Қожбанбет би

Қожбанбет Байтілеуұлы, Қожбанбет би(1810 жылы Жаркент шаһары Көктал ауылында туған,бір деректе Жетісу өңірі, атақты Қарқара жайлауының Қарақойнау баурайында қайтыс болған) – аузы дуалы ақын, атақты шешен, ел бастаған би. Шыққан тегі Суан тайпасының Ақша атасынан тарайтын Байтілеу бабаның баласы, бүкіл Үйсінге тұғыр, ұран болған.

Қожбанбет би туралы әңгімелер

Қожбанбет би туралы әңгіме

Ол жас нәресте кезінде бесікке бөленген күйінде әке, шешеден жетім калады. Бұл жөнінде ел арасында мынадай аңыз калған. Қожбанбет туған жылы қар калың түсіп, қыс қатты болыпты. Қыстың кақаған ортасында бір жолы қар аса қалың түсіп, таудың теріскей жағында отырған. Байтілеу ауылы түгелдей қалың қар астында қалып, опат болады. Таудың күнгей бетінде отырған олардың туыстары - Есдәулет ауылының адамдары қолдарына құрық, сырық алып оларды іздейді. Сай-сала ақ қармен тегістеліп кеткен мұндай даланың әр жеріне құрық, сырық бойлатып жүріп, қалың қарға көміліп қалған киіз үйдің түндігін табады. Жабыла аршып қараса, Байтілеудің үйі болып шығады. Бесікті қапсыра құшақтаған ана әл үстінде жатыр екен. "Балаға ие болындар, әкесі қойған аты - Қожбанбет" дейді де жан тәсілім қылады. Жас нәресте ананың жылы құшағында, өз тілін өзі сорып аман қалыпты дейді ел.

Қожбанбет би ата-тегі сонау Бәйдібек биден, Суан ішінде Ақша атасынаан таралатын 4-Ақшаның біреуі Байтілеу бабаның қолында өскен. Найманға туыс өйткені атақты қолбасшы Қабанбай батырға жиеншар болып келеді. Түп негізі сондай атақты би-шешен, батыр бабалардан шыққан Қожбанбет өсе келе батыр мінезді, аса алғыр шешен боп елге танылады. Жастайынан талай дау-дамайдың түйінін шешіп халық құрметіне бөленеді. Оның тапқыр шешен, көреген көсем қасиетін сезген сол өңірдің "жарты патшасы" аталған атақты Тезек төре өзінің он екі биінің бас төрешісі етіп алады. Сөйтіп, Қожбанбеттің атақ-даңқы арта береді. Тек қана Албан, Суан, Дулат елі емес, Қожбанбет Жалайыр, Матай, Садыр, берісі Ысты, Шапырашты жұрты оны ат жіберіп алдырады екен.

Қожбанбеттің қара тілді шешендік қабілеті жас кезінен-ақ біліне бастайды.

Он жасар Қожым (ауылдастары алғашқыда солай атапты) қозы бағып жүрсе, бір топ Суан елінің бай, билері Жаман асуынан асып бара жатады. Қойшы бала олардың алдарынан шығып сәлемдеседі.

- Байтілеу деген кісінің баласы едім, - деп өз жайын баяндап, ақсақалдардың қайда кетіп бара жатқан жөндерін сұрайды. Сонда әлгі ақсақалды үлкен кісі өздерінің хан төреге (Тезек төренің әкесі Нұралыхан) бір іс жайында бара жатқанын айтып оны неге сұрадың дейді балаға.

- Мен де ханның алдын көрейін деп едім, жалғыз барсам хан ордасының маңынан жолатпас сіздердей игі жақсылармен бірге барсам, кет дей қоймас. Бір қажетіңізге жарармын, ала кетіңіздерші? - деп өтінеді.

Бала сөзіне таңдана қалған әлгі ақсақал:

- Оу, қарағым, ана қозы-лақты қайда тастайсын. Оны жоғалтсаң қожайыныңнан таяқ жейсің ғой, - деп қайта сұрақ қояды. Сол кезде екінші бала:

- Оу, ата қозы-лаққа мен-ақ, ие боламын, Қожым сіздермен барып қайтсын, ала кетіңіздер, - деп, ол да қиылып өтінеді. Екі баланың сөзінен кейін басқа айтар сөз қалмағандай Қожым баланы сол топ өздерімен бірге ала кетеді.

