Жамбыл Жабайұлы
Жамбыл Жабайұлы (28 ақпан 1846, Жамбыл тауы – 22 маусым 1945, Алматы) – қазақ халық поэзиясының әйгілі тұлғасы, ХХ ғасырдың Гомері, өлең сөздің дүлдүлі, жырау, жыршы.
| Жамбыл Жабайұлы | |
 Г. Аткнин. Жамбыл портреті. 1960 жыл | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Ұлты |
қазақ |
| Мансабы | |
Өмірбаяны
Туған жері – Жамбыл облысындағы Жамбыл тауының етегі. Топырақ бұйырған жері – қазіргі Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Жамбыл ауылы. Шыққан тегі – Ұлы жүз Шапырашты тайпасының ішіндегі Екей руы.
Жамбылдың ақындық дарыны жас кезінен ақ таныла бастаған. Ол бозбала шағының өзінде ақ өскен ортасын ән мен жырға кенелтіп, тіптен көршілес қырғыз еліне де даңқы жайылып үлгерген. Осы кезде өрттей жалындап, жұрт аузына іліккен жас Жамбыл Жетісудың дүлдүл ақыны Сүйінбайға жолығып, оның арқалы өнеріне құныға ден қойып батасын алады. Мұнан әрі жал –құйрығы сүзілген жүйріктей арындап, сол кездегі Айкүміс, Бақтыбай, Сары, Сарбас, Досмағанбет, Шашубай, Құланаян Құлманбет сияқты ақындықтың жылжыған жорға, жылмиған жүйріктерімен айтысқа түскен Жамбыл ұдайы шоқтығын асырып отырған. Бұлар ғана емес қырғыздың Балық, Тыныбек, Қалығұл, Найманбай, Қатаған, Арыстанбек, Сағымбек сияқты ақын-жырау, манасшылармен өнер өрелестіріп, қырғыздың көл-көсір поязиясынан тағылым алады, ақындық өнерін одан әрі шыңдай түседі. Жамбыл енді ақындық суырыпсалмалық өнеріне қоса «Көрғұлы», «Шаһмардан» сияқты жыр-дастандарды апталап-айлап жырлап, ақындық жыраулық өнерін соны қырымен таныта бастайды.
Жамбылдың ақын-жырау ретінде қалыптаса бастаған кезі Ресей отаршылдары – бір жағынан, Қоқан хандығы – екінші жағынан, жергілікті жандайшаптар- үшінші жағынан қазақ халқын әлеуметтік саяси қыспаққа алған шақ еді. Жаны сергек, санасы өрелі Жамбыл өзінің «Шағым», «Жылқышы», «Шәбденге», «Сәт сайланарда», «Өстепкеде», «Патша әмірі тарылды», «Зілді бұйрық» сияқты өлеңдерінде елдің әлеуметтік саяси өмірін ақындық шыншылдықпен азаматтық жауапкершілікпен бедерлейді. Жамбыл Қазан төңкерісінен кейінгі елдің саяси-әлеуметтік өміріндегі тарихи өзгерістерге үлкен үмітпен ден қояды. Оның «Туған елім» атты толғауы 1936 жылы жарық көріп, онан соң орыс тіліне аударылған нұсқасы «Правда» газетінде жарияланып, қарт ақынның даңқы бүкіл әлемге жайылды. Халқына қадірі артып, даңқы өрлеген Жамбыл, шабыт тұғырына қонған Алатаудың ақ иық қыранындай, жыр нөсерін селдетеді. Оның 1936-1945 жылдар аралығында шығарған жырлары 13 мың тармақтан асады екен. Ол ел өміріндегі табыс пен жаңғыруларды, жеңіс пен ерлік істерді ерекше шабытпен жырлайды. Шағын жыр-толғаулар ғана емес, оның қарт көкірегінен «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр» сияқты эпикалық туындылар қайта жаңғырып ақтарылады.
