Қаратал ауданы
Қаратал ауданы — Жетісу облысының солтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық-әкімшілік бірлік. Орталығы – Үштөбе қаласы. Аудан 1928 жылы құрылған.
| Қазақстан ауданы | |||
| Қаратал ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны |
9 | ||
| Қалалық әкімдіктер саны |
1 | ||
| Ауыл саны |
34 | ||
| Қала саны |
1 | ||
| Әкімі |
Ұлан Әлдибекұлы Досымбеков | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы |
Үштөбе қаласы, Қонаев даңғылы, №9 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары |
45°14′40″ с. е. 77°58′44″ ш. б. / 45.24444° с. е. 77.97889° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°14′40″ с. е. 77°58′44″ ш. б. / 45.24444° с. е. 77.97889° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Құрылған уақыты |
1928 | ||
| Жер аумағы |
24,2 мың км² | ||
| Уақыт белдеуі | |||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны |
40 365[1] адам (2023) | ||
| Ұлттық құрамы |
қазақтар (63,11%), орыстар (21,47%), корейлер (6,62%), күрдтер (4,72%), шешендер (1,22%), басқалары (2,86%)[2] | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Пошта индексі |
041000-041013[3] | ||
| Автомобиль коды |
19 | ||
|
| |||
Географиялық орны, жер бедері өңдеу
Солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданымен, шығысында Сарқан, Ақсу аудандарымен, оңтүстік-шығысында Ескелді ауданы және Талдықорған қаласымен, оңтүстігінде Көксу ауданымен, батысында Алматы облысының Балқаш ауданымен шектесіп жатыр.
Аудан Балқаш ауданымен шектесер батысында Сарыесікатырау шөлінің шығысын ала Лөкқұм, Жетіжал, Жаманқұм, Бестас, Иіржар, Сүртке құмдары жайласа, Кербұлақ ауданымен шектесер оңтүстік-батысында Аралқұм құмы жатыр. Ауданның шығысында аласа келген Үшқара тауы орналасқан. Ауданның орталық бөлігімен Жетісудың жеті өзенінің бірі Қаратал ағып өтеді. Оған Жетісу (Жоңғар) Алатауының қарлы шындарынан бастау алатын Тентек, Көксу өзендері құйылады. Солтүстік бөлігінде Қаратал өзені Балқаш (Көкшетеңіз) көліне құяды. Балқаштан басқа аудан аумағында үлкенді-кішілі Үшкөл, Қаңбақты, Шораяқкөл, Қаңғай, Сарыкөл, т.б. көлдер бар. Аудан аумағыңда түз бен натрий сульфаты, құрылысқа қажетті 398 материалдар (Қайрақты тауында), кварц (Ақтаспалы кені), т.б. кен орындары бар. Ауданның ең биік жері оңтүстік-шығысында орналасқан Бурақой тауы (985 м). Одан басқа аудан жерінде Бақалы, Бастөбе, Ақтасты, Қайрақты, Ақынбай шоқылары бар.
Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі өңдеу
Ауданның климаты тым континенттік. Қысы оңтүстік-шығысыңда біршама жұмсақ, солтүстігінде суық. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы -10-14°С. Жаз айлары ыстық, және қуаң. Шілде айының орташа температурасы 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 200-400-мм-ді құрайды. Жерінің басым бөлігі құмды, құмайтты, өзен аңғарлары мен көл бойларының топырағы сазды, шалғынды-сазды, оңтүстігінің топырағы сұр, бозғылт қоңыр топырақты. Топырақтарына жусан мен изен, еркекшөп (көкпек), теріскен, сұлыбас, қызыл мия, жантақ, бидайық, өзен-көл бойларында қамыс, құрақ өседі. Солтүстік-батысының құмды өңірінде сексеуіл, тобылғы, жыңғыл, ал Қаратал өзені бойында тал, тораңғы тоғайлары кездеседі. Ауданның аласа таулы өңірінде елік пен қоян, қасқыр мен түлкі жортады. Жазық даласында дуадақ, құр, өзен-көлдерде қаз, үйрек, бірқазан, қырғауыл мекендейді. Қамысты-қорысты жерлерінде жабайы шошқа (доңыз) кездеседі. Кезінде (20 ғ-дың 40-50 ж.) Қараталдың сағасында және ну қамысында жолбарыс мекендеген. Ауданның жаз жайлауы Жетісу (Жоңғар) Алатауында, қыстауы құм ішінде.
