Бейнеу ауданы
Бейнеу ауданы – Маңғыстау облысының солтүстігіндегі әкімшілік бірлік. Аудан орталығы - Бейнеу ауылы. Аудан көлемі 40,5 мың км2. Ақтаудан Бейнеуге дейінгі арақашықтық - 470 км.
| Қазақстан ауданы | |||
| Бейнеу ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
10 | ||
| Ауыл саны |
11 | ||
| Әкімі |
Шалбаев Рахымжан Ысқақұлы | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Бейнеу ауылы, Тәжіұлы көшесі, №10/1 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Құрылған уақыты |
1973 | ||
| Жер аумағы |
40 519 км² (3-ші орын) | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
72 484[1] адам (2023)(2-ші орын) | ||
| Тығыздығы |
1,8 адам/км² (5-ші орын) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (98,66%), қарақалпақтар (0,78%), өзбектер (0,30%), орыстар (0,05%), басқалары (0,21%) 2022 ж.[2] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Пошта индексі |
130100-130108[3] | ||
| Автомобиль коды |
12 | ||
|
| |||
Тарихы
өңдеу1973 жылдың 20 наурызы – бүкіл маңғыстаулықтар үшін ақ түйенің қарны жарылып, аспаннан нұр жауған күн. Бұл күні Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Қазақ ССР-інің құрамында Жезқазған және Маңғышлақ облыстарын құру туралы» Жарлығы шықты:
| “ | «...2. Қазақ ССР-інің құрамында, орталығы Шевченко қаласында, Маңғышлақ облысы құрылсын: оның құрамына Гурьев облысының Шевченко, Жаңаөзен және Форт-Шевченко қалалары, қалалық кеңестеріне бағынатын қалалық поселкелермен және ауылдық кеңестерімен қоса Маңғыстау ауданы енгізілсін.
Маңғышлақ облысының құрамында мынадай жаңа аудандар құрылсын: 1. Орталығы Бейнеу қалалық поселкесінде болатын Бейнеу ауданы құрылсын: оның құрамына Маңғышлақ облысының Маңғыстау ауданындағы Бейнеу қалалық поселкесі, Ақжігіт және Каменный ауылдық кеңестері, Гурьев облысының Ембі ауданындағы Опорный және Сарықамыс поселкелері енгізілсін; 2. Орталығы Ералиев қалалық поселкесі болатын Ералиев ауданы құрылсын: оның құрамына Маңғышлақ облысының Өзен ауданындағы Ералиев, Ақсу және Жетібай қалалық поселкелері, Шевченко қалалық кеңесінің Маңғыстау қалалық поселкесі енгізілсін. 3. Маңғышлақ облысының Жаңаөзен қаласы облысқа бағынатын қала болып қайта құрылсын: 4. Өзен ауданының Өзен қалалық поселкесі Жаңаөзен қалалық кеңесінің қамтуына берілсін. Гурьев облысының Өзен ауданы таратылсын» |
” |
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі, Алматы, Үкімет үйі, 20 наурыз 1973 жыл | ||
Сөйтіп, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Адай округін таратпау жөнінде арпалысып құрбан болған Тобанияз бастаған боздақтардың арманы жүзеге асты.
Жарлықтың жариялануымен бірге облыс, аудандарды ұйымдастыру бюролары құрылды. Бейнеу аудандық ұйымдастыру бюросын А. Өтеуов басқарды. Сәуірдің 5-жұлдызында Маңғыстау, Ембі аудандарының осы аумақтағы депутаттары аудандық кеңестің сессиясын өткізіп, аудандық атқару комитетін құрып, оның төрағалығына Дүйсенбі Әріповты сайлады. Ал, 11-сәуірде аудан коммунистерінің бірінші партия конференциясы шақырылып, онда аудандық партия комитетінің бірінші хатшылығына Арон Махуұлы Өтеуов сайланды.
1973 жылдың басында ауданда 17 мың халық тұрды. Маңғыстау мен Қарақұм кеңшарларында 79 мың қой, 2660 жылқы, 2220 түйе болды. «Прорванефть» мұнайгаз өндіру басқармасы сол жылы 1 миллион 255 мың тонна «қара алтын» өндірді.
