Еуропа одағы
Еуропа одағы (Еуроодақ, ЕО) — 27 Еуропалық ел арасындағы саяси және экономикалық одақ. Одақтың аумағы 4 233 255 км², және халық саны шамамен 447 миллион. Еуроодақты sui generis саяси нысан (яғни оған ұқсас нысан жоқ) деп атаған, себебі одақ бойында федерацияның және конфедерацияның белгілері көрінеді.[1][2]
| Еуропа одағы | |
Ресми тілдерде:
| |
 ЕО туы | |
|
| |
|
Ұраны: In Varietate Concordia | |
|
Әнұраны: "Еуропаның әнұраны" (аспаптық нұсқа) | |
| Мүшелік: |
27 мемлекет |
|---|---|
| Саяси орталықтары: | |
| Басшылары | |
| — Еуропалық кеңес | |
| — Комиссия | |
| — Парламент | |
| — Министрлер Кеңесі | |
| Құрылуы | |
| — Париж |
23 шілде 1952 |
| — Рим |
1 қаңтар 1958 |
| — Маастрихт |
1 қараша 1993 |
| http://europa.eu/ | |
 Еуропа одағы Ортаққорда | |
Жалпы саны 373 млн адамнан асатын халқы бар Еуропа территориясында орналасқан Германия, Франция, Италия, Бельгия, Нидерланд, Люксембург, Ұлыбритания, Дания, Ирландия, Грекия, Испания, Португалия, Аустрия, Финляндия, Швеция сияқты елдердің (1993) қатысуымен құрылған.
Еуропа одағы еуропалық қауымдастықтың, атап айтқанда, Еуропалық көмір мен болат қорыту бірлестігінің (1951, осы ұйым Еуропа одағының құрылуына негіз қалады), Еуропалық экономикалық қауымдастықтың (1957 жылы Рим келісімшарты бойынша құрылған бұл ұйым “Ортақ рынок” деп те аталады), сондай-ақ, Атом энергиясы жөніндегі еуропалық қауымдастықтың (1957 жылы құрылған) қарым-қатынастары негізінде жұмыс істейді.
Кейіннен бұл Одаққа – Польша, Мажарстан, Чехия, Словакия, Словения, Хорватия, Эстония, Латвия, Литва елдері мүше болды. Еуропа одағы аясындағы интеграциялық ынтымақтастықтың басты мақсаттары Бірегей еуропалық актіде (1987), Маастрихт келісімшартында (1992) және Амстердам келісімінде (1997) көрсетіліп айқындалған. Соңғы жылдары Еуропа одағы мынадай бағыттарда: ортақ рыноктан экономикалық және валюталық одаққа өту; кең өрістілік стратегиясын жүзеге асыру; бірегей сыртқы саясат пен қауіпсіздік саласында тұтастық ахуалын қалыптастыру; Жерорта теңізі жағалауындағы, Азия, Латын Америкасы, Африка құрлығындағы аймақтық саясатты жандандыру; әлеуметтік саладағы үйлесімділікті одан әрі арттырып, құқық қорғау және ішкі тәртіпті сақтау ісіне әріптестік байланыстарды өрістету мұратына қызмет етіп келеді.
1999 жылдың бірінші қаңтарынан бастап (алғашқы кезекте он бір мемлекет: Аустрия, Бельгия, Германия, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланд, Португалия, Финляндия, Франция) есеп айырысу операциялары үшін тепе-теңдік қасиеті бекіндірілген бірегей еуро (1996 жылға дейін ЭКЮ) валютасын енгізді. 2002 жылдан бастап қолма-қол төлемдерге арналған тиындар мен банкноттар айналымға қосылмақшы. Еуропа одағының жалпы органдары қатарына Еуропалық комиссия, Еуропалық парламент, Еуропалық Одақтың Кеңесі, Еуропалық сот, Аудиторлар палатасы, т.б. жатады.
