Жалпы психология

'Жалпы психология – мұнда психология ғылымының іргелі теориялық категориялары баяндалады. Сонау Стагерит Аристотель мен әл-Фараби, Абай Құнанбаев, Жүсіпбек Аймауытов еңбектерінде жалпы психологияның мәселелері үш топқа бөлінген. Олар:

1. танымдық процестер (зейін, түйсік, қабылдау, елес, ес, ойлау,мсөйлеу, қиял);
2. екінші топ – сезім-эмоция мәселелерін қамтыса,
3. үшінші топ – ерік-жігер, қажыр-қайрат мәселелерін баяндайды.

• Ал ғылыми психологияда, әсіресе, кеңес психологиясында бұл мәселе кеңес психологтарының айтуынша жалпы психология мәселелеріне байланысты 30-40жж. Г.С.Костюк, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, А.А.Смирнов, Б.Г.Ананьев, Б.М.Теплов еңбектерінде жалпы психология мәселелерін сонау бір кездегі Аристотель, әл-Фараби, Абай линиясымен түсіндіруді қолдады. Аталған ғалымдардың айтуынша жалпы психология психикалық құбылыстардың, дәлірек айтсақ, таным процестеріне, сезім-эмоция, ерік-жігер процестерін бір төбе, одан соң психикалық қасиеттер (қызығу, темперамент, мінез, қабілет) және психикалық қалып немесе көңіл күй ретінде үшке бөліп, оның теориялық аспектілерін, әдістемелік негіздерін баяндайды. Бұл принцип жалпы психологияда күні бүгінге дейін сақталып келеді. Шығып жатқан сан алуан оқулықтар мен оқу құралдарында, олардың авторлары да осы принцип бойынша жалпы психология мәселелерін түйіндейді. Психологияның сан алуан салалары (жалпы саны 50-ге жуық) өзінің әдіснамалық бастауларын жалпы психологияға негіздеп, баяндайды. Психология салаларының ішінде бұл принцип жас, даму, жас ерекшелік, педагогикалық, медициналық т.б. салалары осы принциптің төңірегінде дүниеге келген.
• Адамның танымдық процесі – сезімдік және ақыл-ой сатылары арқылы жүзеге асады деп үйретеді. Дүние туралы алғашқы мәліметті адам сезім мүшелері арқылы алады. Сезім мүшелерінің бастысы – көз. Халық көру мүшесі – көзді қос шамшырақ деп ерекше қастерлеген. Расында да, көрмеген нәрсенің түр-түсі, формасы туралы адам санасында дұрыс ұғым тумайтыны хақ. Халықтың «Көрмегенге көсеу таң», «Көрмей білмейсің» дейтін мақалдары осындай жайтта туған. «Көп жасаған білмейді, көпті көрген біледі», «Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра» іспеттес мақалдар да осы пікірімізді онан сайын толықтыра түседі.
• Мақал-мәтелдерде адам түйсіктері ақыл, ой, сезім процестерімен байланыста болса ғана өз мәніне ие болатындығы, («Көңілдегі сырды көз біледі», «Көз көрмей, көңіл сенбес», «Жүректің сырын, көздің нұры паш етер»), сондай-ақ, адамның сезім мүшелерінің тану қабілетінің шегі жоқ екендігі жөнінде де тиісті мағлұматтар берілген («Көз көруге тоймайды, құлақ естуге тоймайды»). Мақал-мәтелдерден танымның сезімдік және ақыл-ой басқыштарының бір-бірімен байланысы туралы айтылған қызықты жайттарды да көптеп кездестіруге болады. Сыртқы дүниенің толып жатқан құбылыстарының барлығын тікелей сезу қиын. Дүниеде біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарда мол. Адам есітіп-көргенін, сезіп-сипағанын ақылға салып өңдеп, бір-бірімен салыстыра, талдай жинақтап, жалпылай алу қабілетіне ие болады.