Мал шаруашылығын одан әрі дамыту мақсатында 1973 жылдың желтоқсанында «Сам» кеңшары (директоры Қуаныш Ғалымов), 1983 жылы «Сыңғырлау» (директоры Наурыз Балмұханов) құрылды. Осылайша үш бірдей Кеңестер Одағының батыры М. Бегенов пен Ж. Қалдықараев, Б. Қалиев туып өскен, үш социалистік Еңбек Ері Ж. Мергенбаева, Ә. Махутов, Ө. Құлбатыров, бір Даңқ орденінің толық иегері Б. Ауданбаев және басқа да айтулы азаматтар тер төккен аймақта аудан құрылып, толықтай қалыптасты.
Аудан 1981-85 жылдары КОКП Орталық Комитетінің, КСРО Министрлер Кеңесінің, ВЦСПС-тің және БЛКЖО Орталық Комитетінің бүкілодақтық социалистік жарыс қорытындысымен аудандарға берілетін ауыспалы Қызыл Туын бес жыл қатарынан жеңіп алды. Ол ту қазір аудандық мұражайда мәңгілікке сақтаулы.
Бүгінде 57700 халық тұратын ауданда Ақжігіт, Сарға, Сыңғырлау, Есет, Тұрыш, Сам, Бейнеу, Боранқұл, Төлеп, Ноғайты, Тәжен ауылдық округтері бар.[4]
Географиясы
өңдеуСолтүстігінде Атырау облысының Жылыой ауданы, шығысында Ақтөбе облысының Байғанин ауданы, оңтүстік-шығысында Өзбекстанның Қарақалпақстан автономиялы республикасы, оңтүстігінде Маңғыстау ауданымен шектеседі.
Аудандағы тарихи-мәдени ескерткіштер
өңдеуЗаманымыздың кемеңгер тұлғасы, жазушы Әбіш Кекілбаев Бейнеу аймағы туралы былай деген:
| “ | «Осыдан үш миллион жыл бұрын Африкада экватор бойында, ағаш басынан түсіп, денесін тіктеп жүріп, өз бетімен әрекетке көшкен адам нәсілі осыдан бір миллион жыл бұрын Таяу Шығыс арқылы көшкен мұздың соңынан аңдарды қуалап, Еуропа мен Азияға аяқ басқанда әуелі кеп тұрақтаған жерлері осы Қаратеңіз бен Атырау бойлары болатын. Кавказ нәсілдестер күллі Еуропаға Қаратеңіз аумағынан, ең алғашқы адамдардың рамапитиктер деп аталатын шығыс бұтағы көбіне-көп осы Атыраудан айналаға шашыраған-ды» деп болжам айтып, «...Төңірегің тұнып тұрған керемет, төңірегің тұнып тұрған хикая, төңірегің тола ғажайып дастан!...» деп таңдай қаға таңданған Маңғыстау Үстірті – шығысында Асмантай, Матай, Көксеңгірден басталып, батысында Қарашүңгіл, Қарақұмнан кәрі Каспийге сұғынатын, солтүстігінде Төңірекшың, Тортай, Тоқсанбаймен шектесіп, оңтүстігінде Тәңке, Төлепке тірелетін - Бейнеу аймағы.
|
” |
Бейнеудің екінші қорымында көзі тірісінде елінің жел жақтағы панасы, ық жақтағы саясы бола білген азамат, жаудан елді арашалаған батыр, дауда әділетті арашалаған қазы, озбырлықтан обал мен сауапты арашалаған пірәдар, әлсізге – медет, күштіге – айбат, зарыққанға – жебеу, тарыққанға – демеу, асқанға – тосқан, сасқанға – сая, ұрпаққа – ұстаз, ұлысқа – ұран, ел иесі, жер киесі, Пірдің соңы – Бекет Ата Мырзағұлұлының өз қолымен тұрғызған мешіті бар.
«Ұлы жібек жолының» бір тармағы бойында орналасқан ең ежелгі керуенсарайлардың бірі – Білеулі. Ол – бүгінгі Бейнеу ауданының Өзбекстанмен шектесетін шекарасында тұрған тарихи жәдігерлік.