Халқы өңдеу
| 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989[4] | 1999 | 2009[5] | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 57678 | ▼46676 | ▲52401 | ▼52118 | ▲54655 | ▼46744 | ▲47824 | ▼40525 |
Аудан халқының саны 46 914 адам (2019), ұлттық құрамы: қазақтар (62,32%), орыстар (21,91%), ұйғырлар (0,96%), украиндар (0,13%), күрдтер (4,50%), татарлар (0,69%), түріктер (0,09%), шешендер (1,27%), немістер (0,49%), корейлер (7,07%), басқалары (0,57%).
Ауылдық округтер өңдеу
Аудандағы 35 елді мекен 1 қалалық әкімдікке және 9 ауылдық округке біріктірілген:
| Ауылдық округтері | 2009 | 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Ерлер 2009 | Ерлер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен | Әйелдер 2009 | Әйелдер 2021 | 2021 2009-ға пайызбен |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Айтуби ауылдық округі | 1526 | ▼1521 | 99,7 | 792 | ▼773 | 97,6 | 734 | ▲748 | 101,9 |
| Балпық ауылдық округі | 2224 | ▼1937 | 87,1 | 1111 | ▼986 | 88,7 | 1113 | ▼951 | 85,4 |
| Бастөбе ауылдық округі | 5603 | ▼4940 | 88,2 | 2781 | ▼2484 | 89,3 | 2822 | ▼2456 | 87 |
| Бәйшегір ауылдық округі | 1212 | ▼1108 | 91,4 | 630 | ▼562 | 89,2 | 582 | ▼546 | 93,8 |
| Елтай ауылдық округі | 1262 | ▼1231 | 97,5 | 636 | ▼628 | 98,7 | 626 | ▼603 | 96,3 |
| Ескелді ауылдық округі | 3169 | ▼2847 | 89,8 | 1605 | ▼1426 | 88,8 | 1564 | ▼1421 | 90,9 |
| Жолбарыс батыр ауылдық округі | 2812 | ▼2584 | 91,9 | 1449 | ▼1357 | 93,7 | 1363 | ▼1227 | 90 |
| Қызылбалық ауылдық округі | 1407 | ▼1185 | 84,2 | 722 | ▼597 | 82,7 | 685 | ▼588 | 85,8 |
| Тастөбе ауылдық округі | 1093 | ▼1090 | 99,7 | 568 | ▼565 | 99,5 | 525 | 525 | 100 |
| Үштөбе қалалық әкімдігі | 27516 | ▼22082 | 80,3 | 13044 | ▼11302 | 86,6 | 14472 | ▼10780 | 74,5 |
| ЖАЛПЫ САНЫ | 47824 | ▼40525 | 84,7 | 23338 | ▼20680 | 88,6 | 24486 | ▼19845 | 81 |
Шаруашылығы өңдеу
Ауданда 1995 жылға дейін биязы жүнді қой, оған қосымша сүтті-етті, сүті мол, күріш, жылқы, көкөніс, бақша, қант қызылшасын өсіруге маманданған 12 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі, 1 тәжірибе шаруашылығы болған. Олардың негізінде қазір (2002 ж.) ауданда 121 шаруашылық нысаны, оның ішінде 22 өндіріс көсіпорыны, 22 ауыл шаруашылығы құрылымы, 2 құрылыс мекемесі, 4 көлік пен байланыс кәсіпорны, 35 шағын көсіпорын, 858 сауда орны бар 5 базар тіркелген. Сондай-ақ, 359 шаруа қожалығы құрылған. Ауыл шаруашылық өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ұйымдардың ірілері — "Қаратал" акционерлік қоғамы. "Тастөбе-Бірлік", "Бекагро", балық аулаумен айналысатын "Көпбірлік", пияз өсірумен шұғылданатын "Ақиқат", күріш өсіретін "Үштөбе", "Правда" серіктестіктері ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативтері, "Тәжірибе" ауыл шаруашылығы ӨК, "Үштөбе тәжірибе-механикалық зауыты", "ДостарҚаратал" акц. қоғамдары (қоспажем өңдірісі), "Қаратал" баспаханасы. Қаратал ауданы телекоммуникация бөлімшесі (байланыстың қазіргі заманғы үлгілері-интернет, серіктік байланыс жүйесі көптеп енгізілуде).
