Жаңа жыл
Жаңа жыл — жаңа календарлы жыл басталып, күнтізбенің жыл саны бірге өсетін күн не уақыт. Қазіргі уақытта ең таралған Григориан күнтізбесі бойынша ол мейрамды 1 қаңтарда.
Басқа халықтар мен діндік группалар басқа күнтізбелерді қолданғандықтан, басқаларда жаңа жыл басқа күндерде өткізуі мүмкін. Қытай жаңа жылы, ислам жаңа жылы және еврей жаңа жылы оның жақсы мысалы болып табылады. Ирандықтар мен орта Азиядағы түркілер жаңа жылдың орнына 22 наурызда Наурыз мейрамын өткізеді.
Ортағасырда Юлиан күнтізбесі әлі қолданымда болғанда Батыс Еуропа елдердің биліктері жаңа жылды басқа күндерге жылжытқан, сондықтан олар мейрамды 1 наурыз, 25 наурыз, Пасха, 1 қыркүйек немесе 25 желтоқсанды өткізген. Кейін елдер мерекені белгілі бір күнтізбенің бір күнінде өткізуге келісті.
Жаңа жыл туралы
Жаңа жыл – әлемдегі қуанышқа толы ең ғажайып мерекелердің бірі. Жаңа жыл сиқырлы, әрі қайталанбас таңғажайып мереке. Бәріміз келе жатқан жаңа жылдан жарқын ертегі, жаңа бақыт күтеміз.
Қазақтар үшін 'Жаңа жыл мерекесін наурыздың 22-сінде, күн мен түн теңелген қасиетті мезгілде басталған. Түрлі тарихи басылымдарда Жаңа жылды әшекейлі шыршамен қарсы алу дәстүрін Ресейде 1700 жылы қаңтардың 1-інде I Петрдің енгізгені, дәл осы жылы Ресейде жаңаша жыл санау басталғаны, I Петрдің өзі басқарған Мәскеудегі мейрамның таңға дейін созылғаны жазылып жүргенімен, бірқатар этнограф-тарихшылар қыпшақтардың шырша мерекесі болғанын, Жаңа жылдың – көшпелілердің де байырғы мейрамы екенін жазады.
Тарихы
Мұрат Әджінің «Қыпшақтар» атты кітабында «Шыршалар мерекесі» деген тарау бар. Оның жазуынша, мереке ең басында құдайлар мен аруақтар мекені – жер шарының тура кіндігінде тіршілік еткен Жер – Судың (Иерсу) құрметіне арналыпты. Жер – Судың жанында ақ сақалды Үлкен (Ульген) есімді шал жүрсе керек. Түркілер оны үнемі әдемі қызыл шекпен киіп жүрген қалпында көріпті. Мұрат Әд-жінің дәлелдеуінше, ежел-гі алтайлықтар шыршалар мерекесін 25 желтоқсан-да, Күннің Түнді «жеңген» кезінен бастап, түркілер Күннің қайта оралғанына қуанып, Үлкенге (Ульген) алғыстарын жаудырыпты, оған тәу етіпті. Дұғаларымыз Тәңірінің құлағына шалынса деген үміт-арманмен Үлкеннің сүйікті ағашы – шыршаны үйлеріне әкеліпті. Бұтақтарына неше түрлі әсем шүберектер байлапты. Сонан соң дөңгелене қол ұстасқан қалпы шыршаны айналып: «Түн кетіп, Күн келсін», деп ән салған. Осылайша Мұрат Әджі бауырымыз Жаңа жыл түніндегі «үлде мен бүлдеге» бөленген шырша мерекесінің І Петр патшадан да әріде болғанын баяндап, ол түркілер дәуірінде сол халықта тойланған деп дәлелдейді.
