Қазақстан халқы

Қазақстан халықтары, Қазақстандықтар — тарихи тағдыр ортақтастығы қазақ ұлтымен біріктірген Республиканың барлық ұлттарының азаматтары Қазақстанның біртұтас халқын құрайды, бұл халық Қазақстан Республикасындағы егемендіктің бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің кайнар көзі болып табылады, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде тікелей де, сондай-ақ өзі сайлайтын мемлекеттік органдар арқылы да мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асырады. Қазақстанда байырғы қазақ ұлты және 130-дан астам ұлт пен ұлыстың өкілі (этностар) тұрады. Қазақтардың саны 2013 жылғы статистикалық мәлімет бойынша 11 058 мың адам болған, яғни ел халқының 65,2%-ын құрайды. Елдегі орыс ұлтының өкілдері - 21,8%, өзбектер 3%, украиндар 1,8%, ұйғырлар 1,4%. Салыстырмалы түрде кәрістер, дүнгендер де аз емес.

Қазақстан түрлі халық өкілдерінің әнұран шырқау сәті

Қазақстан Республикасында 1989 жылғы халық санағында 16199,2 мың адам тіркелді. 1999 жылғы санаққа дейінгі аралықта Қазақстан халқы 1246,1 мың адамға кеміген. Мұның басты себебі бұрын қуғын-сүргінге ұшырап, Қазақстан жеріне көшіріліп, қоныстандырылған өзге ұлт өкілдерінің, әсіресе, орыстардың, украиндардың, немістердің, кавказ халықтарының, т.б. өз ата мекендеріне көшіп кетуі болды. Өсу тек Түркістан, Қызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана қалаларында байқалды. Ерлердің саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мыңды құрады. Соңғы он жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгеріс болды. Мысалы, қазақ ұлты 1468,1 мың адамға (22,9%) көбейіп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр 15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарының саны да өсті. Оның есесіне орыс ұлты өкілдерінің саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кеміді, немістер 593,5 мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%), беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кеміген.

Ресей империясындағы Қазақстан халқы

1897 жылы бүкілресейлік халық санағының мәліметі бойынша, қазіргі Қазақстан аумағындағы халықтың 80%-ын қазақтар, 12%-ын славян тектес халықтар құраған. 1897 – 1913 жылы аралығында мұндағы халық саны қоныс аударған орыс, украин, беларусь, татар, ұйғыр, дүнген, т.б. шет жұрттықтар есебінен 1 264,0 мың адамға көбейген. Қазақстан аумағындағы халық санының өсу көрсеткіші мынадай: 1897 жылы 4333 мың адам, 1913 жылы – 5597 мың, 1939 жылы 6082 мың, 1959 жылы 9295 мың, 1970 жылы 13009 мың, 1979 жылы – 14684 мың.

КСРО құрамындағы Қазақстан халқы

1930 жылдан кейін Қазақстан жеріне сырт өлкеден халық толассыз келумен болды.

1937 – 44 жылы тұтас халықтарды ата жұрттарынан Қазақстан аумағына күштеп көшіру науқаны жүргізілді.

1937 жылы алғашқылардың бірі болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшірілді. Олар негізінен Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды.

Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ХКК-нің 1940 жылы 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтің батыс облыстарынан поляктар көшіріліп әкелінді. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Семей облыстарына ірге тепті. Соғыс басталысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Еділ бойынан неміс жұртшылығы, сонан соң Украинада, Беларусьте, Балтық жағалауында тұратын немістер көшірілді.

1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл, Түркістан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызия мен Өзбекстанға көшірілді. Одақтық үкіметтің 1943 жылы күзде қабылдаған шешімі бойынша келесі жылдың көктемі мен күзінде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге көшірілді.

