Ноғайбай Дәулетбақұлы

Ноғайбай би Дәулетбақұлы (1834, Жамбыл облысы, Қордай ауданы – 1910, Жамбыл облысы, Қордай ауданы) — Жетісу өңіріне белгілі шешен, би. Дулат тайпасы, Жаныс руының Қасқарау бұтағынан.

Ноғайбай би Дәулетбақұлы
Туған күні	1834 (1834)
Туған жері	Жамбыл облысы, Қордай ауданы
Қайтыс болған күні	1910 (1910)
Қайтыс болған жері	Жамбыл облысы, Қордай ауданы
Қызметі	Би, шешен

Әкесі Дәулетбақ, арғы атасы Малдыбай Жетісудағы қазақ, қырғыз жұртына бірдей аттары әйгілі адамдар болған. Талас, Қордай өңірлеріндегі Қоқан ханына қарсы көтерілген қазақ руларын басқарған. Ресей үкіметі Ноғайбайдың беделін пайдалануды көздеп, бір жағынан оның Қоқанға қарсы соғыста көрсеткен еңбегін ескере отырып әскери шен (кейбір деректерде полковник) берген. Қордай ауданы Қарасу а-нда Ноғайбайдың күмбезі бар.

Ноғайбай би туралы әңгімелер

Ноғайбай би туралы әңгіме

Қырғыз Бәйтеке батыр той істеп қазақ-қырғызды шақырады. Тойға шақырылған адамдардың барлығы тойхана алып келетін салт бар ғой. Байлар тойхана сыйын бір-бірінен асырам деп, бір тоғыздан кем алып келмейді. Үйірлеп айғыр, қоралап қой, тоғыздатып түйе әкеліп жатады. Бұл барлардың істейтіні. Ал, Ноғайбай сияқты жалғыз атты серілер не етеді? Ноғайбай мен Бәйтеке батыр құда екен. Ноғайбайда көп мал болмаған, тапқаны тамағына, жұтқаны жұмырына ғана болып, сәулетті ат-тонды асыра мініп, жақсы киініп жүретін.

Нүкаң ойланып бір амал табады. Малдыбай, Қонысбай деген бай елдің түйелері Ырғайтының даласында жайылып жататын. Ноғайбай түлеп шайырға семірген өркештері баладай түйеден жігіттеріне отыз түйе айдатып, тойханаға алып барады. Бәйтеке батыр тойына келе жатқандардың алдынан даяшы қойған екен. Ол даяшылар көбінесе ақындар болады. Кімнің қанша сый әкелгенін кімнен кімнің асқанын, сол даяшы ақындар өлеңмен жариялап тұрады. Сонда Тоқтағұл:

- Асып туған, Ноғайбай,

Ноғайбай болмақ оңай ма-ай?

Отыз түйе ап келді,

Кешіктірмей дөп келді.

Бай-манаптар мақтанған,

Қайтіп бұған шақ келді. 

Масқара болды байларың,

Ноғайбайға бақ келді.

Қазақтан асқан Ноғайбай,

Батырға, міне, бап келді.

Төрт түлік малдың төресін,

Келелеп бура сап келді.

Қырғыздар отыз түйені сарайға қамап, "атқа қоқи, Ноғайбайдан асып тойхана алып келген қазақ-қырғыз жоқ" деп, шулап бозаға тойып жата береді.

Ноғайбай жігіттерге айтып қойған, "таңға жақын қырғыздар ұйықтап жатқанда, сарайдың аузын ашып тастаңдар, түйелер өрісіне кете берсін" депті. Таң атқанда қырғыздар қоқилап шауып, "түйе жоқ", "түйе жоқ" десіп қалады. "Құдай ұрған Ноғайбай алдады" деп батыр Бәйтеке:

- Ау, Ноғайбай түйелеріңе кете бер деп үйретіп қойғансың ба? - депті. Сонда Нұқаң:

- Менің түйе, жылқым сендерге мәлім ғой, ағайыннан сұрап айдап келіп едім, қолыңа беріп, қораңа қамап берген түйеден айрыл деген мен бе? Жоқ, болмаса, сендердің малдарыңды бағып беретін мен малаймын ба? - депті. Уәжден жеңілген қырғыздар "бұл Ноғайбайды адам баласы жеңіп болмайды,

ол біз тұрмақ шайтанды да жеңеді" депті.

Ноғайбай би туралы әңгіме

Ноғайбай бидің даңқы Сарыарқаға жайылады. Сонау арқадан ақын Шөже жолдағы елді аралап, Бетпақдаланы басып, Байқара, Жамбыл адырларынан асып жолшыбай кездескен елдерден сұрай-сұрай "Сұлутөрдегі" Ноғайбайдың аулына келеді. Өзі соқыр кісі екен. Бір жігіт жетелеп жүреді. Ноғайбай әдеті бойынша төбенің басында, көк майсада көп адамдармен отырғанда жол жүріп болдырып Шөже келіпті. Жұрт кезек-кезек сәлемдесіп қол беріп амандасады. Бірталай бай-мырзалардан кейін Ноқаң келіп Шөженін қолын алып еді, Шөже оның қолын жібермей қысып тұрып, әндете бастапты:

Кейбіреу тілге жүйрік, бақ тимеген,

Кейбіреудің бағы зор үндемеген.

Қол бергеніңнен таныдым

Ноғайбайжан,

Тізгіннен басқа ешбір дақ тимеген.

Құдайым, бұл Шөженің көзін алған,

Көзін алып көңіліне өлең салған.

Арғы атаң арғымақтай Малдыбай би,

Басындай Алатаудың бұлт шалған.

Бар ма екен ер Ноғайбай сенде арман?

Әселдей Байсейттің қызын алған.

Келіні Құнанбайдың Арғын деген

Атағыңды есітіп саған барған.

Сен шықтың Қасқараудан

Ноғайбай боп,

Аруағың қалың орман тоғайдай боп.

Қырық жылғы қырсыққан

дауға барсаң,

Бір сөзіңмен бітеді оңай-дай боп.

Атыңды бағып жүрген

Қожан,Бақай,

Жабысты етегіне шоқайна боп.

Сонда жұрт шулап рас Шөжеке Ноқаң осы өзін қолын ұстап тұрған кісі, апырмай, әулие екен. Қайдан таныды депті. Ноғайбай Шөжені бір-екі ай жатқызып, өлеңін айтқызып, құлақ қойып ете ықыласпен сыйлапты. Ноқаң ақынды көп қаламайтын. Атақты Сүйінбайға:

- Иә, қызыл иек, бергенді мақтап, бермегенді даттап, қайдан келдің? - дейді екен. Олай емес, Шөжеге ықыласы ауып, Әсел бәйбішеге киім тіккізіп таза киіндіріп жақсы күткізіп, ат, түйе беріп аттандырыпты.

Сонда, Шөже кеткен соң, халық Нұқа-ау, ақынға қарсы едіңіз, бір соқырды мұнша қолдадыңыз ғой дегенде, Ноғайбай:

- Ақын деп Шөжені айт, шешен деп Бөлтірікті айт, батыр деп Сыпатайды айт, - деген екен.

Ноғайбай би туралы әңгіме

Ноғайбай шешен ұлы Абаймен де кездескен деген сөз бар. Екеуі құда, жегжат боп өзара сыйласып жүрген. Абай болыс боп сайланар алдында ма, әлде содан кейін бе, бір жылдың жазында Алматыға, одан "Сұлутөрдегі" Ноғайбай аулына келіп кеткен дейді қариялар. Абайдың Алатау атырабында болуы жөнінде Кенен Әзірбаев ақын да өзінің "Аңыздар сыры" (1969) деген кітабында жазды. Этнограф зерттеуші Есім Байболов та айтып, жазып ("Жүлдыз № 9) келді. Кенен де, Есім де Абай мен Ноғайбайдың кездесіп сұхбаттасуын көне көз кариялардың айтуына сүйеніп жазған. Ол кезде Абай Жетісуға ояздық губернатордың жиын - мәслихатына келді ме, әлде Верныйда қызмет істеген баласы Әбдірахманға, әлде құда, жегжаттары Тәйті, Әпсемет сияқтылардың шақыруына немесе жеңгесі Ақмайға байланысты ма, әйтеуір Абайдың Жетісуда болуын ел осы күнге дейін аузынан тастамай аңыздайды. Біреулер Абай Жетісуда болмаған, документті дерек жоқ десе, енді біреулер. "Араласып жатқан қарға тамырлы қазақ емеспіз бе? Құнанбай кезінде Бөлтірік, Сапақ, Сары, Кебекбай билерді, Сұраншы батырды асқа, тойға, шақырғанда, Меккеге әжілікке ниет қылып сапар шегіп бара жатып Құнанбай Екейдегі Тәйті құдасынын үйіне қона жатып аттанғанда, Алатауға билік іспен Айдабол, Алшынбай, Тайкелтір билер, Шөже, Байкөкше ақындар келгенде, қызмет бабымен Әріп, Әбдірахман, Мағауия, Нұржан тағы көптеген кісілер болғанда, Абай неге келмесін?" Абайдың Жетісуға келгенде басында қар жатқан Алатауға таңырқай қарап: "Алатаудың басы күнге жақын, бірақ басында мәңгілік қар жатады. Сайында неше түрлі өсімдік, неше алуан жеміс шығады. Жақсылыққа алыс жер, алыс заман жоқ. Қайда болса да жетеді"... (М. Әуезов. Абайдың өмірбаяны, Қазақ өдебиетінің тарихы. 2-т. 1961. 350-6.), деген өз сөзі де жеткілікті емес пе?!" деседі. Рас-ау, шынында. Алпысыншы жылдары Кенен ақынның жыр жинақтарын жинасып баспаға әзірлеп жүргенде, ол кісі мына бір әңгімені айтқанды. Енді соған көңіл қояйық:

- Абайдың Ақмай деген жеңгесі ме, әлде келіні ме, сонау Шыңғыстан келіп Ноғайбайға тиген екен. Ақмай әуелі Алматыда тұратын Мерқасымдағы апасының соңынан келеді. Мерқасым және Құнанбайдың жиені Әпсемет, тағы біреудер сөйлесіп оны Ноғайбайға қосады. Бірер жылдан соң Абай Жетісуға келіп Мерқасым, Әпсеметтің үйіне түскен дейді. Сәлемдесіп, танысқан соң, бір сөз иіні келгенде Мерқасымның балдызы Ақмайдың қалай Ноғайбайға қосылғанын сұрап қалады. Мерқасым өздері араласып кұда- жегжат боп жүрген Ноғайбайды мақтайды.

- Жетісудағы елді жел диірмендей айналдырып тұрған ата-бабаларынан Дулаттың алдынғы қатарлы адамдары. Бұл Жетісудағы қала-далаға, қырғыз- қазаққа қадірлі адам. Бірақ орысша білмейді. Болмаса адамның кара тілді шешені. Аулы "Сүлутөрді" жайлаған. Шіркін, "Сүлутөр" десе дегендей жер- ау, мөлдір бұлақ, көк торғын құрақ, салқын сазды. Үлкенсаз, Кішісаз, Қарақия, Қасқажол. Ар жағында кырғыздар қыз алысып, қыз берісіп араласып кеткен ел ғой, - деп отырғанда, бір жігіт:

- Ноғайбай мен Шөбден батыр осы Алматыда жүр, кеше губернатор кеңселерінің алдынан көрдім. Ыскақбай үйіне қонаққа алып бара жатқан, - деді. Мерқасым жігіттен:

- Ұлыққа неге келгенін білдің бе? - деп сұрады.

- Сырттан ұққаным, - деді жігіт - қырғыз Шолпанқұл манап Сібірге айдалатын болыпты. Бішкек уезінің бастығын ұрған дейді. Соны Шөбден, Ноғайбай екеуі "күнәсін кеш" деп губернатор мен жандаралға келіпті. Қадірін салып келген соң олар Шолпанкұлдың күнәсін кешіпті. Осыған байланысты Ысқақбай оларды қонаққа шақырыпты. Сарбас ақын, қырғыз Қалмырза ыршы қастарында дейді.

- Рахмет жігітім, көп әңгіме айттың, - деп бәрі дуылдасып қалады. Абай үндемей тыңдап отырады.

Ертеңіне Шөбден батыр рұқсат қағазды алып аулына жүріп кетеді. Ноғайбай каладағы жолдас-жора, жекжаттарымен амандасып қайтқалы қалады.

Танертең Мерқасым Ноғайбай мен оған ере келген Әселге барып, Абайдың келіп, өз үйінде жатқанын айтады. Бастан-аяқ әңгіме нобайын түсінген Ноғайбай ең алдымен базардан бір ту бие сатып алдырды. Құнанбайдың бұрын да дабысын білетін ол Абай деген ақын да, ақылды баласы бар деп есітетін. Арғыннан Аңмайды алғалы тобықтының жағдайын толық білген Ноғайбай енді Абаймен дидарласуға бет қояды. Мерқасым Ноғайбайды Әселімен ертіп келіп, Абай отырған үйіне кіргізеді. Үйдегілер жапырылып амандасады. Абай да орнынан тұрып, Нұқаңмен құшақ жайып сәлемдеседі. Ноғайбай Абайдан үлкен, Құнанбаймен қатар кісі. Есен-амандықтан кейін Ноғайбай Абайға бұрылып:

- Ия, Абай мырза, жол болсын, мынау Мерқасымнан сіздің осы үйде жатқаныңызды естіп, сәлемдесейін деп келдім. Алатау, Алматыға келген соң бізге қонақсыз ғой, қаладан біз де, сіз де қайтқанша, дәм-тұз тата тұрсын деп сойысқа бір ту бие ала келіп ем. Онан соң Абай шырағым, біздің ауылды көріп қайтыңыз. Мынау отырған Әсел бәйбішеден дәм татып Ақмай жеңгеңе жолығып қайтарсыз, - депті. Сонда Абай:

- Рақмет Нұқа, дұрыс айттыңыз, Арқадан ауа жайылып бір асылымыз мұнда, сізбен отандасыпты, сөйтіп жесіріміз теңін де, жерін де тауыпты. Аталы жерден шыққан текті ару еді. Нұқа, Ақмай жеңгем туған жерін, өскен елін аңсап Арқаға барып қайтамын десе, шаужайынан қақпаңыз, - деп күліп қояды. Екеуінің аузын бағып отырған көпшілік дуу күліп, қошемет көрсетеді. Түрлі ас, тамақ, қымыз құйылып, салтанатпен Мерқасым екеуіне бар ықылас-пейіл білдіреді. Ноғайбай Абайды "Сұлутөрге" шақырады. Сонда Абай:

- Нұқа, ауылыңыз қашықтау екен, Ақмайды Алматыға келтірсеңіз, көріп қайтайын, - деп еді, Ноғайбайдан бұрын Сарбас ақын дереу домбырасының құлағын бұрап-бұрап шырқап жібереді:

Арғы атаң Өскенбай мен Құнанбайды,

Тобықты "Ырғызбайлап" ұрандайды.

Қазақта бірінші боп әжі барған,

Өз әкең есіне алып, бір Құдайды.

Меккеде тәңірге арнап үй салғызған,

Туғызған кемеңгер кып бұл Абайды.

Нұқаңды көрген шақта жесіріңіз.

Айналып аққу қаздай шыға алмайды.

Шал атын палуандай сөзі әрлі,

Абайжан көңілің қалай, бұраңдайды?

Бармаған шақырғанға зар болады,

Құрметпен барған қонақ ұялмайды.

Отырған көпшілік:

- Пәле, Сарекең тура айтгы, - деп қалады. - Абай күліп Сарбасқа, - рахмет барайын, халық шақырған жерден неге қалайын, - дейді.

Сұлутөрге бет алған қырық-елу адам Абай мен Ноғайбайды ортаға алып сырнайлатып, кернейлетіп сән-салтанатымен келеді. Жайлаудағы қалың ел таңырқап, кәрі-жас қарап турады.

Абайды әуелі Әселге түсіреді. Тай сойылып, сары қымыз құйылып Әсел де Абайды аса зор ылтипатпен құрметтейді. Әсел ару да Абайдың кермиық келбетіне, киім киісіне, жүріс-тұрысына сөйлесіне қарап, оны Жетісу адамдарымен іштей салыстырады. Абай да Әселдің бөлекше әйел екенін байқап танып, Ноғайбайға Құдайдың лайықтап қосқанына сүйсінеді.

Келесі күні Абайды Арғын апайға түсірді. Ауылы бөлек одан да түрлі қырғыз-қазақтың әдет-ғұрпын, тамашасын көрді.

Жесірінің баласы Iлиястың бетінен сүйеді. Қыздарын алдына отырғызып, еркелетеді. Қысқасы Абайды Нұқаңның балалары, ағайын-інілері кезек- кезек таласып қонақ етеді. Сұлутөрдің көк жайлауында Абай бір-екі жеті жүріп, ас-тойларды көріп, елдің салтымен танысады.

- Ноқа, жеріңіз де, еліңіз де тамаша! Байлық та, батырлық та, ақындық та халық арасында жоқ емес, бірақ жастар оқусыз екен. Байлық көзі оқу, білімде, олай болса балаларды оқыту, құнарлы жерге елді қоныстандыру керек. Сіздерде үлгі аларлық мүмкіншілік көп, Алматы мен Бішкек арасында отырсыздар. "Түбінде баянды еңбек - егін салған, жасынан оқу оқып, білім алған. Би болған, болыс болған өнер, емес, Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған" деп өлеңдете сөйлегенде, Ноғайбай басын изеп мақұлдапты. Абай Нұқаңнан қайтуға рұқсат сұрады. Арғын апай өзі де Алматыға шейін шығарып салмақ болады. Ноғайбай өзі де қалаға жүрмек болады. Әсел бәйбіше ішік жапты, екі жолдасына да ат-шапан берді. Еркебай аулына дейін Қасқараудың жақсымын деп жүрген адамдары Абайды құрметтеп шығарып салды. Жұлқынып тұрған үш қара арғымақ қара жолды бұрқыратып Ноғайбай мен Абайды, арғын апайды, Мерқасымды Әйелімен Алматыға карай қоңыраулатып ала жөнеледі.

Қырғыз-қазақтардың Абайды көргендері "шіркін-ай туыс осы екен" десіп, таңдай қағып қала береді. Осы кездесудін ішінде болған Ноғайбайдын досы тоқсандағы Бұғыбай қарт және ұстаз ағаларым: Еркебай Базарұлы, Сарыбас Майкөтұлы, Сәрсебай Билібайұлы, Шөжіке Оспанұлы, Төкен Байғұттыұлы, Сәлім Түлкібайұлы тағы бірқатары осылай әнгіме етуші еді.

Абай қалаға келген соң үш күннен кейін Шыңғыска қайтты. Разы болғандай, Ноғайбай сыйына көңлі толғандай түрі бар. Тағы да сәлем-сауқаттар беріп. Арғын апай да, Мерқасым да, оның әйелі де жік-жалар болып жатыр. Қаладағы арғындар келіп Құнанбайға сәлем де деп аманат айтты. Абай аттанарында Ноғайбайдың қолын алып тұрып:

Алатау асқар бел екен,

Үйсін атты ел екен,

Етек, жеңі кең екен.

Алма-жеміс көп екен.

Сұлутөр құтты жер екен.

Қойны толы кен екен.

Қоңыр желі Қордайдың

дертке шипа ем екен.

Елден елдің кемі жоқ -

- Қасқараудың көлемі,

Тобықтыдай кең екен.

Ерден ердің кемі жок,

Ноғайбай да ер екен,

бақытты бопсыз Ақмайым,

Келген жерің күт екен.

Артық депте кетер ем -

Ел намысы дер екен.

Қош сау болғын ер, Ноқа,

Кіре берсін берекең,

деп тақпақтай жөнеліпті. Сонда Ноғайбай да:

- Рақмет, Абайжан. Ел бағына туған ер екенсің, ақылың дария көл екенсің. Әрі інім, әрі балам қатарсыз. Көпке бірдей күн болып туған ұл екенсің. Бір ауылға болысатын кісі емес, бүкіл ел қамын ойлайтын қамқор дана көрінесің. Орысша да, мұсылманша да білімің зор екен, мен де Жетісудағы елге атым бар, азды-көпті хатым бар адаммын. Бірақ арманым бар. Ол патшамен орыс тілінде еркін сөйлесе алмайтыным. Абайжан, сөге- жамандама, Ноғайбайдан сәлем де әкең Құнанбайға, арқадағы елге, - деді.

- Өскенбайға ас беріп ат шабамын, деп, үш жүзге сауын айтканда менің ағам Мадияр деген он жолдасымен бұл Жетісудан озған Тортөбел жүйрікті алып барады. Сонда әкең Құнанбай бір саяткерін жіберіп "Алатаудан келген атты сынап кел" депті. Ол сыншы Тортөбелді көріп "Үйсіннің аты бір күн тынықса алдымен келеді" - депті. Сонда Құнанбай уағдалы күнге қаратпай бір-екі күн бұрын атты алысқа айдатып, бәйгені әділетсіздікпен өзі алады. Алыстан созылып барған Тортөбел ат екінші болып қалады. Онымен тұрмай "Үйсіндер атың озбады, Алатауға не деп барасыңдар" деп әжуалапты. Сонда Мадияр:

Жарығы бірдей түсер күн мен айдың,

Әбілез қызын алған Жамантайдың,

Баласы шақырып ап зорлық қылды.

Көзі соқыр деп қайтам Құнанбайдың,

Үш жүзге әділ болған әз Төле би,

Отеген тұқымы едім, Малдыбайдың.

Тортөбелдің бәйгесі - ердің құны,

Ақымызды жегізбес бір құдайым, -

депті. Мадиярдың сөзіне Құнанбай ыза болғанмен Алшынбай, Қаратай деген кісілер:

- Қой, Құнанбай мырза, - деп Мадиярларды Өскенбайдың үйіне түсіріпті. Құндыз ішік, тай-тұяқ жамбы, көп малды Құнанбай бермей қалыпты. Сол Мадияр айтқандай, Абай шырағым, "Ат - құнына, нар - пұлына" деген, Ақмай келді, ақымыз түгелденді - деп, Нұқаң әзілдеп қалжың айтыпты. Абай да уәжді жауап қайтарып екеуі айқара құшақтасып қош айтысыпты. Бүкіл ел болып Абаймен қайыр қош десіп, жолға шығарып салыпты.