Белгілі этнограф – тарихшы Ақселеу Сейдімбек Жаңа жылдың көшпелілер мейрамы екендігі туралы былай дейді: «Өмір – тіршілікте шарттылықтар өте көп. Сол шарттылықтардың ең ғажабы, адам баласының уақытты межелеуіне қатысты. Мәселен, осы күндері бү-кілхалықтық қуаныш ретінде тойланып жатқан Жаңа жыл мейрамын алайықшы. Қалыптасқан ұғым бойынша, Жаңа жыл, яғни1-қаңтар, Иса пайғамбардың туған күні. Бүкіл христиан әлемі осылай деп түсінеді, осындай деп тойлайды. Ол тойына «Рождество Христова» деп ат берген. Орыстар православ сенімінде болғандықтан, бұрынғы Юлиан күнтізбесінің межесі бойынша, желтоқсан-ның 25-і Исаның туған күні деп тойлайды. Тарихи дерек бойынша, 532 жылға дейін бүкіл Еуропа Диоклитан календарын тұтынған. Ол христиан дініне қарсы адам. Сол кезде христиан дінін басқарушы кординалдардың бір бас-қосуында жыл басын Иисустың туған күнімен бастау жөнінде қарар қабыл-данады. Бір қызығы, сол басқосуға қатыс қандардың ішінде Исустың туған күнін ешкім білмейтін болып шығады. Сонда босаға жақта отырған скифтен шық-қан есепші-жұлдызшы кішкене Диониси деген кісі: «Жарықтық, Иса пайғам-бардың туған күнін мен білуші едім. Ол осыдан аттай 532 жыл бұрын дүниеге келген», - дейді. Оған ешкім де дау айта алмайды. Өйткені, Иса пайғамбардың туған жылын айғақтайтын ешқандай тарихи дерек болмайтын. Ал кішкене Дионисидің аузынан шыққан 532 деген сан көшпелілер үшін киелі сан болатын. Яғни, көшпелілер табынатын аспан денелері – Ай 19 жылда бір рет дөңгелегін жаңғыртып отырады. Осы Айдың дөңгелегінің саны 19 бен Күннің дөңгелегінің саны 28-дің көбейтіндісі – 532.
Демек, Жаңа жылды тойлағанда бұл мерекенің де көшпелілер пайымымен байланысты екендігін ескерген жөн. Өкінішке орай, бұл деректер бүкіл халықтың жадының игілігі бола алмай келе жатыр. Дегенмен, В.В.Цибульскийдің «Луно-солнечный календарь стран Восточный Азии», М.Ысқақовтың «Халық календары», Х. Әбішевтің «Аспан сыры» атты кітаптарында осы деректер қызықты баяндалады.
Қысқасы, сол деректерге ден қойғанда, Жаңа жыл таза көшпелілердің мейрамы екенін мойындауға тура келеді. Бірақ Еуропаға бұл мейрам жерсінді. Бұған Аяз ата, шырша, шырақ жағу деген сияқты Еуропа елдері өздерінің этнографиялық реңктерін беріп, байытты. Содан бүгінгі күні мүлдем танымастай өзгеріп, Еуропалық мейрам болып шыға келді. Діни күнтізбе бойынша, Исаның туған күні қаңтардың 1-і емес, одан 6 күн бұрын аталып өтеді».ҰҰлт
Ұлттардың жаңа жылды өткізуі
Еуропа мен Америка
Батыс Еуропа халықтарында жаңа жылды Григориан күнтізбесі бойынша 1 қаңтарда өткізеді.
Болгария
Болгарияда сағат тілі 12-ні соққанда барлық үйде жарық сөне бастайды. Сол кезде әркім көңілі қалаған адамымен 3 минут бойы сүйседі екен. Дастарқанға міндетті түрде самса қойылады екен.
Мажарстан
Мажарстанда дастарқанға үйрек пен тауық еті қойылмайды. Себебі мажарлар құстардың барлығын “Бақыт құсының” туыстары деп есептейді екен.
Италия
Итальяндықтар ескі жылдың соңғы сағаттарында ешкіммен ренжіспеуге және ешкіммен қарыз ақша алмауға тырысады екен. Жаңа жылдың алғашқы түнінде үйлеріндегі сынған ыдыстарын, ескірген жиһаздарын аулаларына шығарып тастайды екен.
Эквадор
Эквадор елінің халқы Жаңа жылда сабаннан жасалған қарақшыны ескі жылдың символы ретінде далада жағылған отқа өртеп жібереді.
Франция
Францияда адамдар Жаңа жыл кешінде жомарт болуға құмар келіп, мейрамханалар адамдарды тегін тамақтандырып қана қоймай кетерінде сыйлықтар береді.
Нидерланд
Нидерландта Жаңа жыл кешіндегі дастарқанға жүзім салып пісірген нан тағамы қойылады. Бұл тағам жылына бір-ақ рет дайындалатын көрінеді.