• Жанама, жалпылай, сатылап тану арқылы біз құбылыстардың ішкі мәніне, олардың бірінің себеп, екіншісінің салдары екендігіне, бірінің екіншісінен туып отыратындығына көзіміз жетеді. Мәселен, «Бой жетпеген жерге ой жетеді», «Көз көрмеген жерге сөз жетеді», «Көз жеткізер, көз жеткізбегенді сөз жеткізер» деген мақалдарда біз жоғарыда айтқан таным процесінің негізгі екі сатысының өзара байланысы мейлінше анық та, айқын айтылған. Атап айтқанда, «Көз жеткізер, көз жеткізбегенді сөз жеткізер» деген мақалдың мәні адамда болатын сигнал жүйелерінің болмысын (адам миындағы бірінші, екінші сигнал жүйелері Қ.Ж.) және олардың арасындағы байланысты жақсы аңғартады. Халық көру мен ой, сөз арқылы танып білудің арасында елеулі айырмашылық бар екенін жақсы аңғара алған.
• Бұл жерде «Көз жеткізер» деген сөз тек көз туралы айтылып қоймай, жалпы мағынада, яғни сезім мүшелері арқылы танып білу жөнінде де айтылып отыр. Көз, құлақ, тері т.б. сезім мүшелерінің жұмысы – бірінші сигнал жүйесінің қызметі болып табылады. Ал, «сөз жеткізер» тіркесін қазіргі ғылыми тілмен айтатын болсақ, бұл – екінші сигнал жүйесі арқылы танып білу деген сөз. Сөз бен ой түйсіктері арқылы тікелей бейнеленген нәрселердің ішкі мәнісін, негізгі сырын тереңірек ажыратуға мүмкіндік беретін өте күрделі психикалық құбылыстар.
• Ерте кездің өзінде-ақ адамдар сыртқы ортаны тануда практиканың, тәжірибенің, маңызы зор екенін көре білген. Таным процесінің басынан аяғына дейін, яғни тікелей пайымдаудан абстракты ойлауға дейін іс-әрекет, тәжірибе қосарласа жүріп отырады. Практика – дүниетанудың негізгі бағытын көрсетіп отыратын басты өлшем екендігін мақал-мәтелдер былайша тұжырымдайды: «Шынайы еңбек, алғыр ой – анық досың, біліп қой», «Көп көрген – нұсқа, көп істеген – ұста», «Саусақ бірікпей ине илікпейді», «Сөзің қысқа болсын, қолың ұста болсын» т.б. Бұларда іс-әрекеттің арқасында ғана адам өзінің мақсатына жететіні, тек осылай еткенде ғана оның дүниені толық тани алатыны айтылған. Адам психологиясының жетіліп, қалыптасуы бір күннің ісі емес, ол ұзақ уақытты қажет етеді, мұндай қабілетке кісі үнемі оқу, үздіксіз іздену арқылы жетеді. Мәселен, «Көргеннен көрмегенім көп, білгеннен білмегенім көп», «Көргенің бір тоғыз, көрмегенің тоқсан тоғыз», «Естімеген елде көп», «Адам туа білмейді, жүре біледі», «Сөйлей-сөйлей шешен боласың, көре-көре көсем боларсың» деген мақалдардан осы идеяны жақсы аңғарамыз. Өмірді танып білу шексіз процесс.
• Танымның қайнар бұлағы – қоғамдық тарихи тәжірибе. Адам психологиясының, сана-сезімінің біртіндеп қалыптасуы ортаға, ұжымға тәуелді екендігін де мақал-мәтелдер көрсете алған. Мәселен, «Жақсымен жүрсең -жақсы боларсың, жаманмен жүрсең – жын ұрып, бақсы боларсың», «Көп жастың ішінде бір кәрі болса, бала болар; көп кәрінің ішінде бір бала болса, дана болар» т.б. осы іспеттес аталы сөздер жоғарыда айтқан тұжырымды қуаттайды. Мақал-мәтелдер адамдарды ақыл-ой, сана-сезім жағынан екі топқа бөледі. Біріншісі, ақыл-парасаты мол, ойлы адамдар да, екіншісі, бұған қарама-қарсы, істің парқына оншама бара бермейтін, оған үстіртін қарайтындар. Халық ұғымында ақыл баға жетпес қазына. Білім, тәжірибе, тәлім-тәрбие – адам ақылының нәр алатын бұлақтары. Халқымыз: «Ақылдылар шымыр келер, ақымақтар қыңыр келер», «Саналы адам сағыңды сындырмас, санасыз адам жағыңды тындырмас», «Ақымақтың ақылы білегінде, ақылдының ақылы жүрегінде», «Ақылды адам батпан-ақ, ақылсыз адам адам сасқалақ» деу арқылы ақылды адам мен ақымақ адамның психологиялық портретін, өздеріне тән ерекшеліктерін жақсы көрсеткен. Ақыл – ерен еңбектің жемісі. Ақылды болу үшін көп үйреніп, көп білу керек. Ақыл өте қымбат қасиет, оны ерекше қадір тұтқан абзал, білім мен ақыл – егіз. Аталмыш идеяны мына мақалдар да жақсы көрсетеді: «Алтын шірімейді, ақыл арымайды», «Бой жетпеген жерге ой жетеді», «Ақыл азбайды, білім тозбайды», «Ақыл – дария, алсаң да таусылмас». Ақыл адамның, ес, жад қасиетімен де тығыз байланысты. Бұлар бірінсіз бірі алысқа бара алмайды. Адамда ақыл мен естің егіз болып келуі – таптырмайтын сапа. Сондықтан да, халық «Ескінің бәрі естен шықпайды, жаңаның бәрі жайнап тұрмайды», «Байлауы жоқ шешеннен үндемеген есті артық», «Есті ірілік көрсетпес» деп ақылды, есті адамдарды жұртқа үнемі үлгі етіп отырған.
