Уикипедия

Ислам ағымдары

Пайғамбардың өлімінен кейін хадистерде айтылғандай мұсылман үмметі көптеген тармақтар мен ағымдарға бөлініп кетті. Олардың пайда болуына билік үшін күрес (шииттер мен харижилер), грек философиясының әсері (мутазилалалар, қадарилер, джәбрилер, джәһмилер), жалған пайғамбарлар (қадиянилер) және т.б. себеп болды. Кейбір ағымдар Ислам дінінің негізі саналатын сенімдерден ауытқып, басқа мұсылмандармен мұсылман саналмайды (исмаилиялар, друздар, әләуилер). Кейбір ағымдардың Исламнан алыстағаны соншалықты, олар жеке, Исламнан бөлек дінге айналып кетті (баһаилар).

Мұхаммед пайғамбар ﷺ айтқан:

«Шын мәнінде меннен кейін өмір сүргендерің көптеген қайшылықтар (ихтиләф) көреді, сондықтан менің және тұра жолмен жүретін әділетті халифалардың Сүннетін ұстаныңдар. Бұны азу тістеріңмен ұстаныңдар және бидғаттан сақтаныңдар, себебі әрбір бидғат — адасу»

—Әбу Дәуд (4607), әт-Тирмизи (2676), Ибн Маджаһ (42)

Тағы да:

«Яһудилер 71 ағымға, христиандар 72 ағымға бөлінген. Менің үмметім 73 ағымға бөлінеді — біреуінен басқасының барлығы тозақта» Сахабалар сұрады: «Олар кім?» деп. Бұған ол: «Мен және менің сахабаларым болған нәрсені ұстанғандар» деп жауап берді. Басқа нұсқасында: «Жамағат» деп жауап берген.

—Ахмад (4/102), Әбу Дәуд (2/503), әт-Тирмизи (3/367), әд-Дарими (2/241), әл-Хаким (1/128). Хадистің екі нұсқасы да сахих.

Ислам мазһабтары мен ағымдары

Әһлі-Сүннет (сүнниттер)

өңдеу
Толық мақалалары: Әһл әс-Сунна және Сүннет

Әлем бойынша өздерін мұсылман санайтын адамдардың басым көпшілігі (90%-ға жуық) өздерін Әһлі-Сүннетке (Әһл әс-сунна — сүннетті ұстанушылар) жатқызады. Сүннетті ұстанушылар Мысыр, Сауд Арабиясы, Сирия, БАӘ, Қатар, Түркия, Алжир, Ливия, Марокко, Мавритания, Судан, Сомали, Палестина, Иордания, Пәкістан, Ауғанстан, Малайзия, Индонезия, Бангладеш, Орта Азия елдерінде, Татарстан, Башқұртстан, Солтүстік Кавказ елдерінде мұсылмандардың көпшілігін құрайды. Иракта, Әзірбайжанда, Ливанда, Бахрейнде мұсылмандардың айтарлықтай бөлігі сүнниттер.

Сүнниттердің мазһабтары

өңдеу
Толық мақаласы: Мазһабтар

Әһл әс-Суннаның негізгі құқықтық мектептері ретінде келесі төрт мазһабты атайды:

Сонымен қатар мұсылман арасында басқа да құқықтық мектептер бар, бірақ олар негізгі төрт мазһабқа қарағанда аз таралған:

Сәләфилер

өңдеу
Толық мақаласы: Сәләфия

Сәләфия (араб.: سَلَفِيَّة‎‎) — Ислам дінінің негізі боп табылатын Құран мен Сүннетті "әс-сәләф әс-салих" (араб.: السلف الصالحون‎‎), яғни Мұхаммед пайғамбардың ﷺ сахабалары, олардың ізбасарлары мен Ислам үмметінің имамдары қалай түсінсе солай түсіну дегенді білдіреді. Әр ғасырда өмір сүрген мұсылман ғалымдарын біріктірген көзқарастар жүйесі. Салафиттердің негізгі догмасы-сөзсіз бір Құдайға деген сенім (таухид). Салафизмді ұстанушылар өздерінің негізгі міндеті ретінде исламды мәдени, этникалық немесе белгілі бір мұсылман халықтарының басқа да ерекшеліктеріне негізделген әртүрлі бөтен, оның көзқарасы бойынша қоспалардан тазарту үшін күресті қарастырады. Олар өздерінің көзқарастары бойынша әр түрлі жаңамалардан бас тартады (бида). Сәләфия қозғалысының ең атақты өкілдері Шейх әл-Ислам Ибн Таймийа, Ибн әл-Қаийм әл-Джәузия, хафиз Ибн Кәсир, хафиз әз-Зәһәби, Мұхаммед ибн Абдуль-Уәһһаб және т.б. ғалымдар Ислам тарихы мен мәдениетінде айтарлықтай із қалдырды. «Сәләф» (араб.: سَلَفٌ‎) сөзі тілдік жағынан Ибн Манзур айтқандай: «алдыңғы өткен халық» деген мағына береді[1].

