Батыс Қазақстан облысы

Батыс Қазақстан облысы — Қазақстан Республикасының солтүстік-батысындағы облысы.

Қазақстан облысы
Батыс Қазақстан облысы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облыс орталығы	Орал
Аудандар саны	12
Ауылдық округтер саны	147
Кенттік әкімдіктер саны	3
Қалалық әкімдіктер саны	2
Ауыл саны	413
Әкімі	Нариман Төреғалиев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	51°14′00″ с. е. 51°22′00″ ш. б.51.23333° с. е. 51.36667° ш. б. / 51.23333; 51.36667
Құрылған уақыты	10 наурыз 1932 жыл
Жер аумағы	151 339 км² (8- орын)
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Экономикалық ауданы	Батыс Қазақстан
Тұрғындары
Тұрғыны	▲ 688 091 адам (2023)(12- орын)
Тығыздығы	4,5 адам/км² (10- орын)
Ұлттық құрамы	қазақтар 77,82 % орыстар 18,05 % украиндар 1,25 % татарлар 1,23 % басқалары 1,65 % (2022)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 7112 xx-xx-xx
Пошта индекстері	09xxxx
Автомобиль коды	07
ISO 3166-2:KZ коды	KZ-ZAP
Басқалары
Әкімдіктің мекенжайы	Орал қаласы, Назарбаев даңғылы, №179
Батыс Қазақстан облысының әкімдігі
Ортаққордағы санаты: Батыс Қазақстан облысы

Облыс 1932 жылғы 10 наурызда Батыс Қазақстан облысы болып құрылған. 1962 жылы Орал облысы болып өзгертілген. 1992 жылдан Батыс Қазақстан облысы болып аталады. Жерінің аумағы — 151,3 мың км², тұрғындары 646 828 адам (2018). Әкімшілік жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық әкімшілік ауданға, олар 4 кенттік және 155 ауылдық әкімшілік округтерге бөлінген.

Орталығы — Орал қаласы. Облыстағы 539 елді мекеннің тұрғындары біркелкі орналаспаған. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 4,0 адамнан келеді (1999). Солтүстік аудандарда және Жайық өзенінің аңғарында халық жиі қоныстанған (1 км²-ге 9–12 адам). Қала халқы бүкіл халықтың 49,1% құрайды. Қалалары: Орал, Ақсай; ірі кенттері: Бөрлі, Деркөл, Зашаған, Круглоозёрное, Чапаев, Тасқала, Шыңғырлау.

Аудандары

Батыс Қазақстан облысында 12 аудан мен 1 облыстық маңыздағы қала бар:

Әкімшілік бірлік	Орталығы	Аумағы (км²)	Халқы (адам, 2021)	Құрамы
Ақжайық ауданы	Чапаев ауылы	25,7 мың	36 199	18 а/о
Бәйтерек ауданы	Перемётное ауылы	7,4 мың	58 466	22 а/о
Бөкей ордасы ауданы	Сайқын ауылы	19,2 мың	14 480	7 а/о
Бөрлі ауданы	Ақсай қаласы	5,6 мың	58 138	13 а/о, 1 қала
Жаңақала ауданы	Жаңақала ауылы	20,8 мың	21 501	9 а/о
Жәнібек ауданы	Жәнібек ауылы	8,2 мың	14 554	9 а/о
Казталов ауданы	Казталовка ауылы	18,6 мың	27 432	16 а/о
Қаратөбе ауданы	Қаратөбе ауылы	10 мың	13 629	8 а/о
Сырым ауданы	Жымпиты ауылы	11,9 мың	17 369	12 а/о
Тасқала ауданы	Тасқала ауылы	8,1 мың	16 348	9 а/о
Теректі ауданы	Теректі ауылы	8 мың	38 720	15 а/о
Шыңғырлау ауданы	Шыңғырлау ауылы	7,2 мың	13 032	8 а/о
Орал қаласы	—	0,7 мың	345 787	1 а/о, 3 кент

Географиясы

Шығысында Ақтөбе, оңтүстігінде Атырау облыстарымен, батысында Ресейдің Астрахан, Волгоград, солтүстік-батысында Саратов, Самара, солтүстігінде Орынбор облыстарымен шектеседі.

Табиғаты

Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий маңы ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар мен сор ойпаңдар алмасып жатқан жазық болып келеді. Бұл өңірдің абсолюттік биіктігі 10–25 метрден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абсолюттік биіктігі 45–65 метр) сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы ең биік жері 259 метр (Ешкітау). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөлігі — құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абсолюттік биіктігі 110–260 метр, ең биік жері — Ақтау (Бортау) тауы (263 м).

Топырағы

Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігі далалық белдемде, қалған жері шөлейт және шөл белдемдерде жатыр. Облыс жерінің 15%-ін құмды алқап алады. Қиыр солтүстік, Сырт суайрықтарында қара, Сырт және Орал үстіртінің қыратты бөліктерінде қызыл қоңыр, өзен аңғарларында шалғынды сортаң, шөгінді (құмдақ-сазды) топырақ түрлері тараған. Облыстың оңтүстік бөлігін құмды алқаптар (Нарын, Көкөзенқұм, Аққұм, Қарағандықұм, т.б.) алып жатыр.

Геологиясы және кен байлықтары

Жер қыртысы бор кезеңінің мергелінен, палеогеннің құмтастарынан, әктастарынан түзілген. Олардың бетін Каспий маңы ойпатының төрттік кезең шөгінділері жапқан. Өзен аңғары аллювий шөгінділерінен құралған. Облыс жерінде тұз күмбездерінен құралған ірі тектоник құрылымдар (Сантас, Сасай, т.б.) көп. Облыстың жер қойнауы мұнайға, әсіресе, газға (газ-конденсат) мейлінше бай. Мұнда Қазақстандағы зерттелген газ конденсаты қорының 90%-тен астамы шоғырланған (Қарашығанақ мұнай-газ конденсат кен орнын қараңыз). Одан басқа облыс аумағында жанғыш тақтатас (Чернозатон, Тоғай, Новошаново), калий, магний тұздары (Шалқар көлі), цементтік шикізат (Ақсуат, Шаново), керамзиттік саз (Тұйықсай, Погодаев), т.б. құрылыс материалдары кен орындары бар.

Қазба байлықтары

Облыс аумағында Цыганов, Ульянов, Гремячинск, Теплов сынды бірқатар газ конденсаттары мен мұнай кендері анықталған. Олардың ішіндегі ең ірілері — Батыс Теплов және Қарашығанақ. Сонымен бірге Чернозатон, Түксай, Новосеменов жанғыш тақтатастар кендері табылды. Тас тұзы, калий және бор қабатындағы тұздар, гипс, әк жыныстары және басқа қазба байлықтары ашылды.

Құрылысқа жарамды минералды шикізаттардан облыста кірпіш және цемент өндірісі шикізаты, керамзит, әк, құрылыстық құм, құм–қиыршық қоспалары, құрылыс тастары, оларды алмастыратын басқа түзілімдер бар. Керамзитті шикізаттың Погодаев және Түксай кендері барланған. Ақтау («Белая Горка») кенінің құмы силикатты кірпіш дайындау үшін пайдаланылады. Әк өндіруге жарамды бор облыстың солтүстік және оңтүстік бөліктеріндегі аудандарда таралған: пайдалы қазбалардың өндірістік балансына Ақтау («Белая Горка») және Бөрлі кендері енгізілген; бұлардың жиынтық қоры 16 081 мың метр куб.

Жылдық қуаты 1 300 мың тонна цемент зауытын шикізатпен толық қамтамасыз ететін қоры 1 106 482 мың метр куб Ақсуат кені барланды. Гидравликалық қосымша ретінде қоры 21 619 мың метр куб болатын кремний сазы бар Шипов кенінің пайдаланылуы мүмкін. Қыш шикізаты Федровка стансасының жанынан ашылды, қоры 2042 мың метр куб.

Гидрографиясы

Өзендер

Облыстағы өзендер Каспий теңізі алабында жатыр. Ұзындығы 100 километрден асатын 14 өзен бар. Басты су артериясы — Жайық өзені солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай ағады. Оның облыс жеріндегі ұзындығы 500 километрдей. Жайыққа облыс аумағында Емболат, Шаған, Деркөл, Елек, Шыңғырлау, Барбастау өзендері құяды. Облыстың шығыс жағындағы шағын Өлеңті, Қалдығайты, Жақсыбай өзендері Орал үстіртінен басталып құмға сіңіп жоғалады. Өзендері қарашаның екінші жартысында қатып, сәуірдің бірінші жартысында мұзы ериді.

Облыстың негізгі су көзі — Жайық өзені. Облыс шегіне Елек ауылының батыс жағынан енген өзен батыс бағытқа қарай ағып, Орал қаласына дейін жетіп, оңтүстікке шұғыл бұрылады да, Солтүстік Каспий маңын кесіп өтеді. Облыс шегіндегі ұзындығы — 761 километр, су жинайтын алабы — 116 678 шаршы километр. Барбастау өзенінен төменірек Жайықтан Көшім (Қабыршақты) бөлініп шығады.Жайық өзені бүкіл облыс жерін жер беті ағын суларының жиілігі әр түрлі қос торапқа ажыратады. Сол жағалаулық өзен торы тығыздығының коэффициенті К – 0,54 км/км квадрат мөлшерімен сипатталады, оң жағалаулық бөліктегі өзен торы тығыздығының коэффициенті К – 0,26 км/км квадрат. Бүкіл облыс үшін өзен торының тығыздығы Жайық өзенісіз – 0,036 км/км квадрат, Жайықпен қосып есептегенде 0,040 км/км квадрат коэффицентпен сипатталады.

Жалпы облыста үлкенді – кішілі 200 - ден астам өзен бар, олардың 65 - і жазда кеуіп құрғақ арналарға айналады ; ұзындығы 10 км – ден аспайтын шағын жылға – өзендер де баршылық. Ұзындығы 200 км – ден асатын өзендер небәрі – 8. Қараөзен, Сарыөзен, Елек жерінде тек өздерінің сағалық бөлігі мен ғана ағады, олардың жалпы ағыны шегінен тыс қалыптасады. Өңірдің жер бедері мен топырақ қабатының ерекшелігіне байланысты көптеген өзендердің арналары өте ирелең қалыптасқан. Мыс., Барбастаудың ирелеңдеу коэффициенті К – 1,4, Шолаңқаты – К -1,04, Жақсыбай – 1,07, Ащыөзек – К – 1,75, Мұқыр – К – 1,4 – ке тең келеді.^{[дереккөзі?]}

Көлдері

Батыс Қазақстан облысында 140-тан астам көл бар. Оның 9 су айдыны 10 шаршы километрден асады. Суы тұщы маңызды көлдері: Қамысты Самар, Итмұрынкөл, Сұлукөл; ірі тұзды көлдері: Шалқар, Аралсор, Жалтыр, Жалтыркөл, Боткөл, т.б.. Жер бетіндегі ағынды суды реттеу үшін облыс аумағында бірнеше бөгендер салынған. Олар негізінен Көшім суландыру жүйесінде және Қараөзен (Үлкенөзен) бойында (Бітік, Дөңгелек, Киров, Пятимар, Сарышаған, Айдархан) орналасқан.

Облыстағы көлдің таралу коэффициенті 10% (жайылма суларды есепке алмағанда); олардың айдындарының аумағы 1 532 шаршы км. Облыстың өзен бойларына жуық өңірлерінде жайылма су (қарасу) айдындары көп. Мысалы Шежін жайылмасы 2200 шаршы километрді алып жатыр. Дүре — 700 км², Қараөзен — 600–700 км², Сарыөзен — 200–300 км², ал Бұлдырты — 100 км² жуық жерге жайылған.

Флорасы және фаунасы

Жануарлар дүниесі

Батыс Қазақстан облысының тоғайлы-орманды өңірлерінде бұлан, елік, өзендер бойындағы қалың қамыс арасында қабан, оңтүстігіндегі құмды жағында ақбөкен, түлкі, қарсақ, қасқыр, қоян, күзен, құндыз; кеміргіштерден сарышұнақ, құмтышқан, т.б. мекендейді. Облыста құстардың көптеген түрлері (аққу, қоңыр қаз, сұр қаз, тырна, бірқазан, балықшы, құр, ақиық, кезқұйрық, безгелдек, қаршыға, т.б.) кездеседі. Өзен-көлдері балыққа бай (сазан, көксерке, ақ қайран, табан, жайын, шортан, т.б.). Жайық өзенінде бекіретәрізділер (бекіре, шоқыр) кездеседі.

Облыс аумағында сүтқоректілердің 70 түрі, құстардың 310-ға жуық, бауырымен жорғалаушылардың 19, қосмекенділердің 7, балықтардың 51, әр алуан омыртқасыздардың мыңдаған және дөңгелек ауыздылар мекендейді.^{[дереккөзі?]}

Сүтқоректілерден өздерінің алуантүрлілігімен ерекшелінетін кеміргіштер де бар. Қамысты-қоғалы қалың нудың арасында, кейбір өзендер мен ірі көлдерде ондатр (су тышқаны) мекендейді. Жайықтың ескі арналарында қайтадан құндыз кездесе бастады. Орқоян кең таралған, ал облыстың солтүстік бөлігінде ақ қоян мен дала шақылдағы кездеседі.

Құстардың ішінде ең көбі торғай тектестер (120-ға жуық түрі бар). Орман — тоғайда қызылторғай, мысықторғай, сары шымшық, қызылқұйрық, мақтанторғай, құрқылтай, барқылдақ торғай кездеседі.

Омыртқасыздар ішінде буынаяқтылары, әсіресе жәндіктер (2,5 мың түрге жуық) көп және қоңыздар басым болып табылады (1,2 мың түрге жуық). Көбелектер отрядының 400-ге жуық түрі бар, екі қанатты және жарғақ қанаттылар 150–200 түрден саналады. Әр түрлі типтегі омыртқасыздар негізінен топырақ қабатында таралған. Олардың ішінде қарапайымдылар мен ірі құрттардың 10–15, өрмекші, кенелердің 100-ден астам түрі бар. Су түбін мекендеушілерден, әдетте, әр түрлі құрттар, буынаяқтылар мен олардың дернәсілдері (шамамен 100 түрден), сондай-ақ моллюскалар кездеседі. Планктонның негізгі массасын шаянтәрізділер (дафния, циклоптар), қарапайымдар (инфузория, арцелдер), жәндіктердің дернәсілдері, хиромид және басқалары құрайды.

Өсімдіктер дүниесі

Облыстың солтүстік бөлігінде бетегелі дала өсімдіктері мен шөлейт белдемнің өсімдік түрі басым. Өзен жайылымдарында астық тұқымдасты шөп түрлері, кей жерлерде қалың қамыс, құрақ өскен. Жайық аңғарында терек, емен, қайың, тал, Сырт және Орал үстіртінде, Елек өзені алабында шоқ қайың орманы көптеп кездеседі.

Облыстың флорасында 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің 1300-ге жуық түрі, олардың ішінде күрделі гүлді (220), атбас бұршақты (139), астық тұқымдас (118), көкпек (113), зиягүл (104) түрлері бар. Облыстың өсімді жамылғысында үш белдем (зона) элемент кездеседі. Солтүстіктен нағыз дала белдем өтеді, орталықтың едәуір бөлігі шөл дала немесе шөлейіт белдемге енеді, ал оңтүстік аудандар шөлдің солтүстік шегіне ұласады. Жалпы өсімдік жамылғысында бір кездері далалық сипаттың басым болғаны байқалады, бірақ оны пайдалану барысында табиғи жағдайының өзгеруінен бірте-бірте шөлге айналу құбылысы етек жаюда. Негізінен нағыз дала зонасы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр және бұл өңір боз әрі бетегелі дала болып табылады.

Боз даланың оңтүстік шегі Еруслан бастауынан Қараөзен және Сарыөзен арқылы, Ершов кентінен 2 025 км оңтүстікке, одан әрі Жалпы Сырт сілемдерімен Красный кентіне дейін, Дарьинское арқылы Шалқар көлінімен солтүстік жағалаумен, содан соң Елек және Қобда су айырығын бөле шығысқа қарай өтеді. Облыстың шөптесін қорының басты түрі — жайылмалық шалғындар. Жайылмалық шалғындарда көбіне миямен араласа бидайық, сұлыбас өседі.

Климаты

Облыстың климаты континенттік. Қысы суық, жазы ыстық, әрі құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -11–14 °С, кейде -40°С-қа дейін төмендейді, шілде айындағы температура 22–25°С, кейде 40°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның көпжылдық орташа мөлшері 190 (оңтүстікте)–350 мм (солтүстікте). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстікте) 140 күнге (солтүстікте) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15–20 м/с-қа дейін) болып тұрады. Өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150–170 тәулік.

Шаруашылығы

Батыс Қазақстан облысы экономикасында ауыл шаруашылық өндірісінің үлесі басым. Мұнда астық егу, жайылымдық мал шаруашылығы, етті-сүтті сиыр өсіру дамыған. Облыс шаруашылығының негізгі саласының бірі — өнеркәсіп. Облыста мұнай, газ өндіру, метал өңдеу және машина жасау, тамақ, жеңіл, құрылыс материалдары, ауыл шаруашылық техникасын жөндеу, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, т.б. салалар жақсы дамыған. Ірі өндірістерден «Қарашығанақ кен орны», «Металлист», «Зенит», «Металл өңдеу», «Омега» зауыттары, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде «Надежда» тігін-тоқыма комбинаты, былғары аяқ киім зауыты, аң терісін өңдеу, балық комбинаттары, арақ-шарап, сыра зауыты, нан комбинаты, сондай-ақ, «Жайықжылужарық», «Оралоблгаз», «Диана», «Орал-Алма», «Нұржанар», Оралагрореммаш, т.б. кәсіпорындары жұмыс істейді.

Батыс Қазақстан облысында республикадағы табиғи газдың 30%-тен астамы өндіріледі. Облыстағы ауыл шаруашылығына тиімді жер 13,9 млн га (1997). Оның ішінде жыртылатын жер аумағы 1,4 млн га, шабындық 940 мың га, жайылымы 8,2 млн га. Астық дақылдары 934 мың гектар жерге, техникалық дақылдар 34,1 мың га, картоп және көкөніс-бақша дақылдары 7,6 мың га, жемшөп дақылдары 222 мың га жерге егіледі. Мал шаруашылығында сиыр саны 444 мың, қой мен ешкі 904 мың, шошқа 28,5 мың, жылқы 94 мың, түйе 3,9 мың, құстың саны 371 мың (1997).

Жолдары

Батыс Қазақстан облысында темір жол, автомобиль жолы және су жолы көлігі бар. Темір жолдың жалпы ұзындығы 417 км. Автомобиль жолдарының ұзындығы 8,5 мың км, оның ішінде 2,5 мың км жол асфальттанған. Негізгі автомагистралдары: Орал–Атырау, Орал–Ақтөбе, Орал–Орынбор. Жайық өзенінен Атырауға дейін кеме қатынайды. Қазақстанның ірі қалаларымен және кейбір шет ел қалаларымен әуе қатынасы бар.

Мәдениеті

Батыс Қазақстан облысы аумағында 6 мыңнан астам түрлі дәуірдегі археологиялық ескерткіштер және 500-ден астам тарих, сәулет және монументалды өнер ескерткіштері бар, олардың 14 республикалық маңызы бар ескерткіштерге жатқызылады. Мәдениет және өнер жүйесінде облыста 717 мәдениет мекемелері қызмет етеді.

Облыста тарихи-мәдени мұраны насихаттау мақсатында 22 тарихи-өлкетану, мемориалдық музейлері халыққа қызмет көрсетеді, олардың 13 ауылдық жерде орналасқан. Облыс кітапханалары жүйесінде 377 көпшілік кітапхана халыққа қызмет көрсетеді.

Халқы

Түрлі жылдары жасалған санақтар бойынша Батыс Қазақстан облысы халқының саны:

1970	1979	1989	1999	2003	2004	2005	2006	2007
513 077	581 499	630 887	616 800	602 133	603 832	606 534	609 291	612 479

2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015
615 310	598 341	603 828	608 280	612 498	617 640	623 977	629 932

Білім беруі

Облыста 4 жоғарғы оқу орны бар, олардың барлығы да Орал қаласында орналасқан, атап өткенде Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті, Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық университеті, Еуразия академиясы.

Сыртқы сілтемелер

• Ашық Тізімдеме Жобасындағы Батыс Қазақстан облысы Мұрағатталған 9 наурыздың 2017 жылы.