• Тіл адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын құралы. Жеке адам психологиясының да, қоғамдық ой-сананың да дамып жетілуі үшін тілдің атқаратын рөлі ұшан-теңіз. Тілді меңгеру, шешендік өнерге жетілу адамға оңайлықпен келмейді. Халқымыз «Өнер алды – қызыл тіл», «Тіл – алмас семсер» дейді. Оны өмірге дұрыс пайдалана алмаса, ол адамның өзіне тиіп, ойсыратуы мүмкін. Мәселен, «Сүйреңдеген жаман тіл, сүйгеніңнен айырар», «Тура тілімді тия алмаймын, туғаныма сия алмаймын», «Басқа пәле – тілден» деген мақал-мәтелдерде тілдің ұстарадай қылпып тұрған нәрсе екендігі, оны өте шебер пайдалана білу қажеттілігі еске салынады. Әрине, кез келген адамнан шешендік өнерді талап ету артық; шешендік – табиғи дарындылық, ерінбей, жалықпай, үзбей ізденген үлкен еңбектің жемісі.сөйлеу мәдениетіне жетілу баршамызға ортақ міндет. Ақылға қонымды жақсы сөздің жанға жылы тиіп, адамды небір тамаша сезімдерге бөлейтіндігі, тек осындай шынайы сөздермен өрнектелген ой ғана әрі өткір, әрі әсерлі болатындығы белгілі. Мәселен, «Жақсы сөз – жанның тынысы, жақсы адам – елдің ырысы», «Жақсы сөз – жанға азық», «Күш жеңбегенді сөз жеңеді», «Қаһарлы сөз қамал бұзар» деген мақал-мәтелдерден сөздің адамға тигізетін әртүрлі әсері, айтылған сөз адамның көңілін көтеріп, оны шаттық сезімге бөлейтіні, сөздің шипалық қасиеті жақсы байқалады.
• Ақылдылықтың басты белгісі – дұрыстап сөйлей білу. Адамның басында қандай ой туса да, егер ол оны лайықты сөзбен бере алмаса, ол айтушыға да, тыңдаушыға да түсініксіз, күңгірт болады. Сөйлеу мәдениетіне жетілмейінше ақыл-ой мәдениетіне жетілу қиын. Халқымыздың ойға олақ, сөзге шорқақ адамдарды үнемі әжуалап келуі де осы мәселеге ерекше мән беруінен болса керек. Мәселен, «Сөйлей білмеген сөзді өзіне келтіреді», «Таппасаң сөздің жүйесін, отына өзің күйесің», «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі», «Құрғақ сөз бас ауыртар», «Қысыр сөзде қырсық көп» секілді мақалдарда сөйлеу өнерінен жұрдай жандар тәлкек етіледі, жастардың сөз өнеріне жетік болуы жайлы айтылады. Тыңдаушы адамның психологиясын ескергенде ғана сөз өз объектісіне дөп тиеді, қуатты да, қаһарлы болады. Бұл жөнінде халқымыз былай дейді: «Жүйелі сөз жүйесін табар», «Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле», «Сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді». Аз сөйлеп, көп ойлау, яғни үнемі логикаға жүгініп отыру да тамаша қасиет. Халқымыз осы жайтты да бізге қатты есткерткен. Сондықтан да, олар: «Көп сөз – күміс, аз сөз - алтын», «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар» деп түйген.