Сопылар

өңдеу
 
Рифаи тариқатының зікірі
Толық мақаласы: Сопылық

Тасаууф-сопылық (араб.: تصوّف‎) — Басралық Абдуль-Уахид ибн Зәйд бастау салған ілім. Бастапқыда нәпсіні тазалау, дүниеден безу мақсатында құрылған, сенімдері Құран мен Сүннетке сай келген бірлестік болғанымен, артынан сопылар көптеген мәселелерде шектен шығып, Әһлі-Сүннеттен бөлек ағымға айналып кетті. Сопылардың көзқарастарының ішінде Үнді философтарының «уахдәт әл-уджуд» сенімі (яғни Аллаһ пен жаратылыстардың арасында шек жоқ, барлығы Аллаһтың ішінде араласқан деген пікір), тақуалар мен әулиелерге табыну, олардан дұға-тілек тілеу, шариғатты екіге бөлу және оның «тылсым» бөлігін тек белгілі бір топ ұстанады деп сену; Аллаһқа деген құлшылықты тозақтан қорқу мен жәннәтты үміт етуге емес, тек қана Оған болған махаббатқа негіздеу және т.б. пікірлер мен көзқарастар[2].

Ашғарилар мен матуридилер

өңдеу

Матуридия

өңдеу
Толық мақаласы: Матуриди мазһабы

Матуридия (араб.: ماتريدية‎) — Әбу Мансур Мұхаммед әл-Матуриди негізін қалаған ағым. Матуридилер өздерінің сенімдерін Имам Әбу Ханифаның сенімдері санап, өздерін Әбу Ханифаға еретіндер санайды. Ханафи мазһабынын ұстанатын мұсылмандардың көп бөлігі әл-Матуридидің ізбасарлары боп табылады. Матуриди сенімі Ашғари сеніміне ұқсас болғандықтан, бұл "Ақида" мектептерін көбінесе бірге атайды.

Ашғария

өңдеу
Толық мақаласы: Ашғари мазһабы

Ашғария (араб.: أشاعرة‎) —Әбул-Хасан әл-Ашғари негізін қалаған "Кәләм" мектебі. Бастапқыда мутазила жолын ұстанған ол, артынан бұл пікірлерден бас тартады. Ашғари кәләмы Құран мен Сүннетте келген Аллаһтың «келу, түсу, разы болу, көтерілу» және т.б. сипаттарын сахабалар, яғни алдыңғы 3 ғасыр адамдары қалай түсінсе кейінгілерге солай түсіндірген. Ислам дінінің аясының кеңеюіне байланысты Вавилон, Византия, Иран, Үндістан, Қытай пәлсапа мектептері Ислам мемлекетіне кіре бастаған. Сол кездегі жат көзқарастар мен Исламда жаңадан пайда болған ағымдарға қарсы алғашқы 3 ғасырдағы сәләф солихтардың көзқарасын логикалық, кәләм тұрғысынан түсіндіріп, Исламның негізгі қағидалары мен сенімін қызғыштай қорғап қалған. Ашғария мектебі мен Матуриди мектептері әуелгі 3 ғасырдың ұстанымдарын жат ағымдардан қорғап, шәкірттері арқылы біздің заманға жеткен ең үлкен "Ақида" мектептері.