Дамуы
өңдеуФедералдандыру Еуропалық қауымдастықтың және Одақтың дамуының бүгінгі күнге дейінгі дамуының басты үрдісі болып отыр:
- ЕО-ың ішкі бірыңғай нарығы қалыптасқан жалпы нарықты құру, яғни, "осы Келісім ережелеріне сәйкес тауар, қызмет және капитал айналымы еркін жүргізілетін ішкі шекарасыз кеңістік" орнату (Еуропалық Қауымдастық құру жөніндегі Келісімнің 4-бабы);
- Экономикалық және валюталық одақ орнату. Оның негізі ЕО бірыңғай ақша бірлігінің - еуроның (бұл процеске әзірше өз үлттық валюталарын айналымда қолданатын ¥лыбритания, Дания және Швеция, сондай-ақ ЕО-ның 10 жаңа мүше-мемлекеті қосылған жоқ) енгізілуі;
- Шенген кеңістігін құру және осы Шенген келісімінің негізінде шетелдіктерге бірыңғай визаны енгізу;
- Еуропалық Одақ институттарының әртүрлі салаларда ортақ саясат жүргізуі: ЕО-ның ортақ аграрлық сая¬сатын, бәсекелестік саясатын, көші-қон, көлік, экологиялық және т.б. саясаттарын жүргізу;
- Еуропа одағы қүқын - мүше- мемлекеттердің, заңды түлғалардың және қарапайым азаматтардың қатысуымен қоғамдық қатынастардың маңызды салаларын реттейтін өзіндік қүқық жүйесін қалыптастыру;
- Tұрақты, құқықтық байланысы ретінде Одақтың азаматтық институтын құру;
- Одақ азаматтарының негізгі қүқықтық ережелері бекітілген жаңа кешенді дерек көзі - 2000 жылы қабылданған Еуропалық Одақтың негізгі қүқықтар жөніндегі Хартиясы.
XXI ғасырдын басында Еуропа одағы қайта қүрулардың жаңа кезеңіне өтті, оның мақсаты - үйымды тиімді қызмет ету жолын қалыптастыру және демократияландыра түсу. 2002 жылы "Одақтың болашағы жөнінде Конвент" шақырылды. 2004 жылы Конвент Еуропа Одағының Конституциясын жасады.
Еуропа одағының әлеуметтік саясаты
өңдеуЕуропа одағың әлеуметтік саясаты - Еуропалық Одақ елдерінде әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі. Қазіргі әлемдегі әлеуметтік саясаттың дамуының ғаламдық үрдістері ең алдымен, аймақтық деңгейде қалыптасуда. Осы орайда едәуір ілгері кеткен, үлгі боларлықтай әлеуметтік жағдайлар туғызып отырған Еуропа аймағы, мүндағы әлеуметтік саясаттың ең басты үйымдастырушы әрі бірыңғайландырушы факторы - үздіксіз ықпалдасушы халықаралық бірлестік - Еуропа Одағы.
Еуропа Одағы елдерінде қазіргі кезде бүгінгі әлемдегі ең жетілген әлеу¬меттік қамту жүйесі орныққан, оның негізі XX ғасырдың алғашқы жартысында қаланды. 1957 жылы Еуропалық экономикалық қауымдастық қүра отырып, мүше-мемлекеттер келісім-шартта "жүмысшылардың еңбек жағдайын, өмірлік стандарттарын жақсартуға жәрдем көрсету" туралы ортақ келісімді бекітті.
Әлеуметтік жүйені үйлестіру тек шаруашылық саладағы шаралардың нәтижесі бола қоймайды. Экономикалық іс-шаралармен қатар, әлеуметтік саланы реттеу жүмыстары жасалуы керек. Осылайша, экономикалық іс- қимылдың әртүрлі қырларын жалпы реттеу саясатымен қатар, ЕО қүзырына кіретін элементтердің қүрамдас бөлігі "жүмыспен қамтамасыз ету саясаты" ( ЕО жөніндегі Келісімнің 3-бабы), сондай-ақ "денсаулық сақтау саласындағы саясат" (ЕО жөніндегі Келісімнің 3-бабы) үстанды.
ЕО-ның әлеуметтік саласында үйлестірілген саясат жүргізудің маңыздылығы екі өзара байланысты себептің салдары.
Ол ортақ нарықтың әлеуметтік мақсаттары және ЕО қызметінің барлық бағыттарында "өз міндеті ретінде Қауымдастық шеңберінде жүмыспен қамтамасыз ету және әлеуметтік қорғауды, әиелдер мен ерлердщ тең қүқықтылығы, өмір сүру деңгейі мен сапасын көтеруді белгілеуімен" негізделеді (ЕО жөніндегі Келісімнің 2-бабы).