• Сөйлеу мәдениетіне ерекше жетілу шешендік өнермен тығыз байланысып жатады. Қазақ халқы шешендік өнерді ерекше құрметтеп, ондай өнері барларға төрден орын берген. Тілдің сырына қанық, оны дұрыс пайдалана білетін адамдар жайында мақалдар: «Жүзден біреу шешен, мыңнан біреу – көсем», «Шешеннің тілі – шебердің бізі», «Шешеннің сөзі ағып тұрған балдай» деп шешендік өнер кез келген адамнан табыла бермейтін қасиет екендігін, шешендік өнерге адам өмір бойы іздену, еңбектену арқылы жететіндігін еске салады. Мәселен, «Тілдің майын тамызып, сөздің балын ағызып, қас шешендер сөз айтар», «Шешеннің сөзі мерген, шебердің көзі мерген», «Көп ішінде сөйлеген – көсемдіктің белгісі; көпке сөзі ұнаған шешендіктің белгісі», «Шешен сөз бастар, батыр қол бастар» т.б. Мақал-мәтелдерде шешеннің сөзі қынаптан суырылған қылыштай өткір, соқырға таяқ ұстатқандай анық, ойға қуат, мағыналы да көркем, шешендік сөздің өткірлігі оның тек сырты сұлулығында емес, оның логикалық мазмұнында, шындықты жайып салып, көркем тілмен айтуында, дегендей салиқалы қорытындылар жасалады.
• Қуаныш пен қайғы, ашу мен ыза, борыш пен ар-намыс, ұялу мен наздану адам сезімінің сан алуан түрлері. Адамның сезім, эмоция дүниесі мақал-мәтелдерде жан-жақты сөз болған ақырып. Адам бәрінен бұрын ар. Абырой, адалдығымен ардақты, дейді халық. Адамгершілік қасиет ар-ұят, ождан ұғымдарымен тығыз байланысты. Ар-намысты қорғау, адамға аса жарасымды сипат. Осындай қасиет көздеген мақсатына жетпей қоймайтын табанды адамдардан жиі байқалады. Өз мініне іштей күйіну, өзін әділдікпен жазғырып отыру, тек өз басын ғана қадір тұтпай, өзгені де қастерлеп, құрметтеу – жақсы адамға тән қасиет. «Тәнім жаным садағасы, жаным арым садағасы», «Намысты нанға сатпа», «Өлімнен ұят күшті» деп халық ар-ұятты қастерлеу, намысқойлық – екенін, бірінен кездесе бермейтін қасиет, оның адамға қатты әсер етіп, санасына терең із қалдыратыны сонша («Арсыз қолым істеді, арлы бетім ұялды»; «Қолыңмен істегеніңді мойныңмен көтер»), мұндайда адам тіпті кірерге жер таппай, кісі бетіне қарай алмайтын халге ұшырайды, деп өте дұрыс қорытынды жасайды. Ал, арсыз болсаң адам болмағаның, адам деген ардақты атқа кір келтіргенің, деп түйеді енді бірде мақал-мәтелдер. Осындай арсыз адамдардың психологиясы жөнінде халық былайша тебіренген: «Арсызда ынсап жоқ, қанша білгіш десе де халық сүймес арсызды», «Арсыз қорқақ келеді».
