Айыртау ауданы
Айыртау ауданы — Солтүстік Қазақстан облысының оңтүстік-батысындағы әкімшілік аудан. 1928 жылы құрылған.
| Қазақстан ауданы | |
| Айыртау ауданы | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Облысы | |
| Аудан орталығы | |
| Ауылдық округтер саны |
14 |
| Ауыл саны |
76 |
| Әкімі |
Ерболат Мұратұлы Бекшенов |
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Саумалкөл ауылы, Уәлиханов көшесі, №44 |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
53°17′28″ с. е. 68°05′55″ ш. б. / 53.29111° с. е. 68.09861° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 53°17′28″ с. е. 68°05′55″ ш. б. / 53.29111° с. е. 68.09861° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты | |
| Жер аумағы |
9620 км² |
| Уақыт белдеуі | |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
32 638[1] адам (2023) |
| Ұлттық құрамы |
орыстар (46,69%), қазақтар (39,78%), немістер (3,87%), украиндар (3,66%), татарлар (1,84%), беларустар 1,38%), басқа ұлт өкілдері (2,78%)[2] |
| Сандық идентификаторлары | |
| Пошта индексі |
150100-150123 |
| Автомобиль коды |
15 |
|
| |
Географиялық орны өңдеу
Ауданның аумағы 9,6 мың шаршы километр. Аудан орталығы - Саумалкөл ауылы. Аудан батысында Ғабит Мүсірепов және Шал ақын аудандарымен, солтүстiгiнде Есiл ауданымен, солтүстік-шығысында Тайынша ауданымен, шығысы мен оңтүстігінде Ақмола облысының Зеренді, Сандықтау аудандарымен шектесiп жатыр.
Тарихы өңдеу
Володар ауданы 1928 жылы 3 қыркүйекте құрылды. Орталығы Володар ауылы болып, құрамына 22 ауылдық кеңес енді.
1930 жылы Володар ауданынан және жартылай Рузаев, Урицкий, Ленин, Октябрь аудандарының жерінен Айыртау ауданы құрылды.
Айыртау ауданы 1932 жылы Қарағанды, 1936 жылы Солтүстік Қазақстан, 1944 жылдан бастап Көкшетау облысының құрамына енді.
1954 жылы Жаркент ауылдық кеңесі құрылды. Трудовой ауылдық кеңесі Каменный брод, Қарамұңлы ауылдық кеңесі Красный, Интернациональный ауылдық кеңесі Қоскөл, Красноозёрный ауылдық кеңесі Октябрь, Айыртау ауылдық кеңесі Шалқар, Мищен ауылдық кеңесі Привольный, Жоғарғы Бұрлық ауылдық кеңесі Төменгі Бұрлық ауылдық кеңесіне қосылды. Привольный ауылдық кеңесі Сокологоров және Сазанов ауылдық кеңесі Ковыльный ауылдық кеңесі болып өзгертіліп, Қалмақкөл ауылдық кеңесі таратылды.
1955 жылы 5 ауылдық кеңес жаңадан құрылған Қазан ауданына, 3 ауылдық кеңес Чистопол ауданына берілді.
1957 жылы Целинный ауылдық кеңесі құрылды.
1959 жылы Ақсу ауылдық кеңесі таратылды. Цуриков ауылдық кеңесі Имантау, Горноозёрный ауылдық кеңесі Жетікөл, Шалқар ауылдық кеңесі Ерназар ауылдық кеңесіне қосылды.
1960 жылы Матвеев ауылдық кеңесі Константинов ауылдық кеңесіне қосылды.
1962 жылы Ақанбұрлық ауылдық кеңесі Құсбек болып өзгертілді.
1963 жылы Айыртау және Қазан аудандары біріктіріліп, Володар ауданы құрылды.
1964 жылы Қоскөл ауылдық кеңесі Антонов болып өзгертілді. Чистопол ауданынан 3 ауылдық кеңес қосылып, Рузаев ауданына 2 ауылдық кеңес берілді.
