Қазақ әліпбиі
Қазақ әліпбиі — қазақ тілінің әріптерінің жүйелі тізбегі, қазақ халқының мәдени өмірінде басқа да түркі халықтарымен бірге пайдаланып келген әр түрлі әріп таңбаларынан тұратын дыбыстық жазу жүйесі. Ғасырлар бойы қазақ тілінің түрлі әліпбилері болып, тарихи кезеңге байланысты ауысып, жаңартылды.
1929 жылына дейін Қазақстан қазақтары араб жазуын қолданып жүретін, оны 1924 жылы жаңартқан — Ахмет Байтұрсынұлы. 1930жж. көшу-қонудың нәтижесінде, Қытайға қашқан қазақтар әлі күнге дейін араб әліпбиін қолданады.
1920 жж. ортасында Кеңес Одақтағы түркі тілдес халықтарға бұрынғы араб жазуының орнын алатын латын әліпби жасалынуы басталып, 1929—1940 жылдар арасында Қазақ КСР-нда латын жазу жүйесі қолданыста болған.
1940 жылдан бастап, Қазақстанда Кирил жазуы енгізіліп, бүгінге дейін де қолдануда. 2017 жылы қазақ тілінің жазуын латынға ауыстыруға жоспарланып, одан бері қазақ тілінің жаңа латын әліпби нұсқалары жарияланған. Қазіргі таңда, латын жазуының практикалық қолданысы жоқ. Ресми әліпбиілерінен тыс QazaqGrammar мен QazAqparat өз нұсқаларын жариялаған.
Кирил жазуы негізіндегі
Қазіргі кириллица
| Қазақ кирил әліпбиі | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -{Аа}- | -{Әә}- | -{Бб}- | -{Вв}- | -{Гг}- | -{Ғғ}- | -{Дд}- | |||||||
| -{Ее}- | -{Ёё}- | -{Жж}- | -{Зз}- | -{Ии}- | -{Йй}- | -{Кк}- | |||||||
| -{Ққ}- | -{Лл}- | -{Мм}- | -{Нн}- | -{Ңң}- | -{Оо}- | -{Өө}- | |||||||
| -{Пп}- | -{Рр}- | -{Сс}- | -{Тт}- | -{Уу}- | -{Ұұ}- | -{Үү}- | |||||||
| -{Фф}- | -{Хх}- | -{Һһ}- | -{Цц}- | -{Чч}- | -{Шш}- | -{Щщ}- | |||||||
| -{Ъъ}- | -{Ыы}- | -{Іі}- | -{Ьь}- | -{Ээ}- | -{Юю}- | -{Яя}- | |||||||
Қазақ кирил әліпбиі — көбінесе Қазақстан мен Моңғолияда пайданаланылатын әліпби. Бұл Сәрсен Аманжолов ұсынған әліпби 1940 жылы қабылданған, 42 әріп енген: 33 орыс әліпбиінің әрпі және 9 өзіндік қазақша әріп Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ (1947 жылына дейін бұрын осы әріп орнына Ӯӯ пайдаланылған), Ү, Һ, І. Ертеде қазақ әріптері орыс әліпбиі әріптерінің соңында қойылған, сосын дыбысы жақын орыс әріптерінің артына жылжытылған.
Келесі әріптер: В, Ё (1957 жыл), Ф, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, қазақтың төл сөздерінде пайдаланылмайды. Бұл әріптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, тек кеңестік дәуірінде орыс тілінен, немесе орыс тілі арқылы енген сөздерде орыс емле нұсқауларымен пайдаланылған (1990 жылы бері ресми және жеке жария ақпараттарда, әдеби шығармаларда пайдалануы азая түсуде, сиректеніп кетті). Қазақ тілінің дұрыс табиғи фонетикасына байланысты Е әрпі орыс тліндегі Э сияқты дыбысталады (Екібастұз (қаз)- Экібастуз (орыс)). Ж әрпі қазақ тілінде орыс тіліндегі ДЖ әріптері арқылы берілетін аффрикаталық дыбысты береді (джігіт, джиһаз, джан, мұғалджар, үрджар, джас - айтылуы; жігіт, жиһаз, жан, мұғалжар, жас - жазылуы). Х әрпі қазақ фонетикасында қатаң айтылады. Сөз ортасындағы Қ (кейде соңындағы) сөйлеу барысында Х болып дыбысталады, егер Қ - дан кейін дауыссыз дыбыс келсе. Һ әрпі көбінесе араб-парсы кіріс сөздерінде кездеседі, жұмсақ, жеңіл Х сияқты айтылады. Е сөздің нағыз басында [e] боп сөйленеді. Сөздің ортасында я соңында Е дыбысы Ә-ге ұқсас айтылуы мүмкін. Э әрпі жазылмайды, бірақ Е әрпі Э сияқты дыбыс береді. У әрпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, және де ҰУ, ҮУ, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру үшін пайдаланылады.
Келесі әріптер алдыңғы және артқы ретті дыбысты жұпты белгілейді (әдетте жіңішке мен жуан деп аталады):
Араб-парсы кірме сөздерінде Ә — А қарама-қарсы қоюы көрінеді.
Қазақ екпіні көбінесе соңғы буынға түсіп тұратындықтан жазуда белгіленбейді.
Белгішелеу
Жақында өткен заманда қазақ мәтінін теру көбінесе қиыншылыққа ұшырайтын еді. Оның себебі амал жүйелері мен мәтінтергіштерде Юникод арқауы жоқтығы, қалыпты түрде қазақша 8 бит белгішелеу парақ болмағаны және қалыпты компьютер әріптері жетіспеушілігі. Осыған орай қазақ кирил әліпбиін компьютерлерде белгішелеу үшін 20-дан аса әртүрлі нұсқалары[1] ұсынылған.
Кезінде Қазақстанда DOS үшін ҚР МҚ 920-91 мемлекеттік қалпы қабылданған болатын. Бұл қалып CP866 8 бит кирил (славян) белгішелеу парақтың негізінде жетілдірілген. Енді бірталай көп кідіріп Windows жүйесіне арнап ҚР МҚ 1048—2002 қалпы бекітілген. Осы қалыптың қолдануы өте шектеулі болды, себебі ол Юникод басқа ескірген 8 бит белгішелеуді ығыстырып шығаруы қызған кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік және өкіметке жақын ұйымдар, соның ішінде «ҚазАқпарат» ақпарат агенттігі де, соңғы кезге дейін қолданған. Ағымда барлық жерде де UTF-8 белгішелеу қолданылады.