Мутазилалар

өңдеу
Толық мақаласы: Мутазилиттер

Мутазила (араб.: معتزلة‎)— Басралық Уәсыл ибн Ато негізін қалаған ағым. Бұл адам иман мәселесіндегі таластан кейін әл-Хасан әл-Басридің мәжілісінен шығып кеткен. Мутазилиттер адамның ақылын нақылдан (яғни Құран мен Сүннеттен) артық қойып, көзқарастары сол ақылға негізелген. Мутазилиттер хауариждерге күнә жасаған мұсылман мәселесінде ұқсап, ондай адамды мұсылман санамайды, тозақта мәңгі азапталады деп есептейді. Мутазила ағымы батапқыда бір сенімде негізделгенмен, соңынан көптеген мазһабтарға бөлініп кетті. Бір кездері халифаттағы билікті басып алған олар көп ұзамай бұл мансабынан айырылып, біртіндеп жойылып кетті. Бірақ қазіргі күнге дейін Ислам әлемінде кейбір адамдар мутазилалардың пікірлерін ұстанады[3].

Харижилер

өңдеу
Толық мақаласы: Харижилік

Харижилік — Сахабалардың заманында пайда болған Исламның ең ерте ағымдарының бірі. Бастапқыда хауариждердің белгілі сенім жүйесі болмай, тек билікке және әмірлерге өзгеше көзқарасы болған саяси топ болды. Харижилердің Әһлі-Сүннеттен ең үлкен айырмашылығы — олардың жолына қайшы келетін билік басындағы әмірге қарсы шығуға рұқсат берді. Және осы топтың атауы да осыған байланысты (араб.: خروج‎ «хурудж» — «қарсы шығу»). Олар үлкен күнә жасаған мұсылмандарды діннен шығарып, екі халифты (Осман ибн Аффан мен Әли ибн Әбу Талиб) мойындамайды. Олар зина жасаған адамды таспен соғу жазасын мойындамай, әйел адамның етеккір кезіндегі намаздарының орнын толтыру керек деп санайды[4].

Ибадилер

өңдеу
Толық мақаласы: Ибадия

Ибадилер (араб.: إباضية‎) — харижилердің орташа көзқарасты фракциясы саналатын сүнниттер мен шииттерге ұқсамайтын ағым. Һижри VII-ші ғасырда пайда болып, негізін қалаған Абдуллаһ ибн Ибадтың есімімен аталған. Халифаттың билігіне қарсы шығып, өздерінің имаматтарын құрған (мыс.: Солтүстік Африкадағы Тахертте). Оман мемлекетінің көп бөлігі ибадилер. Алжир, Тунис, Ливия елдерінде, Занзибар аралында қауымары бар[5].

Құраншылар

өңдеу
Толық мақаласы: Құраншылар

Құраншылар (құраниттер) — Сүннетті мойындамай, тек қана Құранға еретін топ. Олар Сүннетте қателер бар, кей жерде Құранға «қайшы келеді» деп, Сүннетке еруді парыз санамайды, оны ойдан шығарылған санайды. Мұсылман ғалымдары бұл пікірлерді адасу санап, Сүннетсіз намаз, ораза, зекет секілді құлшылықтар мен басқа да үкімдерді реттеу мүмкін еместігін айтады[6]. Аллаһ Құранда айтқан:

Адамдарға түсірілген затты баяндау үшін саған зікірді түсірдік, мүмкін олар ойланатын шығар

—Нәхл сүресі, 44-ші аят

Шиғалар (шииттер)

өңдеу
Толық мақалалары: Шииттер, Шииттердің ағымдары, және Имамия
 
Нәджәф қаласындағы шииттер қасиетті санайтын Әли ибн Әбу Талибтің кесенесі

Шиға (араб.: شيعة‎ — топ, ағым, секта) — Мұхаммед пайғамбардың ﷺ өлімінен кейін пайда болған ағым. Шиғалар Әли ибн Әбу Талибті Пайғамбардан кейінгі билікке ең лайықты адам санап, алғашқы халифтер болған Әбу Бәкір мен Омарды зұлымдық жасады деп айыптайды. Олардың көзқарасы бойынша Әли және оның ұрпағы қателерден сақталған, олардың сөздері шариғат саналады. Олар көптеген сахабаларды Мұхаммед пайғамбардан кейін Ислам дінінен қайтқан кәпір санап, сондықтан Сүннеттен жеткен хадистерді мойындамайды. Осыған қоса олар Құран Кәрім өзгертілген санайды, оның дұрыс нұсқасы Әлиде болды деп ойлайды. Шиғалардың сенімі бойынша «нағыз» Құранды Мәһди алып келеді. Шииттердің кейбіреулері Айша ананы Әлиге қарсы шыққаны үшін балағаттап, зина жасады деп айыптайды, оны тозақтық санап, қайтыс болған күнін тойлайды.