1965 жылы Камышен ауылдық кеңесі таратылды.
1966 жылы Ерназар ауылдық кеңесі Орлов, Жаркент ауылдық кеңесі Айыртау, Красный ауылдық кеңесі Қазан, Октябрь ауылдық кеңесі Сырымбет болып өзгертілді.
1967 жылы Арықбалық ауданы қайта құрылып, оған 4 ауылдық кеңес берілді.
1968 жылы Орлов ауылдық кеңесі Жетікөл ауылдық кеңесіне қосылды.
1972 жылы Елец, 1973 жылы Златогор, 1975 жылы Дәуқара ауылдық кеңестері құрылды.
1977 жылы Айыртау ауылдық кеңесі құрылып, бұрыннан болған аттас ауылдық кеңес Светлов болып өзгертілді.
1980 жылы Аксёнов ауылдық кеңесі құрылды.
1993 жылы Володар ауданы Айыртау ауданы болып өзгертілді. Бұрынғы ауылдық кеңестер шекарасында ауылдық округтер құрылды.
1997 жылы 25 сәуірде Айыртау, Аксёнов, Дәуқара, Елец, Каменный брод, Қамсақты, Луначар, Светлов ауылдық округтері таратылып, 2 мамырда Айыртау ауданына таратылған Арықбалық ауданының аумағы қосылды. Ал 3 мамырда Көкшетау облысы таратылып, аудан Солтүстік Қазақстан облысына берілді.
2000 жылы Лобанов, Қаратал, Қамсақты, 2005 жылы Елец ауылдық округтері құрылды.[3]
Шаруашылығы өңдеу
Аудан тұрғындары негізінен егіншілікпен, мал өсірумен айналысады. Ауыл шаруашылығына пайдаланатын жер көлемі 735,5 мың га, оның ішінде егістік жері 437,1 мың, шабындығы 13,4 мың, жайылымы 285,0 мың. Орманды алқап 142,0 мың га, 29,9 мың га жерді өзен-көл алып жатыр. Саумалкөл ауылы арқылы Қостанай — Көкшетау — Қарасу темір жолы өтеді.
Жер бедері өңдеу
Жер қыртысы батыста Есіл өзенінің Аққанбұрлық, Иманбұрлық салаларымен, солтүстігінде қазаншұңқырлармен тілімденіп, ойлы-қырлы болып келеді. Батысында Имантау (661 м), Жақсыжаңғызтау (730 м) және Сырымбет (Жаманшоқы) сияқты таулы-жоталы әсем аймақ орналасқан. Климаты континенттік, қысы суық, жазы ыстық келеді. Қаңтардың орташа температурасы — -17- 18°С, шілдеде 18-20°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 300-350 мм, орманды-таулы бөліктерде 370 мм. Жақсыл, Жаңғызтау, Имантау, Шалқар, Саумалкөл, Үлкен Қоскөл т.б. тұщы көлдер орналасқан. Аудан жері орманды-далалық аймаққа жатады. Топырағы — қаратопырақты, орманды жерде күлгін болып келеді. Далалы жазықта шоққайың, қарағай, шалғын, қыратты жерінде қарағайлы-қайыңды тоғайлар, өзен бойларында қызыл селеу т.б. аралас шөптер өседі. Ашық дала негізінен егістікке, шабындық және жайылым ретінде пайдаланылады. Аңдардан далаларда: қасқыр, түлкі, қоян; ормандарда: елік, бұлан, тиін; өзен-көлдерде құстардан: қаз, үйрек, аққу, қызғыш, құр, тауқұдірет, жылқышы мекендейді; балықтан: табан, шортан, алабұға бар.