Білеуліден әрі қарай өткен жол Қоңыратқа бағыт түзейді де, Бейнеуге қарай бет алған жүз шақырымдай далалық жол белгілі бекет, ескі қорым Құсшыға тіреледі.
Құсшыдан алпыс шақырымдай жердегі керуенсарайлардың шоғырланған жері – Белдеулі. Мұнда бірнеше керуенсарайлардың қалдығы бар. Бұл – біздің ата-бабаларымыздың батысында Римнің, шығысында Қытайдың хабарын біліп, өркениеттің бел ортасында отырғанын дәлелдейді. Бейнеу – Ұлы Жібек жолының бойындағы бел жазатын елеулі бекет болған.
Дүниежүзі ғалымдарын таңдандырған жаңалық, ол – Тоқсанбай тауынан табылған ең ежелгі қала. Қаланың жер қыртыстары үш қабаттан тұрады. Ең астыңғы қабаты осыдан төрт мың жыл бұрынғы қола дәуіріндегі отырықшы қонысты (қала орнын) дәлелдейді. Бұған дейін мұндай қала орындары Малайзияда (Трон) және Орал тауында (Арқайым, Синташ) ғана табылған-ды. Ал Бейнеу ауданына қарайтын Тоқсанбай тауының үстіндегі қала орны олардан да бұрынғы ежелгі дәуір жәдігері болып шықты. Бұл – Қазақстан, көршілес елдер, тіпті дүниежүзі үшін үлкен жаңалық. Екінші мәдени қабатында біздің эрамызға дейінгі бір мыңыншы, ал үшінші қабатында біздің эрамыздың ІХ-Х ғасырларындағы ортағасырлық сақтар тұрмысын дәлелдейтін материалдар табылған.
Алтын орда дәуірінде Алтын ордаға бағынған орыс князьдері Қарақорымдағы Ұлы ханға тағзым етіп, жарлық алуға бару үшін Бейнеу үстімен сапар шегетін болған. Алтын орда астанасы Қарақорым мен Ханбалыққа беттеген керуендердің есебі жоқ болатын. Сол кезде Сарай Берекеден шыққан керуен Үргенішке қырық күнде, ал Сарайшықтан шыққан керуен Үргенішке отыз күнде жететін еді дейді. Бұл керуен сапарының біраз жолы қазіргі Бейнеу ауданы территориясы үстімен өтеді.
Аржағы – Киев, Петербор, Мәскеу князьдіктерінен шығатын керуен жолының бір тармағы Хажы – Тархан - Сарай-Берке – Сарайшық – Таскешу – Ақмешіт – Есет – Белдеулі – Тұрыш – Асау – Барақ – Құсшы – Білеулі - Қоңырат арқылы, ал екінші тармағы Сарай-Берке – Сарайшық – Таскешу – Ақмешіт – Жылыой – Қарашүңгіл – Ұшқан – Бейнеу – Сам – Құсшы – Білеулі – Қоңырат арқылы Хиуа асып Үнді, Қытайға дейін кете береді. Осы бекет-керуен сарайлардың Қарашүңгіл, Ұшқаннан Білеуліге дейінгі аралығы бүгінгі Бейнеу ауданының жері. Сол керуен жолының сүрлеуімен дәл қазір теміржол өтеді.[4]
Экономикасы
өңдеуӨндіріс саласы
өңдеуӨндіріс саласында «Қазақтүркмұнай», «КАСКо», «Мейрбуш», «Би Эн Джи», «Люсент Петролеум», «Табынай», «Равнинное Ойл» компаниялары жұмыс жасаса, «Толқыннефтегаз» және «Қазполмунай» серіктестіктерінің активтері «КазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының» «КазМұнайТеңіз» АҚ-ына сенімділікпен басқаруға беріліп, «БейнеуМұнайГаз» кәсіпорны құрылды. Аудан бойынша өткен жылы аудан бойынша 307,1 мың тонна мұнай мен 1,2 млрд. текше метр газ өндірілді, бұл облыстағы мұнайдың 2,1%, газдың 62% құрады. Алдыңғы жылмен салыстырғанда мұнай 45,1 мың тоннаға немесе 17,2%-ке көп өндірілсе, газ 18,4 млн. текше метрге немесе 1,5%-ке көп өндірілді. Негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 15,1 млрд. теңгеге, өнеркәсіп өнімінің көлемі 63,7 млрд. теңгеге жетті.