ЕО жүргізіп отырған әлеуметтік саясаттың қүқықтық негізі "Қауымдастық саясаты" қүрылтай келісімінің 3-бөлімінің тараулар мен тармақтарының ережелері болып табылады. Әлеуметтік саясат саласында ЕО өкілеттігінің қайнар көздері: ЕО жөніндегі Келісімнің VIII тараудың "Жүмыспен қамту" бөлімі, XI тараудың екі бөлімі - 1 бөлім "Әлеуметтік ережелер" және 2 бөлім "Еуропалық әлеуметтік қор", сондай-ақ XIII бөлім - "Денсаулық сақтау".
ЕО-ның ортақ әлеуметтік саясатын жүргізуде жеке адамның әлеуметтік қүқықтарына арналған бірнеше құжаттар аса маңызды:
- Еуропалық әлеуметтік хартия, 1961 жылы Еуропа Кеңесінің қамқорлығымен қол қойылып, 1996 жылында қайта қаралған;
- 1989 жылы еңбекшілердің негізгі әлеуметтік қүқықтары туралы Қауымдастық Хартиясы;
- 2000 жылы ЕО-ның негізгі қүқықтар жөніндегі Хартиясы.
Қауымдастықтың әлеуметтік саясатын қалыптастыруда 1992 жылда әлеуметтік саясат жөніндегі Келісімнің тарихи маңызы зор. Маастрихт Келісімінен кейін ықпалдасудың жаңа айналымына өткен ЕО елдері әлеуметтік саладағы институттардың өкілеттігін кеңейту қажеттігі туралы уағдаласты. 1997 жылы Амстердам келісімі әлеуметтік саясат жөніндегі Келісімнің барлық негізгі ережелерін ЕО жөніндегі Келісімнің сәйкес баптарының қүрамына біріктірді.
Келісім 1992 жыл күшін жойды. ЕО жөніндегі Келісімге сәйкес Еуропалық қауымдастықтың әлеуметтік саясатының мақсаттары:
- жұмыспен қамту,
- өмір сүру мен еңбек жағдайын жақсартуға жәрдемдесуді өзара үйлестіру,
- кәсіпкерлер мен еңбекшілер арасындағы диалог,
- нақтылы әлеуметтік қорғау,
- кедейленумен күрес,
- жұмыспен қамтудың жоғары дәрежелі жағдайына қолайлылық туғызу.
Еуропа одағы институттары
өңдеуЕуропа одағы институттары - Еуропалық Одақтың негізгі міндеттерін жүзеге асырушы қүзырлы органдар. Еуропалық Одақ Институттары бір мезгілде Еуропалық қауымдастықтың әрқайсысының: Еуропалық қауымдастықтың, Еуропалық көмір және болат бірлестігі, Атом энергиясы бойынша Еуропалық Қауымдастық институттары ретінде де қызмет етеді. Осылайша, "Еуропалық Одақ институты" және "Еуропалық қауымдастық институты" ұғымдары синонимдер болып табылады. Еуропалық Одақ институттарына: Еуропалық Кеңес, Еуропалық Парламент, Еуропалық комиссия, Еуропалық Сот, Еуропалық санақ палатасы, Экономикалық және әлеуметтік комитет, Аймақтар комитеті, Еуропалық орталық банк, Еуропалық инвестициялық банк, Еуропа одағы омбудсманы, Еуропол жатады.
Еуропа одағы құқы
өңдеуЕуропа одағы құқы — [EULaw; European Union Law] — Еуропалық қауымдастық пен Еуропалық Одақ шеңберіндегі еуропалық ықпалдасудың дамуы негізінде пайда болған ерекше қүқықтық феномен. Еуропа одағы қүқы халықаралық қүқық пен мемлекетшілік қүқықтың түйіскен жерінен пайда болған ерекше қүқық тәртібі. Еуропа одағы қүқының автономдығы Еуропалық қауымдастықтар Сотының бірқатар шешімдерімен бекітілген. "Еуропалық Одақ қүқы" үғымы 1990-шы жылдардың басында Еуро- одақтың пайда болуымен қатар қолданыла бастады.
Еуропалық ықпалдастық
өңдеуЕуропалық ықпалдастық - Еуропаның бірлесуін мақсат тұтатын қүрылымдық және саяси процесс. Оның идеологиялық негізі - Еуропаның (континент немесе нақтылы географиялық аймақ ретінде емес, саяси-мәдени үғым ретінде) саяси біртүтастығы Рим империясынан, ал, діни тұтастығы - IV ғасырдың б.д.д. христиандықтың осы империяда қоғамдық-саяси күшке айналуынан бері орныққан деген сенім болып табылады.