Әкімшілік бөлінісі өңдеу
76 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2009) |
|---|---|---|---|
| Антонов ауылдық округі | Антоновка ауылы | 7 | 2872 |
| Арықбалық ауылдық округі | Арықбалық ауылы | 6 | 4622 |
| Володар ауылдық округі | Саумалкөл ауылы | 7 | 13435 |
| Гусаков ауылдық округі | Гусаковка ауылы | 4 | 1806 |
| Елец ауылдық округі | Елецкое ауылы | 4 | 722 |
| Имантау ауылдық округі | Имантау ауылы | 2 | 2831 |
| Константинов ауылдық округі | Константиновка ауылы | 6 | 2677 |
| Қазан ауылдық округі | Қазан ауылы | 7 | 2231 |
| Қамсақты ауылдық округі | Қамсақты ауылы | 6 | 2368 |
| Қаратал ауылдық округі | Қаратал ауылы | 5 | 1070 |
| Лобанов ауылдық округі | Лобаново ауылы | 4 | 2740 |
| Сырымбет ауылдық округі | Сырымбет ауылы | 8 | 2415 |
| Төменгі бұрлық ауылдық округі | Төменгі Бұрлық ауылы | 2 | 1505 |
| Украина ауылдық округі | Кирилловка ауылы | 8 | 2835 |
Халқы өңдеу
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[4] | 1999 | 2009[5] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 34165 | ▼32420 | ▲47101 | ▼46457 | ▲48988 | ▲58324 | ▼44129 | ▼35718 |
Тұрғындар саны 36 951 адам (2019). Ұлттық құрамы: орыстар — 47,06%, қазақтар — 39,02%, украиндар — 3,95%, немістер — 3,98%, татарлар — 1,80%, беларустар — 1,43%, поляктар — 0,82%, ингуштар — 0,37%, армяндар — 0,13%, мордвалар — 0,11%, басқа ұлт өкілдері — 1,34%.
Экономикасы өңдеу
Ауданда 2010 жылғы 1 қаңтарға 396 кәсiпорын тiркелген, оның iшiнде 2 - iрi, 45 - орта, 349 - шағын кәсiпорындар. Олардан 169 заңды тұлға мемлекеттiк меншiк нысанына, 227 - жеке меншiк нысанына жатады. Ауданда облыстың ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнiң 8,4 пайызыы (20 106,0 млн.теңге) өндiрiлген. Өнеркәсiп кәсiпорындарымен (қаржылық емес корпорация секторы) 1 451,8 млн.теңгеге өнiм өндiрiлген, облыстағы үлесi 2,1%. Өнеркәсiп өнiмiнiң физикалық көлемiнiң индексi 115,8% құрайды.
Бөлшек тауарайналымның көлемi (қоғамдық тамақтандырусыз) 612,8 млн.теңге сомасын құрады. Тауарайналымның физикалық көлемiнiң индексi 138,1%. 2009 жылдың басына аудан кәсiпорындарының негiзгi құрал-жабдықтары 16 788,3 млн.теңге соманы құрап, тозу деңгейi 35,6% болды. Негiзгi капиталға салынған инвестиция көлемi 1 983,5 млн.теңге құрады. Пайдалануға 12,5 мың шаршы метр тұрғын үй берiлдi. Ауданның экономикасында 28,4 мың адам жұмыс iстейдi.
Орташа айлық жалақы (кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын шағын кәсiпорындарсыз) өткен жылмен салыстырғанда 23,9% өсiп, 37 330 теңгенi құрады. Нақты жалақы 15,8% өстi. Орташа жан басына шағып есептегенде атаулы ақшалай табыс 26 922 теңге құрады. Орташа жан басына шаққандағы күн көрiстiң ең төменгi деңгейiнiң шамасы жыл аяғына 11 513 теңге құрады.[6]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісінің тарихы бойынша анықтамалық (29 шілде 1936 ж. - 1 қаңтар 2007 ж.)
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары
- ↑ Қазақ ұлттық энциклопедиясы