Пернетақта жаймасы
Қазақ пернетақта жаймасы орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылған және де РСТ ҚКСР 903-90 қалпында бекітілген. Осы жайма Юникодпен қуатталған: Windows (NT тұқымдасындағы 2000, XP, Server 2003, Vista одан жоғары нұсқалары да) және Linux амал жүйелерімен жеткізіледі.
Қазақтың өзіндік әріптері пернетақтаның жоғарғы тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан және басқа нышандар (/, *, –, +) енгізу үшін көмекші сан пернетақтасы пайдаланылады. Осы себептен қалыпты жаймада бейәріп нышандарға және Ё әрпіне орын табылмаған.
Шоқындырушылардың жазуы
Алғашқы қазақ кирил әліпбиін XIX ғасырда Ыбырай Алтынсарин жасап шығарған. Кирил әліпбиінің негізінде православ миссионерлері діни әдебиет және «орыс-түзем» мектептеріне арнап қазақ «миссионер» әліпбиі жасалды. Онда түрлі қосарланып жазылатын және диакритикалық таңбалар қолданылды. «Миссионерлік әліпби» 1917 жылға дейін шектеулі дәрежеде қолданылып келді.
| А а | Ӓ ӓ | Б б | Г г | Д д |
| Е е | Ж ж | З з | И и | Й й |
| К к | Л л | М м | Н н | Ҥ ҥ |
| О о | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с |
| Т т | У у | Ӱ ӱ | Ш ш | Ы ы |
Unicode
| Бастапқы 3 саны |
Соңғы саны | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
0
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
| |
040
|
Ѐ | Ё | Ђ | Ѓ | Є | Ѕ | І | Ї | Ј | Љ | Њ | Ћ | Ќ | Ѝ | Ў | Џ |
041
|
А | Б | В | Г | Д | Е | Ж | З | И | Й | К | Л | М | Н | О | П |
042
|
Р | С | Т | У | Ф | Х | Ц | Ч | Ш | Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я |
043
|
а | б | в | г | д | е | ж | з | и | й | к | л | м | н | о | п |
044
|
р | с | т | у | ф | х | ц | ч | ш | щ | ъ | ы | ь | э | ю | я |
045
|
ѐ | ё | ђ | ѓ | є | ѕ | і | ї | ј | љ | њ | ћ | ќ | ѝ | ў | џ |
046
|
Ѡ | ѡ | Ѣ | ѣ | Ѥ | ѥ | Ѧ | ѧ | Ѩ | ѩ | Ѫ | ѫ | Ѭ | ѭ | Ѯ | ѯ |
047
|
Ѱ | ѱ | Ѳ | ѳ | Ѵ | ѵ | Ѷ | ѷ | Ѹ | ѹ | Ѻ | ѻ | Ѽ | ѽ | Ѿ | ѿ |
048
|
Ҁ | ҁ | ҂ | ҃ | ҄ | ҅ | ҆ | ҇ | ҈ | ҉ | Ҋ | ҋ | Ҍ | ҍ | Ҏ | ҏ |
049
|
Ґ | ґ | Ғ | ғ | Ҕ | ҕ | Җ | җ | Ҙ | ҙ | Қ | қ | Ҝ | ҝ | Ҟ | ҟ |
04A
|
Ҡ | ҡ | Ң | ң | Ҥ | ҥ | Ҧ | ҧ | Ҩ | ҩ | Ҫ | ҫ | Ҭ | ҭ | Ү | ү |
04B
|
Ұ | ұ | Ҳ | ҳ | Ҵ | ҵ | Ҷ | ҷ | Ҹ | ҹ | Һ | һ | Ҽ | ҽ | Ҿ | ҿ |
04C
|
Ӏ | Ӂ | ӂ | Ӄ | ӄ | Ӆ | ӆ | Ӈ | ӈ | Ӊ | ӊ | Ӌ | ӌ | Ӎ | ӎ | ӏ |
04D
|
Ӑ | ӑ | Ӓ | ӓ | Ӕ | ӕ | Ӗ | ӗ | Ә | ә | Ӛ | ӛ | Ӝ | ӝ | Ӟ | ӟ |
04E
|
Ӡ | ӡ | Ӣ | ӣ | Ӥ | ӥ | Ӧ | ӧ | Ө | ө | Ӫ | ӫ | Ӭ | ӭ | Ӯ | ӯ |
04F
|
Ӱ | ӱ | Ӳ | ӳ | Ӵ | ӵ | Ӷ | ӷ | Ӹ | ӹ | Ӻ | ӻ | Ӽ | ӽ | Ӿ | ӿ |
050
|
Ԁ | ԁ | Ԃ | ԃ | Ԅ | ԅ | Ԇ | ԇ | Ԉ | ԉ | Ԋ | ԋ | Ԍ | ԍ | Ԏ | ԏ |
051
|
Ԑ | ԑ | Ԓ | ԓ | Ԕ | ԕ | Ԗ | ԗ | Ԙ | ԙ | Ԛ | ԛ | Ԝ | ԝ | Ԟ | ԟ |
052
|
Ԡ | ԡ | Ԣ | ԣ | Ԥ | ԥ | Ԧ | ԧ | Ԩ | ԩ | Ԫ | ԫ | Ԭ | ԭ | Ԯ | ԯ |
Ресми латын әліпби нұсқалары
Қазіргі латын әліпбиі
Қазіргі латын әліпбиі — 2017 жылдың 9 қазанында қазақ әліпбиін латын әліпбиіне көшіру жобасы ұсынылды[2]. 2017 жылы қазақ тілінің жаңа латын әліпбиі 26 қазанда Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілді[3][4]. 2017 жылдың 26 қазанында бұл алфавит ресми түрде мақұлданды. 2018 жылғы 19 ақпанда осы қаулыға түзетулер енгізілді[5]. 2017-2025 жылдары жаңа әліпбиге көшу жоспарлануда.
Әліпби 32 әріптен тұрады.
2020 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев латын әліпбиін қазақ тілінің төл дыбыстары мен дыбысталуын сақтауға баса назар аударып, қайта қарауға шақырды.
Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының академиктері және сценарийлерге көшу жөніндегі ресми жұмыс тобына кіретін мамандар 2019 жылдың қараша айында көпшілікке ұсынған бұл редакция диграфтар мен өткір екпіндердің орнына умлауттарды, бревтер мен цедиллаларды қолданады және орфографиялық өзгерістерді ретімен енгізеді қазақ фонологиясын дәлірек көрсету.
Бұл түзету - түрік әліпбиінің сәл өзгертілген нұсқасы, С әрпін түсіріп, түрік тілінде жоқ төрт қосымша әріпке ие: Ä, Q, Ŋ және W.