Шиитер билікке тек Әлидің ұрпағы лайықты деп, басқа әмірлер мен халифтардың билігін заңды деп санамайды. Олардың ойынша Әлидің ұрпағынан 12 имам шығып, оның он екіншісі қазір «ғайыпта». Осыған байланысты оларды «әл-Исна Ашария» (он екіліктер) атайды. Бұл соңғы имам Ақырет алдында Мәһди болып қайтып келеді дейді. Олардың сенімі бойынша бұл имамдар ғайыпты біліп, «тылсым» дүниелерден хабары бар. Алтыншы имам саналатын Джафар әс-Садиқтан кейінгі имамды таңдауда таласқан шииттер екіге бөлініп, Исмаилды қолдағандар өзіндік сенімдері бар исмаилия ағымына айналып кетеді. Олардың имамдары жәй діни көсем емес, Аллаһтан аян алатын, жаратылыстар мен Аллаһтың арасын жалғастыратын, дұғалар мен тілектерге жауап беретін Аллаһтың орынбасарлары. Оларды сүю — иман, оларды мойындамау — үлкен күпір[5][7].

Әһлі-Сүннет сеніміне қайшы келетін шииттердің тағы бір амалдары — тақийа. «Тақийа» деп шииттердің өздерінің шын көзқарастары мен сенімін жасырып, өздері жау санайтындарға өтірік айту тәжірибесі. Әһлі-Сүннет ғалымдары тақийаны өтірік пен екіжүзділік болғасын харам санайды.

Он екі имам

өңдеу
Толық мақалалары: Он екі имам, Онекіліктер, және Имамия
 
Иранның Мешһед қаласындағы шиитердің имамы Әли «Ризаның» кесенесі. Әлемдегі үлкендігі бойынша Меккедегі әл-Харам мешіті мен Мединедегі Пайғамбар мешітінен кейінгі орынды иеленеді

Әл-Исна Ашария шииттерінің он екі имамы[7]:

  1. Әли ибн Әбу Талиб, шииттер оны «Мұртаза» атайды;
  2. Хасан ибн Әли ибн Әбу Талиб; шииттер оны «Муджтаба» атайды;
  3. Хусәйн ибн Әли ибн ӘБу Талиб; шииттер оны «Шәһид» атайды;
  4. Әли ибн әл-Хусәйн ибн Әли; шииттер оны «Зәйн әл-абидин» атайды;
  5. Мұхаммед ибн Әли ибн әл-Хусәйн; шииттер оны «Бақыр» атайды;
  6. Джафар ибн Мұхаммед; шииттер оны «әс-Садиқ» атайды;
  7. Мұса ибн Джафар әс-Садиқ; шииттер оны «Казым» атайды;
  8. Әли ибн Мұса ибн Джафар әс-Садиқ; шиитер оны «Риза» атайды;
  9. Мұхаммед ибн Әли ибн Мұса; шииитер оны «Тақий» немесе «Джәууад» атайды;
  10. Әли ибн Мұхаммед ибн Әли ибн Мұса; шииттер оны «Нақий» немесе «Һади» атайды;
  11. Хасан ибн Әли ибн Мұхаммед; шиитер оны «Зәкий» немесе «Аскәри» атайды;
  12. Мұхаммед ибн Хасан әл-Аскәри; шииттер оны «Мәһди» немесе «Худжжатул-қаим әл-Мунтазыр» атайды. Олардың сенімі бойынша ол һижри 256-шы жылы туылып, 260-шы жылы аспанға көтерілген. Содан кейін 329-шы жылы әкесінің үйіндегі жертөлеге кіріп, «ғайып» болып кеткен.

Зәйдилер

өңдеу
Толық мақаласы: Зәйдилік

Зәйдилік (араб.: زيدية‎) — өздерінің негізін қалаушысы деп Зәйд ибн Әли «Зәйн әл-абидин» ибн әл-Хусәйн ибн Әли ибн Әбу Талибты санайтын шиғалардың ағымы. Кезінде Иран, Ирак және Хиджаз жерлерінде көп таралып, өздерінің бірнеше мемлекетін құрған: Солтүстік Африкадағы Идрисилер мемлекеті (һижри 789-926 жж.), Табаристанда (һижри 863-928 жж.), Йеменде (һижри 901 ж.). Олардың Йеменнің кейбір бөлігіндегі билігі 1962-шы жылдың 26-шы қыркүйегіндегі революцияға шейін жалғасты. Сенімдерінде мутазилиттік жолы ұстанып, шииттердің ағымы болғанымен, олардың жолы басқа шииттерге қарағанда сүнниттерге жақынырақ. Олар «жасырын имамға» сенбейді, Әбу Бәкір мен Омар ибн әл-Хаттабты сөкпейді, күнадан сақталған деп тек Әлиді, Фатиманы және екі баласын атайды. Оларда басқа шииттер рұқсат берген уақытша неке харам саналады. XX-шы ғасырдың соңындағы саны 7 миллионға жуық. Йемен халқының біраз бөлігін құрайды[5].