Суанның игі жақсылары хан ордасына сәлем беріп кіріп келгенде, хан төре басын изеп амандасып, оларға отыруға белгі береді де өзі қолына ұстаған жаңа жасалған ағаш қасығын айналдыра қараумен болады. Хан төренің қасық жасайтын қолының шеберлігін білетін қонақтың бірі, әңгімені неден бастау керектігін сезе қойып:

- А, біздің хан төреміз ел билеу ісінде ғана емес, қолы да шебер өнерлі жан екен ғой, - деп мақтай жөнеледі. Мақтау сөзге желпініп марқая түскен хан төре:

- Ер жігіт сегіз қырлы, бір сырлы болу керек, оған айтар көп жұрттың сыны да болу керек. Мына жасалған қасықты көріп шығып қандай міні бар, жасырмай, жалтақтамай айтыңдар, келген жұмыстарыңды содан кейін айта отырарсыздар, - деп қасықты оң жағында отырған Суан биіне береді.

Ол қасықты айналдыра қарап шығып, өте сәнді жасалған, бұған кім бар мін айтар деп келесі кісіге ұсынады. Сөйтіп бір қасық жағалай отырғандардың қолынан өтеді. Бірі қасыктың әдемі жасалғанын айтса, екіншісі оны кепкен қайыңнан ойып алған ағашын мақтайды, бірі сабының ұзындығын, алыста отырып-ақ еңкеймей тамақ жеуге арналғанын айтып, қасықтың мақтауын жеткізеді. Қолдан-қолға өтеді, сөйтіп ең соңында отырған Қожым баланың қасындағы болысқа жетеді. Ол қасықты ерекше жасалғандығын дәріптеп, өзіне ұсынады. Болыстың өзін баласынып, ескермей кеткеніне ашулана қалған Қожым бала:

- Ой, болысеке, хан төренің қолынан жасалған қасиетті қасықты, кезегімен қасыңызда отырған маған бермей, әре түрегеліп, баста отырған Хан төреге ала жүгіргеніңіз асығыстық болды-ау! Бұл жерде екі қателік жібердіңіз, біріншіден, өзіңізден бала болса да адам барын ескермедіңіз, екіншіден, қасында жұмсар бала отырып, болысқа баланы жұмсар іске, өзіңіз бала болып жүгірдіңіз. Сіздей болысқа мұндай оғаш мінез көрсету жараспайды, - дейді. Хан төреге бұрылып:

- Хан төре, жақсының сөзі ортақ, шебердің қолы ортақ деген ғой бұрынғы данышпан бабалар. Егер рұқсат етсеңіз қасықты мен де көрсем деп өтініш білдіреді.

Жолдан қосылған жетім баладан мынадай нақыл сөз күтпеген Суанның би-болыстары бір-біріне қарап, одан хан төре жауабын күтеді. Бала сөзіне риза болған хан төре:

- Е, балам, болыс ағаңның оғаш мінезін оңдырмай-ақ бетіне бастың, ендігі жерде баланы да ескере жүрер. Атамыз қазақта "Асыл - тастан шығады, ақыл - жастан шығады" - деген нақыл сөз бар. Мүмкін бұл қасықтың мінін сен айтарсың, - деп қасықты балаға өз қолымен ұсынады.

Қожым бала қасықты айналдыра қарап шығып:

- Бұл қасыктың бір ыңғырулық және бір балталық міні бар екен. Сіздер хан төренің көңілі үшін ғана мақтап отырсыздар. Қасықтың мінін көріп тұрып, жанға жақпайды екенмін деп, шындықты айтпау ата салтымда жок. Егер көзбен көремін десеңіздер маған ыңғыру мен балта алдырыңыз. Мінін өзім түзеп берейін дейді.

Баланың бұл тапқырлығына әрі таңданып, әрі хан төре алдында ыңғайсыз жағдайда қалған Суанның би-болысы:

- Япырай, тілі мен жағына сүйенген мына құжақ баланы қайдан ертіп едік. Хан төре алдында бәрімізді ұялтатын болды-ау, - деп іштерінен тынады. Сол кезде хан төре қасықтан мін тапқан баланың тапқырлығына және батылдығына риза болса да сөз аяғын өзілге айналдырып:

- Жарайды. Сұраған құралдарын әкеліп беріңдер. Егер қасықтың бір жерін бүлдірсе мына отырған Суанның би-болыстары ат шапан айыбын төлейді. Ал мінін түзесең, сол айыпты мен төлеймін.

Сөйтіп хан төре қызметшісі айтылған құрал-жабдықты бала алдына келтіреді. Қожым бала қасық басын ыңғырумен кемерлеп ойып, оны жұқартады. Одан соң қасық бауын аузына ұстап, ал басын құлаққа жетер жерін белгілеп, кесіп белгі салады. Одан соң сол кесікті көзге дәл ұстап, қасық басын құлаққа жеткізіп ұстайды.