Аудан өндірісінде басым сипат алатын 29 ұлу тас өндіру карьерлерінде, 600-ге жуық адам жұмыс жасайды. Карьерлер 2011 жылы 597,5 мың текше метр ұлу тас өндірді.[5]
Ауыл шаруашылығы
өңдеу2011 жылы сиыр 1,2 %-ке, қой мен ешкі 3,6%-ке, жылқы 6,3%-ке, түйе 2,4 %-ке өсті. Қазіргі таңда қолда 4210 бас сиыр, 162112 бас кой мен ешкі, 8840 бас жылқы, 15222 бас түйе бар. Жыл басынан бері 3 фермер қожалығы құрылып, олардың саны 258-ге жетті, бюджетке 4,3 млн. теңге салық төленді.
Аудандағы эпизоотиялық шараларға Республикалық бюджеттен 26,7 млн. теңге бөлінді, малдарды бірдейлендіру жұмыстары жүргізіліп, 2450 бас ірі қара малы сырғаланып, оларға ветеринариялық паспорт жасақталып, селолық округтер бойынша электрондық базаға енгізілді. Бейнеу селосында «мал қорымының» құрылысы аяқталып, Бейнеу, Сам орман шаруашылығы мекемелерінің әкімшілік ғимараттарының құрылысы жүргізілді.[5]
Транспорты
өңдеуМұнай-газ өндірумен қоса мұнай мен газды тасымалдау саласында «ҚазТрансОйл», «ҚазТрансГаз» ұлттық компанияларының құрылымдық басқармалары, оларда мыңға тарта адам жұмыс жасайды. Алдағы жылдары Қазақстанды индустрияландыру картасына енгізілген, жылына 5 млрд. текше метр газ тасымалданатын ұзындығы 1475 шақырымдық, жалпы құны 500 млрд. теңге болатын «Бейнеу-Бозой-Шымкент» магистралды газ құбырын салу үшін 1 млрд. доллар көлемінде жарғылық қор құрылды. Жобаны жүзеге асыруға Қазақстан жағынан «Қазтрансгаз» акционерлік қоғамы, ал Қытай жағынан «Транс Эйжа Гэз Пайплайн» компаниясы қатысады. Жарғылық қордың қазақстандық бөлігі республикалық бюджеттен қаржыландырылады, оған қосымша 3 млрд. доллар көлемінде қарыз тартылады.
2012 жылы аяқталатын бірінші кезеңде 1164 шақырымдық «Бозой-Шымкент» учаскесі мен «Бозой компрессорлық стансасы» салынады. Бұдан соң «Бейнеу-Бозой» учаскесі мен «Қараөзек компрессорлық стансасы» іске қосылып, газ құбыры 2015 жылы толықтай пайдалануға беріледі. Құрылыс жұмыстарына 3,5 мыңға жуық маман тартылып, құбыр пайдалануға берілген соң 500 тұрақты жұмыс орны пайда болады.
Ауданда «Қазақстан Темір жолы» ұлттық компанияның құрылымдық бөлімшелері жұмыс жасайды. Еліміздегі ірі, әрі перспективалы жобалардың бірі саналатын құны 2,3 млрд. доллар болатын ұзындығы 988 шақырым «Бейнеу-Жезқазған» темір жол желісінің техникалық экономикалық негіздемесі дайын. «Бейнеу-Шалқар» аралығында ұзындығы 471 км., құны 153,5 млрд. теңгені құрайтын теміржол желісі мен ұзындығы 501 км., құны 93,7 млрд. теңгені құрайтын автомобиль жолын салу жуық арада басталады деп күтілуде.