• Адамның сезім-эмоцияларының ішіндегі ерекше көзге түсетіні – көңіл. Көңіл өте нәзік. Халық: «Көңіл бір атым насыбайдан қалады», деп бекерге айтпаған. Жаны таза адамдардың көңілі таза, сұлу келеді. «Көңілі ашықтың үні ашық», «Адам құлақтан азады, көңілден семіреді», «Көңілі сұлудың өңі сұлу». Адамның ішкі жан сырын, көңіл күйін оның бет-пішінінен, қас-қабағынан байқауға болады. «Көз – көңілдің айнасы», «Көңілі соқырдың – көзі соқыр» деген халық мақалдары осы ойымызды онан сайын дәлелдей түседі. Шектен шыққан көңілшектік, не қырғи қабақтық та жақсы қасиет емес. Оның біріншісі – ымырашылдықтың ағайыны болса, екіншісі кекшілдікпен үндесіп жатады. Жақсы адамға ашушаңдық та жараспайды. «Ашу – дұшпан; ақыл – дос», «Ашу тасыса ақыл төгілер», деп үйретеді халқымыз. Ашуға жүгіну әлсіздің ісі. Бұл адамның өзін меңгере алмауы, ерік тәрбиесінің кемістігі, ал ерік-жігері күшті адам орынсыз ашушаңдыққа, ұшқалақтыққа бара бермейді. Ұстамды, ақылды адам не істесе де ойланып істейді. Мәселен, «Ашу – пышақ, ақыл – таяқ, жона берсең таусылар», «Ашулы арындайды, ақылды баяндайды», «Ақылдан жақын дос бар ма, ашудан жаман қас бар ма?», «Ұрыс ырысты қашырар», «Ашулы баста ақыл жоқ» деген мақалдар адамға ақыл ғана дос, орынсыз күйіп-пісу ашушаңдық – жарамсыз сипат, бұл адамды орынсыз қажытады, деп жастарды мұндай жаман қасиеттерден аулақ болуға шақырады.
• Алға айқын мақсат қоя біліп, өз мінез-құлқын меңгере алу да жақсы қасиет. Мақал-мәтелдерде адамның ерік-жігер, қажыр-қайраты туралы аз айтылмаған. Халқымыз әсіресе, сабырлылықты ерекше қастерлеген. «Сабыр түбі – сары алтын», «Сабырлы жетер мұратқа, сабырсыз қалар ұятқа», «Сабыр – ақыл серігі», т.б. Осы тәріздес мақалдарда сабырлылық адамның күш-жігерін құр босқа рәсуа етпей, түпкілікті мақсатына жеткізетін ерік сапасы екендігі айтылады. Сабыр – ақылдың, күшті қажыр-қайраттың жан серігі, сенімді көмекшісі. Сабырлы адам әркез терең ойланып, іс тетігін аңғара, әрекет етеді. Нәтижелі еңбек ету, жұртпен дұрыс қарым-қатынас жасау, кең де, орамды ойлай алу – бәрі де сабырлылыққа соқпай кетпейді. Сабырсыздық, жеңілтектік – әрі нашар, әрі қораш сипат. Мұндайлар туралы халық: «Ер жігітті өкіндіретін де, абыройын кетіретін де жеңілтектік», «Асығыс түбі – қып-қызыл шоқ», «Асыққанның асығы таяр», «Ойнақтаған бота от басар», «Әр толмақта бір нарық бар, желіккен тез арықтар», «Сабырлы ойлаған саспай жауап берер», «Жалықпаған жау жеңеді», «Асықпаған арбамен қоян алады», дейді. Халық даналығы қайратты адамдарды да жұртқа үлгі етеді: «Қайғыны қайратты жеңер», «Ерінбеген емер, қажымаған жеңер», «Қайратыңа әдісіңді жолдас ет», деп халық ерік-жігердің осынау тамаша сапасын жас ұрпақтың бойына мықтап дарыту қажет екенін еске салады. Бұл жерде ұлы Абайдың да ерік-жігер, қайрат-қажыр секілді сапаны ерекше қастерлеп, тебірене толғағаны еске түседі. Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек, деп тебіренген ғой кемеңгер ақын бір кезде. Қажыр-қайраттылық пен жігерлілік – жігіт адамның тамаша сапасы болса, жігерсіздік – барып тұрған ездік қасиет. Халқымыз әр кез жігерсіз жандарды жеріне жеткізе, шенеп-мінеп отырған. «Жасқаншақ – жасық семсер», «Табансыздық сөзінің тайғанауы көп болар», «Қорғалақ жан – жарты жан», «Езден без», «Ердің ісі келіс, ездің ісі керіс» деген мақалдарда осындай адамдардың нанымсыз келетіні, сөзі мен ісі бір жерден шықпайтыны айтылады. Енді бір мақалдарда талапты, алдына айқын мақсат қойып, оны орындап отыратын адамдар жұртқа үлгі етіледі. Мәселен, «Талапты өсіретін – талап», «Талап – талмас қанат», «Талаптың жолы тастан да ауыр», «Адам талабымен ұшады, құс қанатымен ұшады», «Талаптымен таласпа», «Талапты бала талпынған құстай, құмары қанбас аспанға ұшпай», деп, талап адамның мақсатына, арманына жеткізетін негізгі қанаты екенін дұрыс тұжырымдайды.
• Алдағы асуға, асыл арманға ұмтылуда қайрат, талаппен бірге тәуекелділік те аса қажет. Белгілі бір сәттерде ұлы мақсат үшін тәуекелге бел байлап, жаныңды пида етуге де тура келеді. «Тәуекел тау жығады», «Тәуекел ет те тас жұт», «Тәуекелшіл тайынбайды», дейді халқымыз. Бірақ тәуекелдің де тәуекелі бар. Құр босқа ұр да жық, көзсіз ерліктің адамға опа бермейтіні хақ. Ойланған, әлденеше рет өлшенген тәуекел ғана ер жігітке жарасымда сипат («Жоспарсыз тәуекелдің жазымы көп», «Шамасыз батырлық – шарасыз өлім»).
• Халық ұқыпты, жинақы, пысық, шымыр адамдарды ерекше қадір тұтқан. Мәселен, «Үш күн ерте тұрсаң бір күн пайда», «Ұқсата білген ұтады», «Жасыңда кішік болсаң, өскенде пысық боласың» деген халық мақалдарында осындай адамның ұнамды жақтары айтылса, енді бір мақалдарда бұған қарама-қарсы адамдар жөнінде сөз болып, халық даналығы олардан жұртты жирендіріп отырады. Мәселен, «Салақта сақтық жоқ», «Сылбырдың сылтауы таусылмайды», «Шабан адам - шамшыл», «Бейқамдық береке бермейді», «Олақтан да салақ жаман» деген мақалдар ұқыпсыз, еңбек етуге қырсыз адамдарды келемеждейді.
• Ерлік – адамның ерік-жігер қасиеттерінің ішіндегі шоқтығы биік сапасы. Мұның адам өміріндегі маңызын дәлелдеп жатудың қажеті де шамалы. «Шын батыр сын үстінде танылар», «Батырға оқ дарымайды», «Ерлік егесте керек», «Батыл болмай батыр болмайсың» дейтін мақал-мәтелдерде ер, батыр адамды ерекше шыныққан, екі айтпайтын, намысшыл, халқы үшін, Отаны үшін шыбын жанын пида етуге даяр, нағыз «сегіз қырлы, бір сырлы» адам деп сипаттайды. Халық ерлікке қарама-қарсы қорқақтықты жағымсыз сипат ретінде көрсетеді. Мәселен, «Қорқақтың қолы қысқа», «Қорқақ – қашқын кісі», «Қылышты қорқақты сойылды батыр соғып алады», қорқақтың ой-пікірі де, өмірге көзқарасы да күйкі келеді. Қара басының қамы, шыбындай жаны көзге біткен шордай, оған басқа нәрсені көрсетпейді. Ол үнемі үрей үстінде жүреді. «Қорыққанға қос көрінеді», «Қорыққанға құбыжық көп» деген мақалдар қорқақтың психологиясын жақсы байқатады.
• Мақал-мәтелдердің бірінде, қанағатшыл, шыдамды, төзімді адамдар жұртқа өнеге етілсе («Қанағат қарын тойдырар», «Арсызда нысап жоқ», «Арлы жемей-ақ тоқ»), екінші біреуінде нәпсінің құлы, шыдамсыз, ашқарақ, қомағай адамдар келемежденіп, тәлкекке түседі. («Өзі тойса да, көзі тоймайды», «Қомағайдың қолына түскен жұмыртқа кішкене көрінер», «Ашыққаннан құныққан жаман», «Көптен дәметкен аздан құр қалар»). Соңғы мақалдардан біз нысапсыз қомағай, тек өз құлқынын ғана ойлайтын адамдардың психологиясын айқын аңғарамыз. Ынсапсыздық адамды пасықтыққа алып келеді. Пасық адам адамгершіліктен жұрдай, моральдық нормамен санаспайды. Ол өсекке жаны құмар, өз пайдасы үшін ештеңеден тайынбайтын айлакер, сұм келеді. Халық осындайлар туралы «Бақастың бағы ашылмас», «Озбыр олжа үшін өледі», «Kүншіл күндеумен өледі», «Түзде жылман, үйде сырдаң, оңбайды одан үміт қылған», деп барша жұртты мұндайлардан аулақ болуға шақыртып отырған.

Дереккөздер

Психология