Ӏс жүзінде V ғысырдың Батыс Рим империясы жойылғанынан кейін аумағы бірте-берте тарылып, 1453 жылы оның астанасы - Константинополь - османдықтардың иелігіне өтіп, жоқ болып кеткенінше, империялық бірліктің "қүдіреттілігі" Византияда (Шығыс Рим империясы) сақталды.[3]
Мүше мемлекеттер
өңдеуЕуропа одағына 27 мемлекет кіреді:
| Нөмір | Мемлекет | Кіру жылы |
|---|---|---|
| 1 |  Аустрия |
1995 |
| 2 |  Бельгия |
1957 |
| 3 |  Болгария |
2007 |
| 4 |  Германия |
1957 |
| 5 |  Грекия |
1981 |
| 6 |  Дания |
1973 |
| 7 |  Ирландия |
1973 |
| 8 |  Испания |
1986 |
| 9 |  Италия |
1957 |
| 10 |  Кипр |
2004 |
| 11 |  Латвия |
2004 |
| 12 |  Литва |
2004 |
| 13 |  Люксембург |
1957 |
| 14 |  Мажарстан |
2004 |
| 15 |  Мальта |
2004 |
| 16 |  Нидерланд |
1957 |
| 17 |  Польша |
2004 |
| 18 |  Португалия |
1986 |
| 19 |  Румыния |
2007 |
| 20 |  Словакия |
2004 |
| 21 |  Словения |
2004 |
| 22 |  Финляндия |
1995 |
| 23 |  Франция |
1957 |
| 24 |  Хорватия |
2013 |
| 25 |  Чехия |
2004 |
| 26 |  Швеция |
1995 |
| 27 |  Эстония |
2004 |
Одаққа қатысатын елдердің саны — Бельгия, Батыс Германия[4], Италия, Люксембург, Нидерланды және Франция бастаған алғашқы алтылықтан бүгінгі 27-ге дейін біртіндеп кеңейту арқылы өсті: шартқа қосылу арқылы, ортақ мүдделер үшін жұмыс істейтін одақ институттарындағы өкілдіктің орнына өздерінің егемендіктерін шектеді.
Еуропалық Одаққа кіру үшін кандидат ел 1993 жылы маусымда Копенгагенде өткен Еуропалық кеңестің отырысында қабылданған және 1995 жылдың желтоқсанында Мадридте өткен Еуропалық кеңестің отырысында мақұлданған Копенгаген өлшемшартына сай болуы керек. Критерийлер мемлекеттің демократиялық қағидаттарды, бостандық пен адам құқықтарын құрметтеу қағидаттарын, ссондай-ақ құқықтық мемлекет қағидаттарының сақталуын талап етеді. Сондай-ақ, елде бәсекеге қабілетті нарықтық экономика болуы тиіс және саяси, экономикалық және валюталық одақ мақсаттарына бейілділікті қоса алғанда, ЕО-ның жалпы ережелері мен стандарттарын мойындау қажет.
Данияның автономды аумағы Гренландия 1985 жылы Еуропалық қауымдастықтардан шықты. Лиссабон келісімінде кез келген мемлекеттің одақтан шығуы шарттары мен тәртібі қарастырылған. Бұл процедураны Ұлыбритания қолданды, ол одақтан 2020 жылдың 31 қаңтарында шықты.
Қазіргі уақытта 8 ел кандидат мәртебесіне ие және мүшелік туралы келіссөздер жүргізуде:
| Нөмір | Мемлекет | Үміткер мәртебесін алған жылы | Келіссөздер басталған жыл |
|---|---|---|---|
| 1 |  Албания
|
2014 | 2020 |
| 2 |  Солтүстік Македония
|
2005 | 2020 |
| 3 |  Сербия
|
2012 | 2014 |
| 4 |  Түркия
|
1999 | 2005 |
| 5 |  Черногория
|
2010 | 2012 |
| 6 |  Украина
|
2022 | 2023 |
| 7 |  Молдова
|
2022 | 2023 |
| 8 |  Босния және Герцеговина
|
2022 |
Босния және Герцеговина кеңеюдің ресми бағдарламасына кіреді (2016 жылдың ақпанында ел ЕО -ға кіруге өтініш берді). Косово да осы бағдарламаға кіреді, бірақ Еуропалық комиссия оны тәуелсіз мемлекетке жатқызбайды, себебі елдің Сербиядан тәуелсіздігін одақтың барлық мүшелері мойындамайды. Грузия, Украина және Молдова 2014 жылы ассоциация туралы келісімге қол қойды және 2024 жылы 2030 жылдарға ЕО мүшелігіне өтініш береді деп күтілуде.