Осы нұсқа мақұлдауын күткен кезде лингвисттер Ә, Ә, Ғ ғ, И и, Й, Ң ң, Ө ɵ, У у, Ұ ұ, Ү ү, Ы ы, Ч ч, Ш ш және І i. Екпінді таңбаларды енгізудің баламасы - диграфтарды көбірек пайдалану.
2021 жылы қаңтарда әріптерін енгізе отырып, қазақ латын әліпбиінің қайта қаралған нұсқасы ұсынылды, Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū (Ұ ұ), Ŋ ŋ (Ң ң) және Ş ş (Ш ш).
Бұл нұсқа 2023 жылдан бастап ресми түрде қолданысқа енеді.
Ресми латын әліпбиі (2021 нұсқасы):
| A a
(А а) |
Ä ä
(Ә ә) |
B b
(Б б) |
D d
(Д д) |
E e
(Е е) |
F f
(Ф ф) |
G g
(Г г) |
Ğ ğ
(Ғ ғ) |
| H h
(Х, Һ) |
İ i
(И, Й) |
I ı
(І і) |
J j
(Ж ж) |
K k
(К к) |
L l
(Л л) |
M m
(М м) |
N n
(Н н) |
| Ñ ñ
(Ң ң) |
O o
(О о) |
Ö ö
(Ө ө) |
P p
(П п) |
Q q
(Қ қ) |
R r
(Р р) |
S s
(С с) |
Ş ş
(Ш ш) |
| T t
(Т т) |
U u
(У у) |
Ū ū
(Ұ ұ) |
Ü ü
(Ү ү) |
V v
(В в) |
Y y
(Ы ы) |
Z z
(З з) |
Unicode
| Бастапқы 3 саны |
Соңғы саны | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
0
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
| |
002
|
! | " | # | $ | % | & | ' | ( | ) | * | + | , | - | . | / | |
003
|
0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | : | ; | < | = | > | ? |
004
|
@ | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O |
005
|
P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z | [ | \ | ] | ^ | _ |
006
|
` | a | b | c | d | e | f | g | h | i | j | k | l | m | n | o |
007
|
p | q | r | s | t | u | v | w | x | y | z | { | | | } | ~ | |
00C
|
À | Á | Â | Ã | Ä | Å | Æ | Ç | È | É | Ê | Ë | Ì | Í | Î | Ï |
00D
|
Ð | Ñ | Ò | Ó | Ô | Õ | Ö | × | Ø | Ù | Ú | Û | Ü | Ý | Þ | ß |
00E
|
à | á | â | ã | ä | å | æ | ç | è | é | ê | ë | ì | í | î | ï |
00F
|
ð | ñ | ò | ó | ô | õ | ö | ÷ | ø | ù | ú | û | ü | ý | þ | ÿ |
010
|
Ā | ā | Ă | ă | Ą | ą | Ć | ć | Ĉ | ĉ | Ċ | ċ | Č | č | Ď | ď |
011
|
Đ | đ | Ē | ē | Ĕ | ĕ | Ė | ė | Ę | ę | Ě | ě | Ĝ | ĝ | Ğ | ğ |
012
|
Ġ | ġ | Ģ | ģ | Ĥ | ĥ | Ħ | ħ | Ĩ | ĩ | Ī | ī | Ĭ | ĭ | Į | į |
013
|
İ | ı | IJ | ij | Ĵ | ĵ | Ķ | ķ | ĸ | Ĺ | ĺ | Ļ | ļ | Ľ | ľ | Ŀ |
014
|
ŀ | Ł | ł | Ń | ń | Ņ | ņ | Ň | ň | ʼn | Ŋ | ŋ | Ō | ō | Ŏ | ŏ |
015
|
Ő | ő | Œ | œ | Ŕ | ŕ | Ŗ | ŗ | Ř | ř | Ś | ś | Ŝ | ŝ | Ş | ş |
016
|
Š | š | Ţ | ţ | Ť | ť | Ŧ | ŧ | Ũ | ũ | Ū | ū | Ŭ | ŭ | Ů | ů |
017
|
Ű | ű | Ų | ų | Ŵ | ŵ | Ŷ | ŷ | Ÿ | Ź | ź | Ż | ż | Ž | ž | ſ |
Тарихи және басқа да латын әліпбилер
Латындық Жаңәліп
.JPG)
КСРО ОАК жанындағы Жаңа әліпби бойынша комитет тарапынан латын тіліне негізделген «Ортақ түркі әліпбиі» (Жаңәліп; тат. яңа - жаңа + алиф - әліп) ұсынылды. Қазақ тілінің талаптарына сай кейбір өзгерістер енгізілген бұл әліпби ресми түрде 1929 жылдан 1940 жылға дейін қолданылып келді, сосын кирил әліпбиімен алмастырылды.
1929 нұсқасы
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | G g | Ƣ ƣ | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ɵ | P p |
| Q q | R r | S s | T t | U u | V v | Y y | Z z | Ь ь |
Бірінші Жаңәліп нұсқасы 1929—1938 жылдар арасында қолданылған. Әліпбиде 29 әріп болып, Çç, Əə, Ƣƣ, Ꞑꞑ, Ɵɵ, Ьь әріптері енгізілген.
1938 нұсқасы
| A a | B ʙ | V v | G g | D d | E e | Ç ç | Z z | I i | J j | K k |
| L l | M m | N n | O o | P p | R r | S s | T t | U u | F f | X x |
| Ƣ ƣ | Q q | C c | Ə ə | H h | Ꞑ ꞑ | Ɵ ɵ | Ū ū | Y y | Ь ь |
Екінші Жаңәліп нұсқасы 1938—1940 жылдардың арасында қолданылып, тек латын графика мен кириллица арасындағы аралық рөлін атқарған. Әліпбиге көптеген орыс әріптерді енгізіліпп, бұрынғы әріптердің қолданысын өзгертілген. Нәтижесінде, бұл нұсқа қазақ тілінің орфографиясына ірі өзгерістер әкелген.
Кірме сөздерді нақты белгілеу үшін Ff пен Xx әріптері кірген. Бұрынғы Hh әрпімен белгіленген дауыс екі әріпке бөлініп, біреуі Xx ретінде белгілініп, екіншісі латын әліпбиінде дәл солай қалып, кириллица енгізілген соң Һһ әрпімен белгілене бастаған. Uu әрпі Ūū әрпіне өзгертіліп, әуелгі Uu әрпі бұрында /Ў/, /ЫЎ/, /ІЎ/, /ҰЎ/, /ҮЎ/ және орыс тілінен келген дауысты /У/ дауысын белгіле бастаған. Сондықтан бұрында /Ў/ дауысы үшін қолданылған Vv, кейін /В/ дауысын белгілеу үшін қолданылған. Ұқсас өзгеріс Ii әрпіне тиген, бірінші нұсқада /І/ дауысын білдірген әріп, кейінде /ІЙ/, /ЫЙ/ және онымен қатар кірме сөздерде табылатын орыс /И/ дауысын таңбалаған. Jj әрпі Ii әріптің орнына, /І/ дауысына арнаған.