Исмаилиттер

өңдеу
Толық мақаласы: Исмаилия

Исмаилия (араб.: إسماعيلية‎) (батыния, қарамиттер, т.б.) ағымы өздерін Джафар әс-Садиқтың үлкен ұлы Исмаилмен байланыстырады. Олар оны жетінші имам санап, басқа шииттерге қайшы пікірді ұстанады. Кейбір мұсылман ғалымдары оларды христиандар мен яһудилерден жаман Исламның жаулары санап, оларды мұсылман санатына кіргізбейді. Атауларына сәйкес («батын» —жасырын) олардың наным-сенімдері жасырын, жарияланбайды. Олардың кейбіреулері Құранды мойындамайды, Мұхаммед пайғамбардан кейін де пайғамбарлар болады деп санайды, Ақырет күнін, жәннәт пен тозақты мойындамайды. Олардың шектен шыққандары соншалықты, Әли ибн Әбу Талибты құдай санап, оған құлшылық қылады[8]. Исмаилиттердің кейбіреулері өздерін пайғамбар санаған (мысалға исмаилит болған атақты араб ақыны Әбу Таийб әл-Мутанабби). Намаз оқитын исмаилиттер намаз оқығанда өздерінің діни басшысы және имамы Аға Хандарына қарап оқып, өздерінің зекеттерін соған береді.

Таблиғи жамағат

өңдеу
Толық мақаласы: Таблиғи жамағат

Таблиғи жамағат — Үндістандық Мұхаммед Ілияс Кандеһләуи (1303-1364) құрған ағым. Исламға шақыру, Исламды тарату мақсатында құрылған. Бұл ағым өкілдері дін таратуға 3 күнге, бір жетіге, 40 күнге шығып, елді мекендерді аралап уағыз айтумен айналысады. Бұл ағымның негізін салушылар сопылық тариқаттардың өкілі болып, матуриди сенімін ұстанған[9].

Хизб ут-тахрир

өңдеу
Толық мақаласы: Хизб ут-тахрир

Хизб ут-тахрир (араб.: حزب التحرير‎) — Тақи әд-дин ән-Нәбһани құрған Ихуан әл-Муслиминнен бөлініп кеткен ағым. Олар шариғаттан тек ақылымызға келетін нәрсені аламыз деп, қабір азабын, Мәсих Дәжжәлдің шығуын, т.б. заттарды мойындамайды[10].

Ихуан әл-муслимин

өңдеу
Толық мақаласы: Ихуан әл-Муслимин

Ихуан әл-муслимин (мұсылман бауырлар) — 1928-ші жылы Мысырда Хасан әл-Банна құрған саяси партия. Ихуан әл-муслимин жамағаты негізінен саясат пен билікке ұмтылып, мұсылмандардың сенімін түзеуге, оларды тура жолға бастауға ұмтылмайды. Бұл партия өздерінің Сүннетті ұстанатынын айтқанымен, олардың қатарында Сүннетке қарсы бидғат иелері де кіре береді[11].

Басқа ағымдар

өңдеу

Ахмадия

Толық мақаласы: Ахмадия

Мурджиялар

Толық мақаласы: Мурджия

Ирджа (араб.: إرجاء‎) — араб тілінде «қалдыру» мағынасын білдіреді. Шариғатта «амалдарды қалдыру, амалдарды иманға кіргізбеу» мағынасын береді. Мурджиялар Әһлі-Сүннет пен харижилерге қарама-қайшы пікір ұстанып, иман деп тек «ішкі сенім және тілмен растауды» айтады. Олардың сеніміне сәйкес иман деңгейі көтерілмейді, барлық адамның иманы бір деңгейде дейді.[12].

Джәбрилер

Толық мақаласы: Джәбрия

Джәбрия (араб.: جبرية‎)— адамдардың өз қалауы жоқ, барлық Аллаһтың құлдарын мәжбүрленген, таңдауы жоқ деп санайтын ағым[13].

