1957), онда суретшілер П.К. Антоненко, П.С. Андриюк, Р. Есіркеев, П.И. Реченский, Ю.В. Гуммельт.б. жұмыс істеді. Қарағандыңағы кейінгі кездегі белгілі суретшілер А.П. Билык, В.И. Крьшов, А. Бегалин, С.М. Саносян және т.б. Қарағанды қаласында Қазақстан суретшілер одағының облыстық ұйымы құрылды. 60-жылдары кескіндеме-сызба сурет, мүсін, монументті-бейнелеу өнері жедел дамыған кезең болды. Қарағанды суретшілерінін шығармалары тақырып, жанр, стильдік бағыт жағынан алуан сипат алды. Монументгі мүсін саласында Қарағандыда Н.Әбдіров(1958), «Шахтердаңкы» (1974) ескерткіштері, «Мәңгілік от» (1978), Қарқаралылық (1970) және Теміртаулық (1974) жауынгерлерге арналған мемориалдық ескерткіштер, Абай қаласында Абай (1974), Егіндібұлақ ауылында Тәттімбет (1984) ескерткіштері бой көтерді. Тәуелсіздік жылдары Қарағандының сөулетшілері мен мүсіншілері Астана қаласындагы «Үш би» ескерткішін (1999), «Отан корғаушылар» архитектуралық-көркемдық композициясын (2001) салуға, Бұкар жырау кесенесін (1993), Қарағандыда Бұқар жырау (1993), Егіндібұлақта Қаз дауысты Қазыбек би (1995) ескерткішін орнатуға ат салысты. Жезказғанда К. Сәтбаевтың (1999), Балқашта М. Русаковтың ескерткіші, Ұлытауда «Қазақстан мемлекеттігінің тұтастығы мен халықтар бірлігі» монументі (2005) бой көтерді.

Өнер зертгеу саласында Орталық Қазақстанда Е. А. Бөкетов атыңдағы ҚарМУ-дің бейнелеу өнері және дизайн кафедрасы ғылыми орталық болып саналады. Кафедрада Суретшілер одағының 8 мүшесі, Дизайнерлер одағының 7 мүшесі жұмыс істейді. Сарыарқаның қолданбалы қолөнері мен Қарағанды суретшілерінің шығармаларының өркендеуіне жүйелі ғылыми пікір айтып, конңепңия қалыптастырып жүрген кәсіби өнертанушы мамандар, ғалым-зертгеушілер, ғылыми монографиялардың, сыни-шығармашылық басылымдардың, мақалалар мен очерктердің, қаталоттар мен буклеттердің авторы: профессор, педагогика ғылымдарының докторы, ҚР СО мүшесі Ж.Ш. Балкенов («Халық мұрасындағы ұлттық орнек және рең», 1994; «Әдіптеу» 1998;«Өрнек өнері арқылы болашақ мұғалімдерді көркем шығармашылыққа дайындау», 2001;); педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, ҚР СО, мүшесі Л .Р. Золотарева («Кдзакстан бейнелеу әнері», 2000; «Қала тарихы Қарағанды суретшілерінің шығармашылығында», 2004; «А.К. Бегалин шығармасы халықаралық жобада», 2005; «Мұражайтану», 2006), философия ғылымдарының кандидаты, доңент, ҚР Дизайнерлер одағының мүшесі Ж.Ш. Резин, («Үлтгық өнердегі ұлттык идея», «Қазіргі дизайн және этномәдениет», 2006), Қомытов Ж. К., С.Ж. Бодықов («Орталық Қазакстандағы кәсіптік бейнелеу өнері») т.б., ҚР СО және ҚР ДО мүшелері И.М. Баграмов, А.П. Құрымбаев, М.С. Калмаханов, т.б. қолданбалы өнерден түрлі халықаралық, республикалық және аймақтық конкурстарға қатысып, халыққа кең танылды.

Облыста «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында көне ескерткіштерді есепке алу, қорғау, Ұлы Жібек жолы тарихи орталықтарын қалпына келтіру, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және дәстүрін жалғастыру, солардың негізінде туризм инфракұрылымын құру бағытында кең көлемді жұмыстар жүргізілуде (2006).