Пінин латыны
1950 жж. Қытайда тұрған қазақтардың әліпбиін Кеңестік кириллицасына ұқсас графикасына алмастырғысы келгенімен, Кеңестік-Қытайлық қарама-қатынастың бұзылуының кесірінен, бұл идеядан бас тартқан. Сондықтан 1964—1984 жж. арасында Қытайдағы қазақтар қытай тілінің латын нұсқасын — пінин әліпбиін қолданған:
| A a | B b | D d | E e | Ê ê | Ə ə | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | Ⱨ ⱨ |
| I i | J j | K k | Ⱪ ⱪ | L l | M m | N n | Ng ng | O o | Ɵ ɵ | P p |
| Q q | R r | S s | T t | U u | Ü ü | V v | W w | X x | Y y | Z z |
Содан кейін, 1984 жылы Араб жазу қайта қолданысқа енген, бірақ пінин латын қазақ әлі ғылым мен кітаптарда қолданылуы мүмкін.
QazaqGrammar нұсқасы
| A a | Ä ä | B b | C c | D d | E e | F f | G g |
| Ğ ğ | H h | I ı | İ i | J j | K k | L l | M m |
| N n | Ń ń | O o | Ö ö | P p | Q q | R r | S s |
| T t | U u | Ü ü | V v | W w | Y y | Z z |
QazaqGrammar — Қазақ тілі мен оның мәселелерін көтеретін интернет-қауымдастық. 2020 жылдың 31 шілдесінде[6] олар өзінің қазіргі латын әліпби нұсқасын ұсынған. Ешқандай ресми рөлін атпармағанымен де, әрі практикада қолданылмағандығымен де, оның артықшылықтарының әсерінен, медиада өз атағын көтерген.
QazaqGrammar нұсқасы "Бір дауыс — бір әріп" қағидасын ұстайды, сондықтан Уу мен Ии әріптері ресми латын әліпби нұсқаларына қарағанда бір әріп ретінде жазылмайды, олардың орнына бірінші Жаңәліп нұсқасындағыдай олардың жазылуы сөздің өзіне байланысты.
Дауысты Уу:
- Төл сөздерде бірінші буынның жуан-жіңішкелігіне байланысты uw/üw деп жазылады: uwli, quwat, güwil, süwret (сәйкесінше улы, қуат, гуіл, сурет)
- Төл сөздерде басқа буындарда жуан-жіңішкелігіне байланысты ıw/iw деп жазылады: oqıw, tögiw, qırıwar, keriwen (сәйкесінше оқу, төгу, қыруар, керуен)
- Кірме сөздерде Uu деп жазылады: universitet, Uran, turist (университет, Уран, турист)
Сәйкесінше Ии:
- Төл сөздерде жуан-жіңішкелігіне байланысты ıy/iy деп жазылады: qıyın, tiyin, qıyar (сәйкесінше қиын, тиін, қияр)
- Кірме сөздерде Ii деп жазылады: internet, biznes, Chili, Italiya (сәйкесінше интернет, бизнес, Чили, Италия)
Ц әрпі сөздегі орны мен тіркесіп тұрған дыбыстарына байланысты s/ts деп жазылады: sirk, sentner, aksent, atseton, abzas (сәйкесінше цирк, центнер, акцент, ацетон, абзац)
Кірме сөздердегі /Ч/ дыбысын білдіретін білдіретін Ch ch диграф қолданылады: Cheh, chart, chip, Chili, Chikago (сәйкесінше чех, чарт, чип, Чили, Чикаго)
Ресми нұсқаларымен салыстырғанда, QazaqGrammar нұсқасы /Ш/ дауысын таңбалау үшін Şş қолдануының орнына Жаңәліптегідей Cc әрпін қолданады, ал Ыы мен Іі әріптері үшін сәйкесінше Iı мен İi.
Араб жазуы негізінде
Араб әліпбиінде — 29 әріп және бір белгіше бар (ٴ) — «жоғарғы һәмзә», бүкіл сөздегі жіңішке дауысты дыбысты белгілеу үшін, сөздің басына қосылады (тек жіңішке дауыстыларымен әрдайым үйлесетін Г және К әріптерінен тыс). Жазу әдісі парсы мәнерінде негізделінген. Жазу бағыты оңнан солға.
Қарахан әулеті мезгілінен (10 ғ.) бастап Қазақстан жерінде түркі тіліндегі мәтіндерді жазып алу үшін пайдаланылған.
Көп мезгілде абжад түрінде боп қалды, яғни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуімен. 1924 жылы қазақ фонетикасындағы дауысты дыбыстарын дұрыс белгілеу үшін қайта құрастырылған. Жобаны жасаған Ахмет Байтұрсынұлы оны «төте жазу» деп атаған («Жаңа емле» деп де аталған). 1929 жылы латын жазуы негізіндегі «Жаңәліп» әліпбиіне ауыстырылды.
Оны қазір де Шығыс Түркістан қазақтары (сонымен бірге кейбір ұлттық ерекше өзгешеліктерімен қырғыздар мен ұйғырлар да) қолданады. Араб жазуын пайдаланатын Ауғанстан, Иран Пәкістан және Таяу Шығыс елдерінде де қазақ шетжұрты қолданады.
Төте жазу үлгілері
Төменгі кестеде төте жазуының әліпбиі берілген. Әр әріптің дара жазылу нұсқасы, сөздің басында, ортасында[7] және аяғында жазылу нұсқалары берілген. Әріптердің үстінде сыртқы сілтеме[8] түрінде сәйкесті юникод кодтары[9] берілген.