Джәһмилер

Толық мақаласы: Джәһмия

Джәһмия (араб.: جهمية‎)— Джәһм ибн Сафуан құрған ағым. Джәһмилер Аллаһтың барлық дерлік есім-сипаттарын жоққа шығарады. Аллаһтың сөйлейтінін, Оның еститінін, көретінін мойындамайды. Джаһмилер адамдардың Аллаһты Ақыретте көретінін де өтірікке шығарады. Олар Құранды мақұлық (яғни жаратылған) санап Әһлі-Сүннет сеніміне қайшы келеді.[14].

Қадарилер

Толық мақаласы: Қадария

Қадария (араб.: قدرية‎)— Аллаһтың тағдырын, Аллаһтың бір зат болар алдындағы ол туралы білімін жоққа шығаратын ағым. Ислам ғалымдары бұндай сенімді Исламнан шығаратын күпір санайды, себебі Аллаһ Құранда айтқан:

Шын мәнінде Біз барлық затты қадірмен (өлшеммен) жараттық

—Қамар сүресі, 49-шы аят

Сонымен қатар Абдуллаһ ибн Амр ибн әл-Астан Имам Муслим риуаят еткен хадисте Аллаһтың жаратылыстардың тағдырын жаратудан 50 мың жыл бұрын жазып қойғандығы баяндалған[15].

Друздар

Толық мақаласы: Друздар

Друздар — асыра сілтеуші шииттердің топтарының бірі. Шиғаның исмаилия бөлімінен пайда болған. Фатима әулетінің халифасы әл-Хаким би Амри-Лләһ әл-Мансур ибн әл-Азиз би-Лләһтің уәзірі Хамза ибн Әли мен Наштакин әд-Даразидің тарапынан кұрылған.

Әләуилер немесе нусайрилік

Толық мақаласы: Нусайрилік

Нусайрилік — Мұхаммед ибн ән-Нәмири (қ.б.ж. 270 һ./833) тарапынан құрылған асыра сілтеуші бір шиға тобы. Нусайриліктің көзқарасын батыни түсінік пен анықтамалар құрайды. Нусайрилік құпия түрде жұмыс жүргізгендіктен, тарихы мен көзқарастары ұзақ уақыт жасырын сақталған.

Хабашилер

Толық мақаласы: Хабашилер

Хабашилер немесе әл-Ахбаш (араб.: الأحباش‎ — эфиоптар) — XX ғасырдың 80-ші жылдарында құрылған сопылық мектеп. Кейде Ислами қайырымдылық жобалар ұйымы (араб.: ‏جمعية المشاريع الخيرية الإسلام‎‎‎, джам'ийа әл-машари' әл-хайрийа әл-исләмийа) деп те аталады

Портал «Ислам»

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Сәләфия — Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
  2. ↑ التصوّف — islamweb.net (ар.)
  3. ↑ معتزلة — islamweb.net (ар.)
  4. ↑ خوارج — islamweb.net (ар.)
  5. ↑ a b c «Общее исследование основ, на которых зиждется религия шиитов-имамитов» — Мухибб ад-Дин аль-Хатыб Мұрағатталған 10 маусымның 2015 жылы. (орыс.)
  6. ↑ الرد على بعض الشبهات التي يثيرها القرآنيو — islamweb.com (ар.)
  7. ↑ a b Вероубеждения шиитов имамитов — Шейх Мамдух ибн Әли әл-Харби (орыс.)
  8. ↑ باطنية — islamweb.net
  9. ↑ جماعة التبليغ والدعوة — Saaid.net
  10. ↑ Хизб ут-тахрир — Шейх Муқбиль ибн Һади(қолжетпейтін сілтеме) (ар.)
  11. ↑ Шейх Салих әл-Фаузанның «Ихуан әл-муслимин» туралы пәтуасы — Sahab.net Мұрағатталған 9 шілденің 2012 жылы. (ар.)
  12. ↑ مرجئة — www.islamweb.net (ар.)
  13. ↑ جبرية — AlMaany.com (ар.)
  14. ↑ أهل السنة والجماعة من الفرق الأخرى — islamweb.net (ар.)
  15. ↑ القدرية — islamweb.com (ар.)


  Бұл — Ислам туралы мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ислам_ағымдары&oldid=3285964» бетінен алынған