Финляндия
Финляндияда Жаңа жыл кешінде тұрмыс құрмаған бойжеткендер кебістерін иықтарынан асыра лақтырады, кебіс есікке тұмсығымен тисе, сол жылы жолы болып, сол жылда тұрмысқа шығады деп есептеген.
Куба
Кубада сағат 12-ні соққан кезде, әркім 12 түйір жүзім жейді.
Ұлыбритания
Ұлыбритания алғаш ашық хаттарды (открытка) шығарған ел болып есептеледі. Сондықтан да Жаңа жылда осы елдің әр жанұясы таныстарын ашық хат арқылы құттықтағанды ұнатады.
Үндістан
Үндістанда Жаңа жыл - Дивали жарық пен оттар мерекесі деп аталады екен. Осы күні қалалар мен ауылдардың барлығы оттың ішінде тұрғандай жарқырап кететін көрінеді. Әйел адамдар көшеге шығып жерге түрлі оюлы суреттер салып, оларға ұн, топырақ сеуіп, шырақтар жағып көркемдейтін көрінеді.
Еврейлер
Еврейлердің Жаңа жыл - Рош Хошан қазан, қараша айларында тойланады. Бұл күні адамдар алма мен нанға бал жағып жейді. Жаңа жыл таңы діндарлардың қойдың мүйізінен жасалған труба арқылы адамдарды синагогқа құдайдың алдында өткен жылда жасаған кемшіліктері, күнәлары болса кешірім сұрауға шақырудан басталады. Осыдан кейін Жаңа жылды күнәдан тазарып, жаңадан бастауға мүмкіндік туады.
Мьянма
Бирмалық жаңа жылы - 13-16 сәуір арасындағы өткізілетін Тінжан мейрамы. Тінжан уақытында адамдар бір-бірінің үстеріне су шашып құттықтайды.
Пост-кеңістік елдер
Кейбір пост-кеңістік елдерде (Ресей, Беларусь, Украина, Қазақстан, Қырғызстан, Армения т.б.) жаңа жыл Католик Рождество мейрамы сияқты өткізіледі. Үйге Жаңа жылдық шыршаны кіргізіп, оны әшекейлейді. Жыл бойы өзін өзі жақсы ұстаған балаларға сыйлықтарды беретін Аяз ата (орыс. Дед Мороз, бел. Дзед Мароз, укр. Дід Мороз, қырғ. Аяз ата, арм. Ձմեռ Պապ/кирил Дзмер Пап) - Санта Клаустың аналогы болып саналады.
Орта Азия мен ирандық халықтар
Ауғанстан, Әзірбайжан, Кипр, Иран, Қазақстан, Македония, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан елдерде, Күрдтер және тағы да басқа Мұсылман халықтарында жаңа жыл наурыз айында Наурыз мейрамы тойланады. Бұл қазіргі күнтізбе бойынша наурыздың 22-ші жұлдызына сәйкес келеді. Бұл күні күн мен түн тенеседі.
Қытай
Қытайда Жаңа жыл мерекесі көшеде барабандар, темір тәрелкелер соғылып, фейерверктер атылып, жаңа жыл салтанатын билеген айдаһарлар шеруі бастайды екен. Дастарқанға туралған нарцис гүлін қою дәстүрге айналған. Жаңа жыл мерекесі он бес күнге созылады. Бұл қаңтардың аяғы мен ақпан айының басына келеді.
1-ші қаңтарға жерсіну
1-ші қаңтар қайттан әмбебап жаңа жыл болу үшін көп уақыт кеткен. Жаңа жылды 1-ші қаңтар деп жерсінудің жылдарын көрсететін кестесі:
| Ел | Жерсіну жылы |
|---|---|
| Әулие Рим империясы (~Германия) | 1544 |
| Испания, Португалия, Польша | 1556 |
| Пруссия, Дания, Швеция | 1559 |
| Франция | 1564 |
| Нидерландтың өңтүстігі | 1576 |
| Лотарингия (~Бельгия) | 1579 |
| Нидерланд | 1583 |
| Шотландия | 1600 |
| Тускания (~Италия) | 1721 |
| Ресей | 1725 |
| Ұлыбритания (Шотландиядан басқа), Ирландия | 1752 |
| Жапония | 1873 |
| Қытай | 1912 |
| Грекия | 1923 |
| Түркия | 1926 |
| Тайланд | 1941 |