Сонда қасықтың басынан кесікке дейінгі ара қашыктығымен көзбен құлаққа дейінгі және ауыз бен құлаққа дейінгі ара қашықтықөзара тең екен.

- Міне, қасықтың міні түзелді, - деп хан төреге ұсынады. Баланың тапқырлығына және колының шеберлігіне риза болған хан төре:

- Я, бұл қасықтың бір кемдігін өзім де білетінмін. Ал сабының ұзындығын дастарқанға еңкейіп әуре болмай, қол созып-ақ тамақ алуға ыңғайлы болар деп ойлаушы едім. Ал қасық сабының ауыз бен құлакка және көзге қандай қатысы бар. Соны түсіндірші, - дейді. Сонда Қожым бала бірден былай деп жауап берген екен:

- Адамның тіршілік өміріне қажетті заттың бәрі шындық пен дәлдікті қажет етеді. Оның өлшемі көз бен құлақтың ара қашыктығынан аспау керек. Бұл жейтін тағамдарыңыздың дәмділігін құлақпен естіп қана емес, көзбен көріп, қолмен ұстап содан кейін ғана ауызға салып дәмін байқау керек дегенді білдіреді. Дана бабаларымыз "асың адал болсын, мал басың аман болсын" дегенде, асыңның адалдығы, сенің адал еңбек, маңдай теріңмен келсін дегені.

Егер біреуден тартып алған немесе ұрлықпен келген малды сойсаң, ол адал асқа жатпайды. Оның зорлықпен немесе ұрлықпен келгендігін біреу көрмегенмен, екінші адам құлақпен естиді немесе құлақпен естігеннің шындығы көзден қалыс қалмайды. Сондықтан ішер асыңыздың адалдығын ауыз арқылы білмегенмен көз бен құлақ арқылы анықтайсыз, - деген екен.

Сонда Қожымның сөз тапқан жауабына риза болған хан төре:

- Менің, "асыл - тастан, ақыл - жастан" дегеніме көздеріңіз енді жеткен шығар. Менің қолым ғана шебер емес, мына баланың қолы да шебер, ойы терең, сөзі де шебер екен. Жауабына дән ризамын. Ат-шапанды айыбың үшін емес, тапқырлығың, талабың үшін мен сыйлаймын, - деп үстіне шапан жауып, астына ат мінгізіп қайтарған екен. Және Суанның би-болыстарының "өлде қалай болар екен" деп келген ісін де екі сөзге келмей бітіріп берген. Басында қойшы баланы ерткеніне өкінген би-болыстар оның тапқырлығына, риза болып, оның хан төреге берген жауабын жырқып айтып, ауылдарына жеткізген екен.

Қожбанбет би туралы әңгіме

...Сол хан төренің шашын, сақал-мұртын алып жүрген шебері о дүниелік болып, орнына шебер шаштараз іздеп көпке жар салыпты.

Хан төренің сарайының тәңірегінен оны білетін адамдар ішінен батылы жетіп ешкім шыға қоймапты. Бұрын шебер шаштараз атанып жүргендердің өзі де төренің шашын алуға келгенде "көзім нашар көретін болып жүр" - деген сияқты сылтау айтып сытылып кетіпті. Сонымен әр ауылға шабармандар шаптырып, шаштараз іздестіреді екен. Сондай шабарманның бірі Суан биінің үйіне келіп түскенін қозы-лағын өрістен айдап келе жатып Қожым бала да естиді. Ол қозы-лағын қоралап болысымен бидің үйіне келіп отырған үлкендерге сәлем береді.

Баланың үстіндегі киіміне және жастығына көңілі толмаған шабарман: "Мынауың кім дегендей" үй иесі биге қарайды. Оның ойын бірден түсінген би де:

- Оу, сіз білмеуші ме едіңіз, бұл ана жылы, хан төренің қасығының мінін тапқан, сол үшін хан төре астына ат мінгізіп, шапан жапқан Қожым бала рой. Осы ауылда үлкен, кішінің шашын алып, қолы епті, шашыңды қыртысына дейін қырып таза алады, - деп мақтай жөнеледі. Сөзінін соңын әзілге айналдырып:

- Е, жығылсаң нардан жығыл, - деген аталы сөз бар. Хан төренің шашын алуға сен барасың, - деп кесімді сөзін бір-ақ айтты. Шабарман да іздегені табылғанына қуанып қалды. Ертеңіне шабарманға еріп, хан төре ордасына кіріп келгенде, баланы бірден таныған хан төре:

- О, мынау Суанның Қожым баласы екен гой. Қалай, ел-жұртың аман ба? - деп жөнін сұрайды.

Шабарманның айтуымен шашыңызды алуға Суан биінің осы баланы жібергенін білген соң, бұл баланы тары бір сынамақ болып, шашын алуға рұқсат етеді.

Хан төренің ол ойын сезген Қожым бала да бар өнерін салып, бір тал шашын да жерге түсірмей алақанына жинап, оны ақ орамалға түйіп қалтасына салады да:

- Шашыңызды алып болдым, - дейді. - Хан төре жан-жағына қарап бір тал шаш та жерге түспегенін көреді.

- Бала, алған шашың қайда? - дегенде.

- Өзім жинап алуға келіп ем. Сіздің ақылды басыңыз ғана емес, бізге бір тал шашыңыз да қымбат. Ол біздің қолымызға күнде түсе бермейді. Сондықтан бір талын да жерге түсірмей жинап, орамалға түйіп қойдым. Егер сіз рұқсат етсеңіз "хан төренің шашы еді" деп болашақ ұрпаққа сақтап, мойын тұмар етіп берейін деп едім, - дейді. Сонда хан төре Қожым баланың ақылдалығына, тапқырлығына риза болып:

Ханның басын сыйлаған,

Шашын да жерге қимаған,

Көсегең сенің көгерсін,

Сөзден маржан жинаған.

Сан жетпестей шашыма,

Дос жиылсын қасыңа.

Басшысы боп еліңнің,

Бақ-дәулет қонсын басына, -

деп қолын жайып, ақ батасын беріпті. Орамалға түйген шашты да Қожымның өзіне қалдырыпты. Және Суанның игі жақсыларын жинап:

- Мына бала болашақта Суанның басын құрар, бүткіл Суанды билейтін болар, бүгіннен бастап қозы-лақтан босатып, қатарларыңа алыңдар. Ойын-тойға қастарыңнан қалдырмай ертіп жүргіңдер, ел көрсін, жер көрсін. Көпті көрген көсем болар, сөз маржанын жинаған шешен болар бала екен, - деп Суанның игі жақсыларына өсиет айтып табыстап, үстіне шапанын жауып тұрып, өзің бала болсаң да, өскенде ақылды да дана би бол, - деп бата беріп аттандырыпты.

Қожбанбеттің ел-жер тағдырын шешкен бір билігін ауылдастары былайша аңыздайды: Ертеде солтүстік, Сібір жақтан "Қарашепкенді" қазақ - орыстар қаптап келе бастайды. "Бекініс саламыз" деген сылтаумен қазақтың ең шұрайлы, сулы, орман-тоғайлы қоныстарына орнығып өздерін шетке ығыстыра береді. Қазақ-орыстар әртүрлі амал-айла істейді. Қайнар бұлақ, өзен бастауларына шошқаларын жайып, тұнық суды лайлатады.

Мұны көрген Албан, Суан ақсақалдары Қожбанбентке барады:

- Мына кәпірлер шошқасын қаптатып суымызды лайлап арамдады. Кейбір ауылдар қырға көшіп жатыр.

Қожбанбет би "қарашекпенділердің" басшысына барып:

- Судың басындағы - су ішеді, аяғындағы у ішеді деген, бұларың қалай?

- деп оларға тоқтам салмақ болған. Орыстар оран көнбеген. Олай болса деп, Қожбанбет өз жігіттеріне "шошқасын атып тастай беріңдер, жауабын мен беремін" деген. Малшы-жалшылар бидің айтқанын істейді.

Арада төбелес, кақтығыстар болады. Енді келімсектер Қожбанбетке келеді. Екі жақ дауласады, би оларға дес бермейді.

- Орысым - орманым, Опасыз болмағын! Таптама, қазақтың, Қонысын, қорғанын! -

деп термелей, сөйлеп, бет қаратпай қояды. Сөзден де уәжден де ұтылып, беті қайтқан келімсектер "Қой болмас, оның бастығына барайық" деп Тезек төреге жүгінеді. Тезек төре екі жақты тыңдай келіп:

- Қожбанбеттікі жөн. Мен оның бұл әрекеттерін жоққа шығара алмаймын. Ол менің төбе биім, оның шешімі әрдайым әділ деп ойлаймын. Түбінде ол жерден қоныс аударғандарың дұрыс болар! - депті.