2007 жылы құны 7,6 млрд.теңге болатын 122,6 шақырымдық Бейнеу-Атырау тас жол бағытындағы Боранқұл-Бейнеу тас жолы пайдалануға берілді. 2010 жылы Бейнеу-Ақтау тас жолының құрылысы басталып, оған Премьер-Министр К. Масимов қатысты.[5]
Білім беру жүйесі
өңдеуАуданның 26 жалпы білім беретін орта мектебінде 11988 бала оқиды, 1538 педагогикалық қызметкер жұмыс істейді, 20 балабақшада 2043 бүлдіршін тәрбиеленеді. 2011 жылы дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын аудандық білім бөлімінің жанынан «Дарын орталығы» мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны ашылды.
Бейнеу селосында 140 орындық балабақша пайдалануға берілсе, қазіргі таңда 140 орындық балабақшаның құрылысы, Ақжігітте 100 орындық балабақшаның, Төлепте 17 орындық балабақшаның құрылыстары жүргізілуде. Мектептер спорт залдарымен толықтай қамтылған. Аудан мектептерінде 41 компьютер класы, 372 орындық лингафон, 384 орындық жаңа үлгідегі лингафондық-мультимедия кабинеті, 18 қашықтықтан оқытудың спутниктік қондырғысы, 23 мектепте интернет желісі мен 24 интерактивті тақта, 1085 электрондық оқулық және соңғы үлгідегі 10 химия, 21 биология, 11 физика кабинеттері бар.
Бейнеу гуманитарлық-экономикалық колледжінде 7 мамандық бойынша күндізгі бөлімде 504, сырттай бөлімде 363 студент оқиды. Өнер мектебінің жанынан құрылған аула клубының 5 тобында 300 бала тәрбиеленуде.[5]
Халқы
өңдеу2019 жылдың 1 қаңтарына ауданның халық саны 69,6 мың адам.
| Этнос | Саны, адам | Пайыздық үлесі, % |
|---|---|---|
| Қазақтар | 69 639 | 98,88 |
| Қарақалпақтар | 405 | 0,58 |
| басқа этностар | 368 | 0,54 |
| Санақ жылы | Саны, адам |
|---|---|
| 1989[6] | 23 472 |
| 1999[7] | 26 548 |
| 2009[7] | 46 937 |
| 2015[8] | 62 586 |
| 2019 | 69 639 |
Әкімшілік бөлінісі
өңдеуАудан құрамындағы 3 ауылдық округ пен 7 ауыл әкімшілігіне 11 елді мекен біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021) |
|---|---|---|---|
| Бейнеу ауылдық округі | Бейнеу ауылы | 1 | ▲55842 |
| Ақжігіт ауылдық әкімдігі | Ақжігіт ауылы | 1 | ▼2031 |
| Боранқұл ауылдық әкімдігі | Боранқұл ауылы | 1 | ▲7277 |
| Есет ауылдық әкімдігі | Есет ауылы | 1 | ▼771 |
| Сам ауылдық округі | Сам ауылы | 2 | ▼701 |
| Сарға ауылдық әкімдігі | Сарға ауылы | 1 | ▲1543 |
| Сыңғырлау ауылдық әкімдігі | Сыңғырлау ауылы | 1 | ▼531 |
| Тәжен ауылдық округі | Тәжен ауылы | 1 | ▼237 |
| Төлеп ауылдық әкімдігі | Төлеп ауылы | 1 | ▲966 |
| Тұрыш ауылдық әкімдігі | Тұрыш ауылы | 1 | ▲686 |
Аудан әкімдері
өңдеу- Басшы Әзірханов 1992-2017
- Бейнеубек Әбілов 2017-2023
- Рақымжан Шалбаев 2023-
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Қазақстан почталық индекстері
- ↑ a b - Аудан тарихы Мұрағатталған 5 қазанның 2016 жылы.
- ↑ a b c d - Ауданның әлеуметтік-экономикалық төлқұжаты Мұрағатталған 5 қазанның 2016 жылы.
- ↑ - 1989 жылғы Бүкіл кеңестік халық санағының қорытындылары. Мичиган университеті 2009. 1 том
- ↑ a b - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том Мұрағатталған 22 сәуірдің 2021 жылы.
- ↑ Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны Мұрағатталған 18 қыркүйектің 2020 жылы.