Ауданның 514,7 мың га жері (2001) ауыл шаруашылығына жарамды. Оның ішінде 19,3 мың га егістік, 481,5 мың га жайылым, 11,1 мың га шабындық бар. Қ. ауданында 8,1 мың ірі қара, 68,2 мың қой мен ешкі, 4,5 мың жылқы, 5,0 мың шошқа, 70,0 мың құс болды (2002).
Инфрақұрылымы өңдеу
Ауданда 125 төсектік орталық аурухана, емхана, округ орталықтарында ауылдық дәрігерлік амбулаториялар (5) мен фельдшер-акушерлік пунктер (17) елге қызмет көрсетеді. Білім беру мекемелерінен 20 орта мектеп, 2 мектеп-гимназия, балалар мен жасөспірімдердің спорт мектебі, кәсіптік-техникалық және әскери-техникалық мектептер жұмыс істейді. Бұлардан басқа Үштөбе балалар үйі мен балабақша бар. Ауданда орталық және 2 ведомстволық кітапхана, аудандық мәдениет үйі, ведомстволық 5 мәдениет үйі мен 6 клуб жұмыс істейді. Оларда үш халықтық көркемөнерпаздар ұжымы: "Қаратал әуендері" ұлт аспаптар оркестрі, "Қызғалдақтар" вокалды ансамблі, корейдің "Самульнорн" ансамблі өнер көрсетеді. Қаратал ауылының автомобиль жолының Ұзындығы 326 км, оның 236 км асфальттанған. Аудан жерімен Үштөбе - Талдықорған-Алматы, ҮштөбеХонсу, Үштөбе-Көпбірлік автотрассалары өтеді. Үштөбе стансасы Орталық Азия елдерімен, Ресейдің қалаларымен, сонымен қатар Қытаймен байланыстырады.
Танымал тұлғалары, ескерткіштер өңдеу
Ауданнан Қазақстанның халық артисі Қ.Байсейітов, Қазақстанның халық артисі, Мемлекеттік сыйлық лауреаты Б.Римова, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері М.Бестібаев, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі К.Тоқаев, және т.б. елге танымал тұлғалар шыққан.
Қаратал ауданы аумағында саяси қуғын-сүргін құрбандарына шалдыққандарға арналған мемориалдық ескерткіш аудан орталығы — Үштөбе қаласында орналасқан (1999). Қаратал өзенінің Балқашқа құяр тұсына таяу "Қарақойын" төбесіне ел ардақтылары Жөлмеңде, Пышан, Арқабай, Аманбай, Иеке, т.б. құрметіне орнатылған гранитті екі ескерткіш пен үш тоғанды белгі (1995), Балқаш көліне таяу ұйыққұм құмындағы тас пен топырақтан үйілген зират, Жымбұлақ ауылының шығысындағы Сарықамыс сайындағы тас кескіндер және Үштөбе-Талдықорған автотрассасының 20, 8, 22, 26 және 28-км-ндегі топырақ және тас үйіндісінен тұратын қорғанды зираттар тобы бар.[7]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- ↑ Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- ↑ Қазақстан почталық индекстері
- ↑ Ресей империясы, КСРО халық санақтары
- ↑ ҚР халық санақтары
- ↑ 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
- ↑ Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі-түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3