Одаққа қосылмауды таңдаған немесе онымен интеграциялану процесінде болған бірқатар еуропалық мемлекеттер одақтық экономикаға ішінара қатысады және кейбір нұсқауларды орындайды:
- Исландия (1994 жылдан бастап), Лихтенштейн (1995 жылдан бастап) және Норвегия (1994 жылдан бастап) Еуропалық экономикалық аймақ арқылы ортақ нарыққа кіреді (ерекшеліктермен), Швейцария (2002 жылдан бастап) екіжақты шарттар жасасу арқылы ұқсас қатынастарға ие;
- Солтүстік Ирландия (2021 жылдан бастап) Ұлыбритания Еуропалық одақтан шыққаннан кейін жалпы нарыққа ішінара байланысты болып қала береді;
- Жалпы нарықтың кейбір секторлары қатысады:
- Тұрақтандыру және ассоциация процесі арқылы: Албания (2009 жылдан бастап), Босния және Герцеговина (2015 жылдан бастап), Косово (2016 жылдан бастап), Солтүстік Македония (2004 жылдан бастап), Сербия (2013 жылдан бастап) және Черногория (2010 жылдан бастап);
- Терең және жан-жақты еркін сауда аймағы арқылы: Грузия (2016 жылдан бастап), Молдова (2016 жылдан бастап) және Украина (2016 жылдан бастап);
- Андорра (1991 жылдан бастап), Монако (1963 жылдан бастап), Сан-Марино (1991 жылдан бастап), Түркия (1995 жылдан бастап) және британдық Шетелдегі Акротири мен Декелия аумағы (2004 жылдан бастап) Еуропалық одақтың Кеден одағына кіреді;
- Андорра (2012 жылдан бастап), Ватикан (1999 жылдан бастап), Монако (1999 жылдан бастап) және Сан-Марино (1999 жылдан бастап) және британдық Шетелдегі Акротири және Декелия территориясы (2008 жылдан бастап) Еуроаймаққа кіреді және әр түрлі ынтымақтастық шарттары арқылы одақпен қарым-қатынасты сақтайды. Черногория(2002 жылдан бастап) және ішінара танылған Косово Республикасы / UNMIK (2002 жылдан бастап) еуроны ұлттық валюта ретінде пайдаланады, бірақ ЕО-мен ресми келісімсіз. Мальта ордені (2005 жылдан бастап) Мальта скудосын ресми валюта ретінде сақтай отырып, Еуроға пошта маркаларын шығарады.
Қазақстан-Еуропа Одағы қатынастары
өңдеуЕуропалық Одақ әлемдегі ең ірі сауда қауымдастығы болып табылады. 1995 жылдың қаңтарында Еуропалық Одақ комиссиясының штаб-пәтері орналасқан Брюссель қаласында Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақ және оның мүше мемлекеттерінің арасында серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға Еуропа одағы ТАСИС бағдарламасы шеңберінде үлкен көмек көрсетіп отыр. Бұл бағдарлама 1991 жылдан бастап орындалып жатыр.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Phelan, William (2012). "What Is Sui Generis About the European Union? Costly International Cooperation in a Self-Contained Regime". International Studies Review 14 (3): 367–385. doi:10.1111/j.1468-2486.2012.01136.x. ISSN 1468-2486.
- ↑ Hlavac, Marek (2010). "Less than a State, More than an International Organization: The Sui Generis Nature of the European Union". Central European Labour Studies Institute (Rochester, N.Y.). doi:10.2139/ssrn.1719308. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/27179/1/MPRA_paper_27179.pdf.
- ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- ↑ Тек ГФР (Батыс Германия) қосылды. ГДР (Шығыс Германия) мен Батыс Берлиннің аумағы 1990 жылғы 3 қазанда ГФР (және тиісінше ЕО) құрамына кірді.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |