Солтүстік Македония

Солтүстік Македония (мак. Северна Македонија, алб. Maqedonia e Veriut), ресми атауы — Солтүстік Македония Республикасы (мак. Република Северна Македонија, алб. Republika e Maqedonisë së Veriut) — Еуропаның оңтүстігінде, Балқан түбегінде орналасқан мемлекет. Жер аумағы 25,7 мың км². Халқының саны 1,8 млн-нан асады (2021). Астанасы — Скопье қаласы. Ресми тілі — македон тілі. Халықтың 65%-ын македондықтар, қалған бөлігін албандар, түріктер, сығандар, сербтер мен босниялықтар құрайды. Діни сенімі бойынша халықтың басым бөлігі —христиан-православтар, қалғандары — мұсылмандар. Әкімшілік жағынан 30 ауданға бөлінеді. Конституциясы бойынша елді президент басқарады. Жоғарғы заң шығарушы органы — бір палаталы парламент (Жиналыс). Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Солтүстік Македония 1993 жылдан БҰҰ-ға, 1995 жылдан НАТО мен Еуро одаққа мүше. Ақша бірлігі — денар.

Солтүстік Македония Республикасы мак. Република Северна Македонија
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Бостандық немесе өлім»
Әнұран: «Денес Над Македонија»
Тарихы
Тәуелсіздік күні	8 қыркүйек 1991 жыл (СФЮР-ден)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	Македон және албан тілдері
Елорда	Скопье
Ірі қаласы	Скопье, Куманово, Битола
Үкімет түрі	Парламенттік республика
Президенті Премьер-министрі	Стево Пендаровский Зоран Заев
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 145-ші орын 25 713 км² 1,9
Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2002) • Тығыздығы	▲ 2 077 132 адам (146-шы) 2 022 547 адам 80,1 адам/км² (122-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	33,822 млрд. $ 16,253 $
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	12,383 млрд. $ 6,143 $
АДИ (2018)	▲ 0,759 (жоғары) (82-ші)
Валютасы	Македон денары
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.mk
ISO коды	MK
ХОК коды	MKD
Телефон коды	+389
Уақыт белдеулері	+1

Географиясы

Географиялық жағынан Македония үш елдiң аумағында орналасқан - оның оңтүстiк бөлiгi - Эгей Македониясы, Грекия құрамына кiредi; шығыс жерлерi - Пирин Македониясы - Болгария құрамында, Македония республикасының солтүстiк және батыс өңірлері Вардар өзенiнiң бойында сұлап жатыр.

Республиканың көп аумағын Скопска-Црнның биiк тау жүйелерi, Пинд (жоғарғы нүктесі – Кораб(2753 м)) және Пирин таулары алып жатыр. Вардар және Струмицаның өзендері бүкіл ел аумағын қамтып ағады. Оңтүстiк-батыста Македонияға жартылай тәуелдi Охрид және Преспа iрi көлдері, оңтүстiк-шығыста - iрi көл Дойранское орналасқан. Биіктігі 2000 м-ге дейінгі тау беткейлерін аралас ормандар мен бұталар, одан жоғары жерлерді тау шалғындары алып жатыр. Аумағының 1/3 бөлігін орман алып жатыр.

Климаты

Македония жерінің климаты — жерортатеңіздік. Қаңтардағы орташа температурасы 5 — 7 °C, шілдеде 24 —26 °C болады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 450 — 500 мм шамасында. Тау аралығындағы жазықтар түрлі дақылдар өсіруге қолайлы.

Тарихы

Солтүстік Македония аумағы әр түрлі тарихи кезеңдерде әртүрлі мемлекеттер мен империяларға – Паэонияға, Ежелгі Македонияға (оның аты бүкіл географиялық аймаққа мұра болған), Рим және Византия империяларына, Бірінші және Екінші Болгар патшалығына, Сербия патшалығына, С. Осман империясы. 864 жылы территория Болгар патшалығының құрамында болған кезде христиандық мемлекеттік дін ретінде қабылданды. Қазіргі македондықтар этникалық жағынан болгарларға жақын. XIV ғасырда бұл жерлерді Осман империясы жаулап алды. 19 ғасырда болгарлардың Македониядағы ұлттық қозғалысы дамыды, ол болгарлардың шіркеу және мектеп тәуелсіздігі үшін күрес түрінде көрінді, ол 1870 жылы Болгар эксархатының құрылуымен сәтті аяқталды. 1870 жылдардың ортасында Македонияның этникалық болгар жерлерінің көп бөлігін өзінің епархиясына қоса алды.

1877-1878 жылдардағы орыс-Түрік соғысының нәтижесінде Ресей империясы Болгарияны азат етті және Түркиямен Сан-Стефано бейбітшілігін жасады, оған сәйкес Болгария мемлекеті және Османлы Македониясының оңтүстік бөлігі қоныстанған аумақтарының бір бөлігі пайда болды. Славяндар Болгарияның бір бөлігі болды. Бірақ бұл шартпен ұлы державалардың барлығы дерлік келіспеді, ал Берлин келісімі Сан-Стефано келісімінен кейін Болгарияны екі бөлікке – Болгар княздігі мен Шығыс Румелияға бөлді. Оңтүстік славян халқы бар Македония аумағы қайтадан түріктерге өтті.

1912 жылы Бірінші Балқан соғысы басталды. Болгар және одақтас Балқан христиан әскерлері Осман империясын талқандады. Алайда бірден дерлік одақтастар - Болгария мен қалған Балқан христиан халықтары арасында соғыс басталды, нәтижесінде Болгария Македониядан айырылды.

1912 және 1913 жылдардағы Балқан соғыстары және Осман империясының құлауы нәтижесінде Османлы Македониясының аумағы Сербия деген атпен "Јужна Србија" («Оңтүстік Сербия»), Греция және Болгария (Пирина облысы) арасында бөлінді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Сербия жаңадан құрылған Сербтер, Хорваттар және Словендер Корольдігіне қосылды. 1929 жылы корольдік жаңа атау алды - Югославия және провинцияларға бөлінді - бановина. Солтүстік Македония аумағы Вардар бановинаға айналды.

1941 жылы Югославияны ось елдері басып алды. Вардар бановинасының аумағы Болгария мен Албания арасында бөлінді. Македониялық славяндардың бір бөлігі кейін Югославияның президенті болған Иосип Броз Тито бастаған қарсылық қозғалысын қолдады. Болгар оккупативтік биліктері 1944 жылы бірнеше ай өмір сүрген Тәуелсіз Македония мемлекетін құрды.

Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында алты республикадан, оның ішінде Македониядан Югославия халқының социалистік одағы құрылды. Бірлестік 1963 жылы Югославия Социалистік Федеративтік Республикасы болып өзгертілген кезде, Солтүстік Македония да Македония Социалистік Республикасы болып өзгертілді.

• 1991 жыл - егемендік туралы декларация және Югославиядан бейбіт түрде бөлінуге әкелген Македония Республикасының тәуелсіздігі туралы референдум. Жергілікті номенклатураның тумасы Киро Глигоров (1991-1999) Македония Республикасының тұңғыш президенті болды.
• 1991 - Болгария Македония Республикасының тәуелсіздігін мойындаған әлемдегі бірінші ел.
• 1992 жыл - әскерлерді шығару туралы шартқа қол қойылғаннан кейін Югославия армиясының бөліктерін шығару. 21 ақпанда жаңа мемлекеттің президенті Киро Глигоров және Югославия армиясының жоғары қолбасшылығы.
• 1993 - Македония Республикасы БҰҰ-ға бұрынғы Югославия Македония Республикасы ретінде қабылданды.
• 1995 - Киро Глигоровқа жасалған қастандықтан кейін қысқа мерзімге мемлекет басшысының міндетін Стоян Андов атқарды.
• 1999 жылы Косово соғысы нәтижесінде 360 000-ға жуық косоволық албандар Македония Республикасына қашып кетті. Босқындар көп ұзамай елден кетіп қалды, бірақ біраз уақыттан кейін жергілікті албандар солардан үлгі алып, республиканың халқы негізінен албандар тұратын аймақтарға автономия беру туралы талап қойды.
• 1999 жыл – Болгария мен Македония Республикасы арасындағы тату көршілік қарым-қатынас қағидаттарын бекітетін Бірлескен Декларация, 2008 жылы бірлескен меморандуммен расталды.
• 1999-2004 - Борис Трайковский президент болды.
• 2001 ж., наурыз-тамыз – Албан ұлт-азаттық армиясы (жетекшісі – Али Ахмети) елдің солтүстігі мен батысында (әсіресе Тетово облысында) Македония Республикасының тұрақты армиясына қарсы әскери партизандық операцияларды бастады. Тек НАТО-ның араласуы ғана қақтығысты тоқтатты, нәтижесінде албан сепаратистерімен Охрид келісіміне қол қойылды, ол шектеулі құқықтық және мәдени автономияны қамтамасыз етті (албан тілінің ресми мәртебесі, көтерілісшілерге рақымшылық, албан аймақтарындағы албан полициясы). ).
• 2002 жыл – албан-македония ұлтаралық қақтығыстың оқтын-оқтын қайталануы.
• 2020 - Солтүстік Македония НАТО-ның 30-шы мүшесі болды.

Македония — ежелгі грек империясының орталығы

Теңізге шығатын жолы жоқ бұрынғы Югославия республикасы — Македония б.з.д. IV—III ғасырларда құдіретті ежелгі Грек империясының орталығы болды. Македония Грекиямен, Болгариямен, Албаниямен, Сербия және Черногориямен шектеседі. Елдің көпшілік бөлігін тік жартастар, терең аңғарлар мен кең аумақты ормандары бар таулар алып жатыр. Македонияда биіктігі 2000 м-ден асатын 34 тау шыңы мен ішіндегі ең үлкені — Охрид болатын терт ірі көл бар. Елдің ең ұзын өзені — Вардар елді 301 км бойында кесіп өтеді. Вардар өзінің бастауын солтүстік-батыстан алып, Эгей теңізіне құйғанға дейін Оңтүстік Грекиямен ағып өтеді. Бұл өзенді мұнда Аксьос деп атайды.

Вардардың жағасында елдің астанасы — Скопье орналасқан. 1963 жылғы апатты жер сілкінісінен кейін іс жүзінде қайта салынған Македонияның бұл ең ірі қаласы көршілес ауыл шаруашылығы облыстары үшін маңызды сауда орталығы, сондай-ақ индустриясының шешуші салалары—қара және түсті металлургия, машина жасау, химия және жеңіл өнеркәсіп болып табылатын басты өнеркәсіптік ауданы болып есептеледі.

Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары — дәнді дақылдар (күріш, бидай, жүгері), темекі, мақта, көкнәр, жемістер, жүзім. Мал шаруашылығында қой мен тауық өсіру басым. Бал арасын өсіру дамыған — 80 мыңнан аса омарта бал мен балауыз береді. Бұрын Югославияның құрамына кірген Македония 1991 жылы тәуелсіздікке ие болды. Халқының 2/3 бөлігін македондық славяндар, 23%-ын албандықтар құрайды. Түріктердің, сербтер мен цыгандардың шағын диаспоралары бар. Елдің неғұрлым көкейкесті проблемалары — шиеленіскен ұлтаралық қатынастар мен басқа балқан мемлекеттерінен келетін босқындар легінің көбеюі болып табылады.

Экономикасы

Македония — аграрлы-индустриялы ел. Ұлттық жалпы өнімінің жан басына шаққандағы мөлшері 4110 АҚШ доллорына тең (1997). Қара және түсті металлургия,машина жасау, химия, тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдары, ағаш өңдеу кәсіпорындары дамыған. Ауыл шаруашылығында өсімдік шаруашылығы әсіресе күріш, жүгері, бидай өсіру басым. Мақта, арахис, күнжіт, анис, бау-бақша, көкөніс, жүзім өсіру, қой шаруашылығы дамыған. Негізгі сауда серіктестері — Еуро Одақ құрамындағы елдер.

1999 жылы Косоводағы қақтығыстың өршуіне байланысты босқындардың үлкен саны Македония Республикасына қашты. 2001 жылға қарай елде халық арасындағы этникалық қақтығыстарға байланысты дағдарыс басталды. 1999-2001 жылдардағы оқиғалар экономикаға үлкен зиян келтірді. Ең алдымен экология зардап шекті, Македония Республикасының дамуына шетелдік инвестицияның деңгейі де күрт төмендеді.

2014 жылғы жағдай бойынша Македония Республикасының негізгі сыртқы сауда серіктесі Еуропалық Одақ болды. 2014 жылғы сыртқы сауда көлемі 12211 млн долларды құрайды. Македония Республикасының сыртқы саудасының географиялық таралуы (2014 жылға):

ЕО елдері – 69,0% (8404 млн доллар).

Ресей – 1,5% (182 млн доллар)

Қытай – 4,3% (525 млн доллар)

Түркия – 3,6% ($442 млн)

Америка - 3,3% (405 миллион доллар)

Африка - 0,7% (84 миллион доллар)

2018 жылғы 31 қазанда жарияланған 2019 жылғы есеп бойынша Македония Республикасы 10-шы орынды иеленді, осылайша Еуропа және Орталық Азия аймағындағы елдер арасында Грузиядан кейінгі ең жоғары рейтингті алды (6-орын)

Македонияның аумағы және атауы

Бұрын бұл ел Македония деп аталды, бұл Македонияның географиялық аймағымен, Ежелгі Македония мемлекетімен, көршілес Грециядағы Македония тарихи провинциясымен және көрші Болгариядағы Пирин Македониямен екіұштылыққа әкелді. Солтүстік Македония 1912 жылға дейін Осман империясының Македония вилайеттері аумағының шамамен 35,8% алып жатыр (52,4% қазіргі Грекия аумағында, ал 9,6% Болгария аумағында), ал оның халқы шамамен 40,9% құрайды. соңғысының халқы.

Солтүстік Македония Республикасының аумағы бұрын Югославияның ең оңтүстік бөлігін құраған. Оның қазіргі шекаралары Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көп ұзамай белгіленді. 1947 жылы тамызда Югославия Социалистік Федеративтік Республикасының Президенті Иосип Тито мен Болгария Премьер-Министрі Георгий Димитров Бледе кездесіп, бүкіл Македония (немесе, ең болмағанда, Грекия мен Болгар Македониясының бір бөлігі) сайып келгенде, келісімге келді. Болгария Балқан мемлекеттері федерациясының құрамдас бөлігі болған жағдайда Югослав Македониясымен одақ. Осылайша, ЮСФР құрамында Македония Социалистік Республикасы құрылды - осылайша македондықтар ЮСФР құрамындағы тәуелсіз халық ретінде танылды. КСРО мен ЮСФР арасындағы мемлекетаралық қатынастардың нашарлауынан кейін Болгария Бледте қол жеткізілген келісімдердің күшін жойды.

Македониялық атау дауы

1991 жылы Югославияның жекелеген мемлекеттерге ыдырауы кезінде Солтүстік Македонияның аумағы өзгерген жоқ. Сонымен бірге, бұл жеке мемлекеттің пайда болуы Грекиямен «Македония» және «Македондықтар» атауларын қолдану туралы саяси дауларға әкелді.

Грекияның талабы бойынша БҰҰ-да 1993-2019 жылдары қолданылған ресми атау бұрынғы Югославия Македония Республикасы болып табылады.

2004 жылы 4 қарашада Америка Құрама Штаттары елді өзінің конституциялық атауы – Македония Республикасы деп ресми түрде мойындады. Бұл арада Еуропалық Одақ (ЕО) бұрынғы атауы, бұрынғы Югославия Македония Республикасын пайдалануды жалғастыратынын мәлімдеді; Еуроодақ Грекияға бұрынғы Югославия Македония Республикасының атауын келіскеннен кейін ғана осы ұйымға толыққанды мүше бола алатынына кепілдік берді.2004 жылы 4 қарашада Америка Құрама Штаттары елді өзінің

2011 жылдың сәуірінде Македония Республикасы Гаагадағы Халықаралық сотқа шағым түсірді. Ол Грекияны оның ЕО мен НАТО-ға кіруіне кедергілер жасап отыр деп айыптады. 2011 жылы 5 желтоқсанда Халықаралық сот Грекияның Македония Республикасының ЕО, НАТО және басқа да халықаралық ұйымдарға мүшелігіне тосқауыл қоюға құқығы жоқ деп шешті.

2018 жылғы 12 маусымда Грекия мен Македония Республикасының үкіметтері ұзақ даулардан кейін елдің атауы (Преспа шарты) бойынша консенсусқа келді, нәтижесінде македониялық тарап рәсімді бастау туралы шешім қабылдады. өз заңнамасында да, барлық елдермен және ұйымдармен қарым-қатынаста да атауын Солтүстік Македония Республикасына өзгерту). Сонымен бірге тиісті славян этносы (македондықтар), тілі (македон тілі) және мәдениетімен байланысты атаулар келісімге сәйкес өзгертілмейді.

Сол жылдың 30 қыркүйегінде азаматтар Грекия мен Македония Республикасы арасындағы келісімге өз көзқарастарын білдіре алатын референдум өтті. Дауыс беруге келген Македония Республикасы азаматтарының 91,46%-ы Грекиямен жасалған Преспа келісімін қолдады, алайда референдумға қатысу 50%-ға жетпегендіктен бұл нәтижелер жарамды деп танылмады. Сонымен бірге, референдум консультативтік сипатта болғандықтан, Преспа келісімін ратификациялау үдерісін жалғастыруға ешқандай заңдық шектеулер қойған жоқ.

2019 жылдың 11 қаңтарында Македония Республикасы Парламенті депутаттарының елдің атауын өзгерту бойынша шешуші дауыс беруі өтті. Конституцияға енгізілген тиісті түзетулерді 120 депутаттың 81-і (ең аз дегенде 80-і қажет) қолдады. Келісім күшіне енуі үшін оны Грекия парламентінің қарапайым көпшілік дауысымен ратификациялау керек болды. 25 қаңтарда Грекия парламенті Македония Республикасының атауын өзгерту туралы келісімді ратификациялады, мұндай келісімге 153 депутат дауыс берді (151 депутат қажет), 146 депутат келісімге қарсы болды. 2019 жылдың 12 ақпанында Македония Республикасының атауын Солтүстік Македония Республикасы деп өзгерту туралы келісім ресми түрде күшіне енді. 2019 жылдың 14 ақпанында БҰҰ өзінің қабылданған атауын «Бұрынғы Югославия Македония Республикасынан» «Солтүстік Македония Республикасына» ресми түрде өзгертті.

Қарулы күштері

Қарулы күштердің негізгі мақсаттары – мемлекеттің аумақтық тұтастығы мен егемендігін қорғау, сондай-ақ ЕО, НАТО және БҰҰ қамқорлығындағы операцияларға қатысу. 2020 жылдың 27 наурызында Солтүстік Македония ресми түрде НАТО-ның 30-шы мүшесі болды. Сол айда ол НАТО мен ЕО стандарттарына негізделген әлеуетті дамытуға және жоспарлауды жақсартуға бағытталған жаңа қорғаныс стратегиясын қабылдады. 2019-2028 жылдарға арналған қорғаныс мүмкіндіктерін дамыту жоспары ұжымдық қорғанысты, бірлескен қауіпсіздікті және дағдарысты басқару мүмкіндіктерін дамытуға бағытталған ұзақ мерзімді даму мақсаттарын белгіледі. Қазіргі уақытта Қорғаныс министрлігін қайта құрылымдау жұмыстары жүргізілуде. Қарулы күштер толығымен кәсіби және ел барлық бөлімшелерді, әсіресе орналастыруға болатын бөлімдерді НАТО стандарттарына үйретуге тырысады. Бірқатар бөлімшелер НАТО жетекшілік ететін операцияларға қатысуға арналған. Қарулы күштер альянсқа кіргеннен кейін НАТО-ның бірлескен жаттығуларына қатысуын арттырды. Халықаралық бітімгершілік миссияларына қатысу материалдық-техникалық қамтамасыз ету мүмкіндіктерін кеңейтті. Ел қарапайым теңіз және әуе күштеріне ие және кеңестік дәуірдегі қару-жарақ пен әскери техникаға сүйенеді. Сатып алу басымдықтарына жанама атысты қолдау, жеңіл брондалған көліктер, киберқорғаныс және көп мақсатты тікұшақтар кіреді. Македонияның қорғаныс өнеркәсібінде заманауи құрал-жабдықтарды жобалау мен өндіруге мүмкіндігі жоқтың қасы.

Македонияның Еуропалық Одаққа қосылуы

Біраз жылдар бойы ел Еуропалық Одаққа кіруге талпынуда. Македония атауын өзгерткеннен кейін Грецияның негізгі қарсылықтары жойылды және бұл әрекеттер жаңа күшпен қайта басталды. Дегенмен, ЕО-ға мүше елдердің барлығы бұл нұсқаны қолдамайды. Осылайша, 2019 жылдың қараша айының басында Франция президенті Эммануэль Макрон елдің Еуропалық Одаққа кіруіне қарсылық білдірді. Болгария, өз кезегінде, көпұлтты Солтүстік Македония болгарларды конституцияның елде тұратын ұлттар тізімі бөлігіне қосуды талап етеді. Болгарлардың 84%-ы Солтүстік Македонияның Еуропалық Одаққа кіруін қолдауға қарсы, сауалнамаға қатысқандардың 45%-ы македон тілінің бар екенін мойындауға қарсы – Болгария ғылым академиясының ресми ұстанымы бойынша Солтүстік Македония тілі македон әдеби нормасы (болгары тілі)

Әкімшілік бөлініс

Солтүстік Македония Республикасының аумағы Скопье қаласына және қауымдастықтарға, Скопье қаласының өзі де бірнеше қауымдастықтарға бөлінген.

Скопье қаласының және қоғамдастықтың өкілді органы – кеңес, атқарушы органы – "Градоначалник"

Македонияның ең ірі қалалары

Аты	Халық
Скопье	467 257
Битола	80 550
Куманово	70 842
Прилеп	66 246
Охрид	55 749
Тетово	52 915