1944 жылы Армения және Әзірбайжаннан, Грузиядан күштеп көшірілген күрдтер Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандырылды. Осы жылдың ақпанында Қазақстан аумағына шешендер мен ингуштер жер аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның Оңтүстік аймағына және Қырғызияға балқарлар әкелінді. Л.Берияның “Қырым АКСР-ның аумағынан Кеңеске қарсы элементтерді тазарту туралы” 1944 жылы 13 сәуірдегі бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректерді көшіру науқаны жүргізілді. Олар Өзбекстанға және Қазақстанның Оңтүстік аймақтарына қоныс тепті. Мемлекеттік қорғаныс қаулысымен Грузиядан көшірілетін арнайы қоныс аударушыларды респ. аумағына қоныстандару туралы Қазақстан үкіметіне өкім берілді. Осы жылы қарашада Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Түркістан облыстарына месхеттік түріктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды.

Бұдан кейін Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшіп келуі тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде (1954 – 56 жылы) және өнеркәсіп нысандарын қарқынды салу жылдары (1959 – 65) көбейді. Осы жылдары Қазақстанда тұратын жергілікті халық саналатын қазақтардың үлесі ең төм. деңгейге жетті (30%). Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұратын мекенге айналды.

1960 жылдан бастап көшіп келушілер мөлшері біршама азайып, жыл сайынғы мөлшері 60 – 70 мыңдай адам болды.

1990 жылдан кейін Қазақстанды мекендеген шет жұрттықтардан көшіп кетушілер саны өсе бастады.

1990 жылға дейін Қазақстан халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуімен, қалада тұрушылар үлесінің шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды араласуымен, халық тығыздығының біркелкі болмауымен сипатталды. 1990 жылдан кейінгі кезеңде славян, герман тектес тұрғындардың өз еліне қоныс аударуы көбейіп, республика халқы едәуір азайды, қазақ және басқа түркі тектес халықтардың үлесі артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты ішкі көші-қонның әсерімен қала тұрғындарының саны өсе бастады.

Ұлттық құрамы

2022 жылғы 1 қыркүйекте жарияланған 2021 жылғы санақтың қысқаша қорытындысына сәйкес негізгі этностардың саны: қазақтар — 13 497 891 адам (халықтың 70,4%), орыстар — 2 981 946 (15,5 %), өзбектер — 614 047 (3,2 %), украиндар — 387 327 (2,0 %), ұйғырлар-290 337 (1,5 %), немістер — 226 092 (1,2) %, татарлар — 218 653 (1,1 %), басқа этностар және ұлтын көрсетпеген — 969 722 (5,1 %)..

Салыстырмалы кесте (1897—2012)

Ұлт	1897	1926	1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2012
қазақтар	3 392 751	3 627 612	2 327 625	2 794 966	4 161 164	5 289 349	6 534 616	7 985 039	10 096 763	10 979 511
орыстар	454 402	1 275 055	2 458 687	3 974 229	5 449 826	5 991 205	6 227 549	4 479 620	3 793 764	3 726 722
өзбектер	29 564	129 399	120 655	136 570	207 514	263 295	332 017	370 663	456 997	493 783
украиндар	79 573	860 201	658 319	762 131	930 158	897 964	896 240	547 052	333 031	313 698
ұйғырлар	55 815	62 313	35 409	59 840	120 784	147 943	185 301	210 365	224 713	228 582
татарлар	55 984	79 758	108 127	191 925	281 849	312 626	327 982	248 954	204 229	204 171
немістер	2 613	51 094	92 571	659 751	839 649	900 207	957 518	353 441	178 409	180 832
корейлер		42	96 457	74 019	78 078	91 984	103 315	99 665	100 385	103 456
түріктер		68	523	9 916	18 397	25 820	49 567	75 900	97 015	98 013
әзербайжандар			12 996	38 362	56 166	73 345	90 083	78 295	85 292	87 190
белорустар		25 584	31 614	107 463	197 592	181 491	182 601	111 927	66 476	63 694
дүңгендер	4 888	8 455	7 415	9 980	17 283	22 491	30 165	36 945	51 944	55 819
күрдтер			2 387	6 109	12 299	17 692	25 425	32 764	38 325	40 026
тәжіктер		7 666	11 229	8 075	7 166	19 293	25 514	25 657	36 277	37 112
поляктар	1 254	3 762	54 809	53 102	61 335	61 136	59 956	47 297	34 057	33 901
шешендер		3	2 639	130 232	34 492	38 256	49 507	31 799	31 431	31 809
қырғыздар					9 612	9 352	13 718	10 925	23 274	б/з
башқұрттар	2 528	841	3 450	8 742	21 134	32 499	41 847	23 224	17 263	17 073
ингуштар		3	322	47 867	18 356	18 337	19 914	16 893	15 120	б/з
молдовандар		2 855	2 992	14 844	25 711	30 256	33 098	19 458	14 245	б/з
гректер		157	1 374	55 543	39 241	49 930	46 746	12 703	8 846	б/з
мордвалар	11 911	27 244	25 334	25 499	34 129	31 424	30 036	16 147	8 013	б/з
чуваштар		2 267	6 590	11 255	22 690	22 310	22 305	11 851	7 301	б/з
еврейлер	1 651	4 499	19 240	28 048	26 954	22 762	18 492	6 743	3 485	б/з
басқалары		30 591	70 342	101 379	136 606	142 668	17 4670			б/з
барлығы		6 198 469	6 151 102	9 309 847	12 848 573	14 684 283	16 464 464	14 953 126	16 009 597	16 675 392

Қазақтар

Қазақтар еуропоидтық пен оңтүстіксібірлік моңғолоидтық нәсілі аралығында өтпелі орын алады. Қазақтардың ата-бабалары қазіргі Қазақстанның аумағында біздің заманымызға дейінгі 1 ғасырда қоныстанған. XV ғасырдың ортасында олар жеке этностық топ ретінде қалыптасып, XVI ғасырдың ортасында біртұтас хандық (мемлекет) құрды.Қазақтар еуропалық-азиялық субконтинеттің көшпелі-мәдени өркениетінің тұңғыш мұрагерлері болып табылады. 1917 жылғы төңкеріске дейін қазақтар саны 6,2 млн-ға жеткен еді. Ол түркі тілдес ұлттардың ең ірісі болған. Әлем халықтары арасында саны жағынан қазақтар 70-орын алады. Тілдік тұрғыда олар алтай тілдік әулетінің түркі тобына, діни нанымы жөнінен исламның суннит бағытына жатады.

Қазақтар республиканың барлық аудандарында тұрады, бірақ олардың үлесі әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстан аймақтарында өте басым. Ежелден-ақ қазақ халқы жайылымдық мал шаруашылығы саласында шеберлігімен және жайылымды құрайтын өсімдіктердің құрамын жетік білуімен ерекшеленеді. Қазіргі уақытта қазақтар ел шаруашылығының, ғылым мен техниканың және мәдениеттің барша саласында белсенді жұмыс істеп, жетекші қызмет атқарады.

Орыстар

Орыстар негізінен солтүстіктегі астықты аудандарда тұрады (Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Павлодар облысының солтүстігі).

Украиндар

Украиндар да орыстармен аралас қоныстанған, бірақ олардың үлесі Қостанай және Ақтөбе облыстарында көбірек.

Беларустар

Беларустардың көпшілігі Солтүстік Қазақстанда тұрады. Орыстар, украиндар мен беларустар қазақтар тәрізді шаруашылықтың барлық салаларында еңбек етеді.

Өзбектер

Өзбектер оңтүстіктегі Өзбекстанмен көршілес суармалы егіншілік аудандарда шоғырланған.

Немістер

Немістер республиканың солтүстігі мен оңтүстігінде және Қарағанды облысында көп. Олар негізінен егіншілік, сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады.

Татарлар

Татарлар Қазақстанның солтүстігіндегі ескі қалаларда, әсіресе Петропавл, Семей мен Оралда қоныстанған. Олардың саны қалаларда басым, көбінесе халыққа қызмет көрсету, сауда салаларында жұмыс істейді.

Кәрістер

Кәрістердің басым көпшілігі республиканың оңтүстігінде, әсіресе Қаратал өзенінің маңында және Сырдарияның төменгі ағысында, өздері алғаш рет күріш егудің негізін салған жерлерінде тұрады.

Ұйғырлар, дүнгендер

Ұйғырлар - Алматы облысы, дүнгендер - Жамбыл облысы аумағында. Олар суармалы егіншілік, әсіресе бақша өсірумен айналысады.