| Жалпы Unicode |
Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері | Атауы | Кирил жазу сәйкесі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| дара | аяғында | ортада | басында | |||
| 0627 ا |
FE8D ﺍ |
FE8E ﺎ |
— | әліп | а, ә¹ | |
| 0628 ب |
FE8F ﺏ |
FE90 ﺐ |
FE92 ﺒ |
FE91 ﺑ |
ба | б |
| 067E پ |
FB56 ﭖ |
FB57 ﭗ |
FB59 ﭙ |
FB58 ﭘ |
па | п |
| 062A ت |
FE95 ﺕ |
FE96 ﺖ |
FE98 ﺘ |
FE97 ﺗ |
та | т |
| 062C ج |
FE9D ﺝ |
FE9E ﺞ |
FEA0 ﺠ |
FE9F ﺟ |
жійм | ж |
| 062D ح |
FEA1 ﺡ |
FEA2 ﺢ |
FEA4 ﺤ |
FEA3 ﺣ |
ха | х |
| 062F د |
FEA9 ﺩ |
FEAA ﺪ |
— | дәл | д | |
| 0631 ر |
FEAD ﺭ |
FEAE ﺮ |
— | ре | р | |
| 0632 ز |
FEAF ﺯ |
FEB0 ﺰ |
— | зайн | з | |
| 0633 س |
FEB1 ﺱ |
FEB2 ﺲ |
FEB4 ﺴ |
FEB3 ﺳ |
сыйн | с |
| 0634 ش |
FEB5 ﺵ |
FEB6 ﺶ |
FEB8 ﺸ |
FEB7 ﺷ |
шыйн (сыйн үш ноқат) |
ш |
| 0639 ع |
FEC9 ﻉ |
FECA ﻊ |
FECC ﻌ |
FECB ﻋ |
айн | ғ |
| 0641 ف |
FED1 ﻑ |
FED2 ﻒ |
FED4 ﻔ |
FED3 ﻓ |
фа | ф |
| 0642 ق |
FED5 ﻕ |
FED6 ﻖ |
FED8 ﻘ |
FED7 ﻗ |
қаф | қ |
| 0643 ك |
FED9 ﻙ |
FEDA ﻚ |
FEDC ﻜ |
FEDB ﻛ |
кәф | к |
| 06AF گ |
FB92 ﮒ |
FB93 ﮓ |
FB95 ﮕ |
FB94 ﮔ |
гәф | г |
| 0644 ل |
FEDD ﻝ |
FEDE ﻞ |
FEE0 ﻠ |
FEDF ﻟ |
ләм | л |
| 0645 م |
FEE1 ﻡ |
FEE2 ﻢ |
FEE4 ﻤ |
FEE3 ﻣ |
мійм | м |
| 0646 ن |
FEE5 ﻥ |
FEE6 ﻦ |
FEE8 ﻨ |
FEE7 ﻧ |
нұн | н |
| 06AD ڭ |
FBD3 ﯓ |
FBD4 ﯔ |
FBD6 ﯖ |
— | кәф үш ноқат | ң |
| 06D5 ە |
FEE9 ﻩ |
FEEA ﻪ |
— | һә | е | |
| 0648 و |
FEED ﻭ |
FEEE ﻮ |
— | уау | о, ө¹ | |
| 06C7 ۇ |
FBD7 ﯗ |
FBD8 ﯘ |
— | уау дамма | ұ, ү¹ | |
| 06CB ۋ |
FBDE ﯞ |
FBDF ﯟ |
— | уау үш ноқат | у | |
| 06C6 ۆ |
FBD9 ﯙ |
FBDA ﯚ |
— | уау құсбелгі | в | |
| 0649 ى |
FEEF ﻯ |
FEF0 ﻰ |
FBE9 ﯩ |
FBE8 ﯨ |
я | ы, і¹ |
| 064A ي |
FEF1 ﻱ |
FEF2 ﻲ |
FEF4 ﻴ |
FEF3 ﻳ |
я екі ноқат | й |
| 0674 ٴ |
— | дәйекше (һәмзе) | жіңішкелік белгісі | |||
| ¹Дәйекшемен | ||||||
Бейресми қосымша әріптер. Өте сирек кездеседі.
| Жалпы Unicode |
Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері | Атауы | Кирил жазу сәйкесі | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| дара | аяғында | ортада | басында | |||
| 0686 چ |
FB7A ﭺ |
FB7B ﭻ |
FB7D ﭽ |
FB7C ﭼ |
ха үш ноқат | ч |
| 06BE ھ |
FBAA ﮪ |
FBAB ﮫ |
FBAD ﮭ |
FBAC ﮬ |
һә екі көз | һ |
Басқа тарихи әліпбилер
Жазу тарихында қазақ тілінің әліпби жүйесі бірнеше тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, ұлттық әліпби деңгейіне жеткен. Бірнеше ғасыр бойы қазақ халқы араб графикасына негізделген әліпби жүйесін пайдаланып келгені мәлім. 1929-40 жылдары аралығында латын графикасына негізделген әліпби жазу жүйесіне енгізілп, 1940 жылдан бері кирил әліпбиі қолданылып келеді.
Қазақстан жерін жайлаған көне ғұн, сақ тайпалары (б.з.б. 5 – 4 ғ.) пайдаланған көне (“Есік жазуы”) жазу сол тайпаларға тән мәдениеттің (жазуының да) тарихи мұрагері – қазақ халқының негізін құраушы үйсін, қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың ең көне жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының түркі дүниесіне ортақ Орхон-Енисей, Талас ескерткіштеріне негіз болған “руна” жазуы (5 – 12 ғ.), көне ұйғыр жазуы, 8 ғ-дан бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан араб жазуы, Қытай қазақтары ағарту жүйесінде бір кездерде (1929 – 40 жылдары; 1960–1970 жылдары) қолданыста болған латын жазуы, кирилл жазуы (1940 жылдан кейін) – осылардың бәрі Қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиін кезінде А.Байтұрсынұлы реттеп, тіл ерекшеліктеріне сай жетілдірген. Қазақстанда 30-шы жылдарға дейін “төте жазу” деген атпен қолданылып келген. Бұл жазудың емлесі морфологиялық дәстүрлі шарттарға негізделген. 1940 жылы орыс графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен орфографиялық емлесіне әр кезде (1957 жыл, 1970 жыл) әртүрлі өзгерістер енгізілді. Кирилл негізіндегі жазудың қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына байланысты кейінгі жылдары (1993 жылдан бастап) қазақ ұлттық жазуын латын графикасы негізіне көшіру мәселесі қойылып отыр.[10]
Қазақтан бұрынғы замандағы әліпбилер
Есікті жазбасы
Есікті жазбасы түрі бірнеше археология мұрасымен таныстырады, соның ішінде ең ежелгісі — Есікті қорғанынан табылған күміс легендегі жазба (б.з.б. 5 ғ. шамасы). Сол қорған әйгілі Алтын адамның жаназа орны болыпты. Жазуы көнетүркі жазуына ұқсас. Кейбір зерттеушілер леген жазуын Солттүстік Үндістандағы Кхароштхи жазу түрі деп шығарады. Жазба мұқамы әлде де анықталмаған.
Орхон жазуы
Көне түркі жазуы (Орхон-Енесай жазуы деп те, руникалық жазу деп те аталады) — б.з.б. V - X ғасырларда түркі тайпаларының жазуы. Оның руникалық жазуы деп аталу себебі — германдық халықтары өзінің ертедегі пайдаланған руна жазуына ұқсас болғандығынан (бірнеше руналарда бірдей дыбыстық және кескіндік тығыз ұқсастығы бар).
Көнетүркі жазуы қалыпы Қазақстан жерінде тұрған, сосын қазақ этносына сіңірілген, көшпелі түркі тайпаларымен (5—10 ғғ.) қолданған. Моңғол шапқыншылық заманында (12 ғ.) көне түркі жазуы Ислам қысымы астында әбден араб жазуымен ысырылған.
Жебірей жазуы
Қазар (хазар) қағандары бүкіл ел діні есебінде яһуди дінінің қараим масхабын қабылдаған. Жебірей дінімен қолдасып жебірей жазуы да бірге келді. Сол қазарлар тайпаларының ішінде Украина және Солтүстік Кавказ жер атауларында көп ізі қалған беріш тайпасы болған. Қазір беріш Кіші жүздің руы. Қарайлар (кейде масхаб атауымен шатастырып қараим деп те атайды), екінші дүниежүзілік соғысынан бұрын Қырымда тұрған, 1920 жж. дейін дәстүрлі жебірей жазуын қолданған. Қарайлар өздерін түркі халқымыз деп таниды, қазарлардың тікелей ұрпақтарымыз деп санайды.
Тағы да қырымшақтар деген — қыпшақ тілінде (бұрын өздері шағатай тілі деп те атаған) жебірейлер тобы белгілі. 1941—45 жж. соғыс кезінде фашистік Германия қырымшақтар жұртын түгелге жуық қырған.
Юнан-қыпшақ жазуы
Юнан (грек) жазуын Қырымда тұрған ұрымдар (қыпшақ тілінде сөйлейтін юнандар) 1917 ж. дейін пайдаланған.
Әрмен-қыпшақ жазуы
XII—XIII ғасырлар аралығында Әрмен патшалығына көшіп барған қыпшақтар қыпшақ тілінде ауқымды діни, заңгерлік және тағы басқа әдебиетті шығарды. Ол қыпшақ тілінің көне қазақ тілінен айырмашылығы — әрмен-қыпшақ тілінде әрмен-християн ұғымдары көп қолданылады. Бұл мәтіндер әрмен әліпбиімен жазылды. Олардың бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен ұрпақтары 19 ғасырдың соңына дейін шаруашылық жазбалары, жеке хаттар, т.б. секілді күнделікті жазбаларын әрмен-қыпшақ жазуымен жүргізіп келді.
Латын қыпшақ жазуы
Қырымдағы католик миссионерлері қазақ тілінің ертеректегі түрі — қыпшақ тілінде Інжілдер және басқа да діни әдебиет шығарумен айналысты. Соның ең көрнекті мысалы — 13-ші ғасырдың соңында құрастырылған лат. «Codex Cumanicus», латынша-парсыша-құманша сөздік. Онда италиян және оңтүстік герман тілдерінде түсініктеме сөздер де бар.
Басқа жазу жүйелері
Негізінен ислам дінінің үстемдік құрған кезеңге дейінгі уақытта ұйғыр, соғды, манихей, сурияни, тибет және брахми жазуларымен де жазылған түркі тайпаларының эпиграфикалық жазулары белгілі.
Әліпбиді реформалаудың жобалары
1990-шы жылдардың басынан жазу реформасының бірнеше түрлері ұсынылды:
- Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде жоқ әріптерді қазақ әліпбиінен аластау (Ё, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э), қазақ және орыс емле ережелерін қатар қолданудан бас тартып, тек морфо-фонемикалық ережені ғана ұстану, /w/ дыбысы үшін Ў әрпін енгізу, байырғы қазақ сөздерінде және қазақ тілінің дыбыстық ережелерімен айтылатын араб-парсы сөздеріндегі У әрпін ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ ІЎ түрінде жазу (қарақалпақ емлесіндегі сияқты), И әрпінің орнына ІИ, ЫИ қолдану;
- Жоғарыда айтылған жаңа емле ережелерін қолдана отырып, латын әліпбиіне өту, не 30-шы жылдардағы латын әліпбиін толығымен немесе кейбір жақтарын қайта қабылдау (ресми татар әліпбиіндегі сияқты), не түрік әліпбиіне негізделген латын әліпбиіне өту (қырым-татар, гагауз және ғаламторда қолданылатын татар әліпбиіндегідей); не ағылшын әліпбиін қабылдау (өзбектер жасаған сияқты);
- Байтұрсыновтың төте жазуына қайту;
- Орхон-Енесай жазбасына өту.
Реформа туралы пікірталастардың бәрі түптеп келгенде екі таңдауға келіп тірелді: не кирил әліпбиін қалдыру керек, не түрік әліпбиінің негізіндегі латын әліпбиіне көшу керек (академик А. Хайдаридің нұсқасына). Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың латын әліпбиіне көшудің тиімділігі туралы мәлімдемесінен кейін де әліпби туралы пікірталастар толастаған жоқ. Латын әліпбине өтуге қарсы пікір білдіретіндердің арасында әдебиетшілер басым. Болашақта әдеби шығармаларды жаңа әліпбиде қайта басып шығару туралы шешім қабылданғанда кейбір шығармалар тізімге енбей қала ма, жаңа буынға керегі болмай қала ма деп қауіптенеді.
Әліпбилердің салыстырылуы
Әліпбилердің салыстырмалы кестесі
| Әліпбилердің салыстырмалы кестесі | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Қазіргі кириллица | Христиан дін таратушылық |
Жаңәліп | Пінин латыны | Қазіргі латын | QazaqGrammar | IPA транскрипциясы | ||||
| 1929 ж. нұсқасы | 1938 ж. нұсқасы | 2017 ж. жобасы | 2017 ж. нұсқасы | 2018 ж. нұсқасы | 2021 ж. нұсқасы | |||||
| А a | А a | A a | A a | A a | A a | A a | A a | A a | A a | /a/ |
| Ә ә | А a | Ә ә | Ә ә | Ә ә | Ae ae | A' a' | Áá | Ä ä | Ä ä | /æ/ |
| Б б | Б б | B ʙ | B ʙ | B b | B b | B b | B b | B b | B b | /b/ |
| В в | У у | V v | V v | V v | V v | V v | V v | V v | /v/ | |
| Г г | Г г | G g | G g | G g | G g | G g | G g | G g | G g | /ɡ/ |
| Ғ ғ | Г г | Ƣ ƣ | Ƣ ƣ | Ƣ ƣ | Gh gh | G' g' | Ǵ ǵ | Ğ ğ | Ğ ğ | /ɣ/ |
| Д д | Д д | D d | D d | D d | D d | D d | D d | D d | D d | /d/ |
| Е е | Е е | E e | E e | Ê ê | E e | E e | E e | E e | E e | /e/ |
| Ёё | Йо йо | /jo/, /jø/ | ||||||||
| Ж ж | Ж ж | Ç ç | Ç ç | J j | Zh zh | J j | J j | J j | J j | /d͡ʒ/ |
| З з | З з | Z z | Z z | Z z | Z z | Z z | Z z | Z z | Z z | /z/ |
| И и | И и | Ьj ьj | I i | Y y | I i | I' i' | Iı | İi | Iy ıy | /ɯj/ |
| Ij ij | İy iy | /ɪj/ | ||||||||
| Й й | Й й | Jj | J j | Yy | /j/ | |||||
| К к | К к | K k | K k | K k | K k | K k | K k | K k | K k | /k/ |
| Қ қ | К к | Q q | Q q | Ⱪ ⱪ | Q q | Q q | Q q | Q q | Q q | /q/, /x/ |
| Л л | Л л | L l | L l | L l | L l | L l | L l | L l | L l | /l/ |
| М м | М м | M m | M m | M m | M m | M m | M m | M m | M m | /m/ |
| Н н | Н н | N n | N n | N n | N n | N n | N n | N n | N n | /n/ |
| Ң ң | Ҥ ҥ | Ꞑ ꞑ | Ꞑ ꞑ | Ng ng | Ng ng | N' n' | Ń ń | Ñ ñ | Ń ń | /ŋ/ |
| О о | О о | O o | O o | O o | O o | O o | O o | O o | O o | /o/, /o/ |
| Ө ө | Ӧ ӧ | Ɵ ɵ | Ɵ ɵ | Ɵ ɵ | Oe oe | O' o' | Ó ó | Ö ö | Ö ö | /ø/ |
| П п | П п | P p | P p | P p | P p | P p | P p | P p | P p | /p/ |
| Р р | Р р | R r | R r | R r | R r | R r | R r | R r | R r | /r/ |
| С с | С с | S s | S s | S s | S s | S s | S s | S s | S s | /s/ |
| Т т | Т т | T t | T t | T t | T t | T t | T t | T t | T t | /t/ |
| У у | У у | V v | U u | W w | W w | Y' y' | Ý ý | U u | W w | /w, |
| Uv uv | Uw uw | /ɤw/ | ||||||||
| Yv yv | Üw üw | /yw/ | ||||||||
| Ьv ьv | Iw ıw | /ɯw/ | ||||||||
| Iw iw | İw iw | /ɪw/ | ||||||||
| Ұ ұ | У у | U u | Ū ū | U u | U u | U u | U u | Ū ū | U u | /ɤ/ |
| Ү ү | Ӱ ӱ | Y y | Y y | Ü ü | Ue ue | U' u' | Ú ú | Ü ü | Ü ü | /y/ |
| Ф ф | F f | F f | F f | F f | F f | F f | F f | /f/ | ||
| Х х | Хх | Hh | Xx | Hh | H h | H h | H h | H h | H h | /x/ |
| Һ һ | Хх | Hh | Ⱨⱨ | /h/ | ||||||
| Ц ц | Тс тс | C c | S s/Ts ts | /ts/ | ||||||
| Ч ч | Тш тш | Q q | Ch ch | /tʃ/ | ||||||
| Ш ш | Ш ш | C c | C c | X x | Sh sh | S' s' | Sh sh | Ş ş | C c | /ʃ/ |
| Щ щ | Шш шш | /ʃʃ/ | ||||||||
| Ъ ъ | ||||||||||
| Ы ы | Ы ы | Ь ь | Ь ь | E e | Y y | Y y | Y y | Y y | I ı | /ɯ/ |
| І і | И и | I i | J j | I i | I i | I i | I i | I ı | İ i | /ɪ/ |
| Ь ь | ||||||||||
| Э э | Е е | /e/ | ||||||||
| Ю ю | Йу йу | /jɤ/, /jy/ | ||||||||
| Я я | Йа йа | /ja, /jæ/ | ||||||||
Мысалы
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы [11]
| Кирил | Араб | Латын (2021) | Жаңәліп (1929) | Жаңәліп (1938) |
|---|---|---|---|---|
| Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен кұқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. | بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن قۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ءتيىس. | Barlyq adamdar tumysynan azat jäne qadır-qasietı men qūqyqtary teñ bolyp düniege keledı. Adamdarğa aqyl-parasat, ar-ojdan berılgen, sondyqtan olar bır-bırımen tuystyq, bauyrmaldyq qarym-qatynas jasaulary tiıs. | Barlьq adamdar tuvmьsьnan azat çəne qadir-qasijeti men quqьqtarь teꞑ ʙolьp dynijege keledi. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan ʙerilgen, sondьqtan olar ʙir-ʙirimen tuvьstьq, ʙavьrmaldьq qarьm-qatьnas çasavlarь tijis. | Barlьq adamdar tumьsьnan azat çəne qadjr-qasietj men qūqьqtarь teꞑ ʙolьp dyniege keledj. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan ʙerjlgen, sondьqtan olar ʙjr-ʙjrjmen tuьstьq, ʙauьrmaldьq qarьm-qatьnas çasaularь tijs. |
| Пінин латыны | Латын (2017) | Латын (2018) | QazaqGrammar нұсқасы | QazAqparat латыны |
| Barleⱪ adamdar tuwmesenan azat jənê ⱪadir-ⱪasiyêti mên ⱪuⱪeⱪtare têng bolep düniyêgê kêlêdi. Adamdarƣa aⱪel-parasat, ar-ojdan bêrilgên, sondeⱪtan olar bir-birimên tuwesteⱪ, bawermaldeⱪ ⱪarem-ⱪatenas jasawlare tiyis. | Barlyq adamdar tyʼmysynan azat jaʼne qadіr-qasiʼetі men quqyqtary tenʼ bolyp duʼniʼege keledі. Adamdargʼa aqyl-parasat, ar-ojdan berіlgen, sondyqtan olar bіr-bіrіmen tyʼystyq, bayʼyrmaldyq qarym-qatynas jasayʼlary tiʼіs. | Barlyq adamdar týmysynan azat jáne qadіr-qasıetі men quqyqtary teń bolyp dúnıege keledі. Adamdarǵa aqyl-parasat, ar-ojdan berіlgen, sondyqtan olar bіr-bіrіmen týystyq, baýyrmaldyq qarym-qatynas jasaýlary tıіs. | Barlıq adamdar tuwmısınan azat jäne qadir-qasiyeti men quqıqtarı teń bolıp düniyege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen tuwıstıq bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tiyis. | Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïeti men quqıqtarı teñ bolıp dünïege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis. |
Қазақтың өлшемді латын әліпбиі
2001 жылы қазақ фонетикасындағы дыбыстарды латынның стандартты әліпбесінде дұрыс белгілеу үшін құрастырылған. Жобаны дамытқан Өркен Тоқтарұлы «Қазақтың өлшемді латын әліпбиі» деп атаған. Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда Ө.Тоқтарұлы полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз жерлерін, оқу-жазу үдерісіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, латынның стандартты 26 әріпінен тұратын әліпби құрастырады.
| Негізгі таңбалар | |||||
| Латынша | Кирил-қазақша | ||||
| Басылуы | Жазылуы | Аталуы | Оқылуы | ||
| A a | A a | а | а | ||
| B b | B b | бы | б | ||
| C c | C c | шы | ш | ||
| D d | D d | ды | д | ||
| E e | E e | е | е | ||
| F f | F f | еф | ф | ||
| G g | G g | гі | г | ||
| H h | H h | һа | һ | ||
| I i | I i | і | і | ||
| J j | J j | жі | ж | ||
| K k | K k | кі | к | ||
| L l | L l | ел | л | ||
| M m | M m | ем | м | ||
| N n | N n | ен | н | ||
| O o | O o | o | o | ||
| P p | P p | пы | п | ||
| Q q | Q q | қу | қ | ||
| R r | R r | ер | р | ||
| S s | S s | ес | с | ||
| T t | T t | ті | т | ||
| U u | U u | ұ | ұ | ||
| V v | V v | вый | в | ||
| W w | W w | дабылу | у | ||
| X x | X x | ғы | ғ | ||
| Y y | Y y | ай | й | ||
| Z z | Z z | зет | з | ||
| Құрама таңбалар | |||||
| Басылуы | Ықшам түрі | Оқылуы | |||
| AE | ae | Ää | ә | ||
| CH | ch | ч | |||
| GH | gh | ғ | |||
| I` | i` | Ĭ ĭ | ы | ||
| KH | kh | х | |||
| NH | nh | Ŋŋ | ң | ||
| OE | oe | Öö | ө | ||
| PH | ph | ф | |||
| SH | sh | ш | |||
| UE | ue | Üü | ү | ||
Дыбыс құраудың қосалқы баламалары: gh, ph, sh.
Толықтыру:
1) Жуандық белгісі «`» «i» таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б. «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi «`» қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;
2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: «ae» [ә] aera [әра] мыңжылдық, «ое» [ө] poena [пөна] жаза және «ue» [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін «’» қою арқылы бөлек оқуға болады. М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б. Латын тіліндегі қос таңбалы (диграф) «ae», «oe», «ue» дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.; 3) Қазақ тілінде, тіпті А.Байтұрсынұлының «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн.
4) "Y" және "Z" әріптері грек тілінен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, ағылшын тілі вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы «y» таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Ол [ій]-[ый] дыбысынан құралады. Сол секілді «w» таңбасы да [іу]-[ыу] дыбысынан құралады. Тіліміздің нақтылығын арттыру үшін «y», «w» таңбалары түбір сөздердің бірінші буынында дауыссыз дыбыстармен [ы], [і], [ұ], [ү] фонемалары арқылы тіркесіп келулері керек. М: si`yliq, uw, uwis, kiyw, jetisw, Jetisuw, suewret, ti`yim. Ал сөздің кейінгі буындарында дауыссыз дыбыстармен тікелей тіркесіп келулеріне болады. М: kelw, aedeby, sayasy, qi`ltyma т.б.;
5) «і» таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. М: Italia – італия, Russia – руссия;
6) Халықаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.
7) Бас әріптен латын тілінде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona);
8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп;
9) Латынның «c» таңбасы «Codex Cumanicus» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеуді жөн. Латын тілінде, классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан Gg әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырғы «Кодекс куманикус» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн;
10) Ал латындағы «х» таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «Кодекс куманикус» әдебиеттерінде ол көбінесе [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн;
11) Латыншадағы «h» таңбасы қазақ тіліндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;
12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;
Mi`sali: Barliq adamdar tuwmisinan azat jaene qadir-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar bir-birimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tiyis.
Дереккөздер
- ↑ Қазақ тілінің кодтамалармен көрген бейнетіміз, себебі — стандартты бұзған оңбайды
- ↑ https://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html
- ↑ https://vlast.kz/obsshestvo/24755-glavnoe-ne-toropitsa-kazahskij-alfavit-na-latinice-prezentovan-v-parlamente.html
- ↑ http://www.zakon.kz/4877319-kakim-budet-novyy-kazahskiy-alfavit.html
- ↑ http://www.zakon.kz/4882340-kakoy-proekt-alfavita-kazahskogo-yazyka.html
- ↑ https://vk.com/qazaq.grammar?z=photo-37010861_457243123%2Falbum-37010861_00%2Frev
- ↑ Кейбір әріптердің араб жазуының ерекшеліктері салдарынан сөз басындағы не ортасындағы нұсқалары болмауы мүмкін.
- ↑ Сілтемелер fileformat.info торабының тиісті бетіне нұсқайды. Бұл жерде әріпке қатысты анықтама ақпаратпен таныса аласыз
- ↑ Бұл код арқылы MS Word секілді кейбір мәтін редакторларында тиісті әріпті теруіңізге болады, ол үшін кодты жазып, «Alt» және «X» пернелерін қоса басыңыз
- ↑ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. ISBN 9965-26-096-6
- ↑ Всеобщая декларация прав человека на казахском
Тағы қараңыз
Сыртқы сілтемелер
- «Лұғат» қазақ тілінің сөздіктер кешені Мұрағатталған 13 шілденің 2015 жылы.
- Қазақ-Орыс-Қазақ сөздігі (виртуалды пернетақтасы бар)
- Казахско-Русско-Английский словарь на казновице(қолжетпейтін сілтеме)
- Ғылым Мұрағатталған 7 наурыздың 2017 жылы. — Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)
- Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры. Көне түрік таңбалары)
- Александр Николаевич Гаркавецтің түркі қолжазбаларының электронды жиынтығы. (орысша)
- «Святое Евангеліе» на казахском языке (ағылш.)
- Köktürkische Schrift, Türkische Runen (нем.)
- Төте жазуына және т.б-ларына конвертер Мұрағатталған 29 қарашаның 2011 жылы.