Жамбыл - әрі эпик, әрі айтыс ақыны; абыз жырау әрі жауынгер жыршы. Ол шын мағынасындағы биік парасатты өнерпаз, азаматтық саяси поэзияны қалыптастырушы. Жамбылдың ұлылығы оның тек ақындық шеберлігімен ғана емес, сонымен бірге халық поэзиясының бұтақ жайған жаңа бір бәйтерегі болуымен, басқаша айтқанда , халық ақындарының жасампаздық рухтағы жаңа ұлы көшін бастаған даралығымен де өлшенеді. Оның сөздері ұранға айналып, өзі халық поэзиясының атасы аталды. Ол жыраулардың байтақ эпикалық дәстүрін, қазақ сөз өнеріндегі ғажайып импровизациялық үрдісті бүтіндей жаңа арнаға бұрып, оған жаңа мазмұн дарытты. Жамбыл – ізгілік жолындағы азатшыл азаматты нәсіліне, ұлтына бөлмеген шын мәніндегі интернационалист ақын. «Жамбыл жырлары теңіз түбінде шашылып жатқан маржан секілді. Оны жинап алып халқының қолына беру – біздің әрқайсымыздың азаматтық борышымыз» - деген еді Сәкен Сейфуллин. Жамбыл - жырдың толассыз бұлағы, өшпес өнегесі, тозбайтын асылы. Ол жасампаз ұрпақпен сырласындай, қимасындай мәңгі бірге жасай береді.
Жамбылдың қанатты шабытпен дүниеге келген шығармалары әлемнің ондаған тіліне аударылып дүние жүзіне тарады. Жамбыл көзінің тірісінде ақ КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағын алып, өзінің де, халқының да даңқын дүйім дүниеге паш етті. Жамбыл бейнесі қазақ өнерінің барлық түрінде, барша жанрында шабытпен бедерленіп, ұлттың рухы биік ұлы тұлғасы екенін әйгіледі.
1945 жылы 22 маусымда Жамбыл дүние салды.
1946 жылы ақпанда Қазақстан жұртшылығы даңқты ақынның жүз жылдығын салтанатпен атап өтті. Мерейтойына қарай ақынның таңдамалы шығармаларының академиялык жинағы орыс және қазақ тілінде басылып шықты.
Жылдар бойынша хронология
- 1937 жылы ел деңгейінде Жамбылдың шығармашылық қызметінің жетпіс бес жылдығын аталып өтілді. Бұл күндері халық ақыны дүние жүзінің көптеген озат қайраткерлерінен құттықтау хаттар алды. Тіпті көрнекті француз жазушысы Ромен Ролланның өзі Жамбыл ақындығының 75 жылдығына орай "Батыс Альпінің жүрегінен қазақ халқының және жаңа адамзаттың жаршысы Жамбылға туысқандық сәлем жолдаймын" деп телеграмма жіберген.
- 1941 жылы Жамбылға мемлекеттік сыйлық берілді. Ұлы Отан соғысы күндерінде Жамбыл өзінің өлеңдерінде Кеңес Социалистік Республикалар халқын Отанды қорғауға, еңбектегі ерлікке шақырды. Совет адамдарының батырлығын, КСРО халықтарының мызғымас достығын жыр етті.
- 1943 жылы майданда Жамбылдың ұлы Алғадай қаза тапты. Бұл жөнінде ақынға хабар жеткенде, ол біраз үнсіз отырып барып, қайғылы хабарға өлеңмен жауап берді.
- Жамбылдың ақырғы жыры 1945 жылы 9 мамырда айтылды. Бұл неміс фашистерін біздің халқымыздың қаһармандықпен жеңгендігіне арналған жыр еді.
- Жүз жасқа небары бірнеше ай қалғанда, 1945 жылы 22 маусымда Жамбыл қайтыс болды.
- 1946 жылы ақпанда Қазақстан жұртшылығы даңқты ақынның жүз жылдығын салтанатпен атап өтті. Юбилейіне қарай ақынның таңдамалы шығармаларының академиялык жинағы орыс және қазақ тілінде басылып шықты.
Шығармалары
Өлеңдер
- Атаның әлдиі
- Балаларға
- Балама хат
- Бесік жыры
- Жастық жыры
- Жаңа жыл
- Жаңа жыл сәлемі
- Жеңіс жырын сайраңдар
- Жүз жасаған жүректен
- Ленин
- Ленинградтық өренім
- Шәкірт балаларға
- Октябрь толғауы
- Сәлем саған комсомол
- Сыйлық
- Туысқан ел
- Чапай
- Халық туысқандығы
- Өнердің өсуі есік жыры
Айтыстар
- Жамбыл мен Айкүміс
- Жамбыл мен Құлманбет
- Жамбыл мен Шашубай
- Жамбыл мен Досмағанбет
Дастандар
- Өтеген батыр
- Сұраншы батыр
- Көрұғлы
- Бақ, дәулет, ақыл
Дара тұлға
Жамбыл Жабаев – ұлы ақын, жырау, жыршы. Ұлы жүз құрамындағы шапырашты тайпасының екей руынан шыққан. Қазіргі Жамбыл облысы Жамбыл тауының етегінде 1846 ж. 28 ақпанда Жапа деген елге қадірлі адамның отбасында дүниеге келген. Жасынан өлең-жырға қанып өсіп, Сүйінбай Аронұлы сияқты жыр даңғылынан тәлім-тәрбие алды. Сонымен бірге Жамбыл туысқан қырғыз елінің де сөз өнерін жетік біліп, Тоқтоғұл, Мұраталы, Әлімқұл, Балық, Тыныбек, Қатаған сияқты дүлдүлдермен өнер сайысына түскен. Жүз жыл өмірінің сексен бесін өлең-жырмен өткізген. Жамбылдың шығармашылық өмірі 19-ғасырдың 70-жылдарынан басталған. Бұл – қазақ халқы үшін өте ауыр кезең еді. Осы жылдары Ресей империясы бүкіл қазақ елін түгел отарлап алған болатын. Соның салдарынан жерден, малдан айырылған жұрттың тұрмысы жүдеп, күйзеліске ұшырады. Ол аз болғандай, 20-ғасырдың 20-жылдарында ақ пен қызылдың соғысы, кәмпескелеу мен ұжымдастыру сияқты оқиғалар халықтың тағдырына теріс әсерін тигізді, қарапайым адамдардың да, зиялылардың да психологиясын өзгертті. Осындай жағдайдың куәгері болған Жамбыл шындықты айтып, замана болмысын жасырмай суреттеді, өзінің өкініші мен күйінішін ащы дауыспен жырлады, күйініп те, қиналып та сөйледі. Жамбылды нағыз ақын ретінде байтақ елге танытқан өнері – оның айтыстары. Бұл айтыстарында қыз бен жігіттің қайым айтысы да, түре айтыс та, сүре айтыс та бар. Осының қай-қайсысында да Жамбыл өзінің нағыз майталман, кестелі сөздің шебері, әрі ұшқыр ойлы, тапқыр шешен екенін көрсетеді.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына Жамбыл ақын белсене қатынасты. Патша жарлығына қарсы көтерілген халық бұқарасының қалың ортасында жүрді. Өзінің жалынды үндеу жырларын сол қозғалысқа арнап шығарды. Кеңес дәуірі жылдарында Жамбыл қоғам өмірі мен ел мүддесін жырлады. Ол байырғы ұлы жыраулардың дәстүрін қайта түлетіп, біздің дәуірімізге жаңа сапада, соны мазмұнмен байытып жеткізді. Мемлекет басшылары мен партия көсемдеріне қарата айтқан жырларында жалпы мемлекеттік мәселелерді көтерді. 2-дүниежүзілік соғыс тұсында бүкіл Кеңес Одағында Жамбылдан дәрежесі, мәртебесі биік ақын болған жоқ. Жамбыл есімінің әлемнің шартарабына танылған тұсы да осы кезең еді. Ақын жырлары майдандағы әр ұлттан құралған жауынгерлердің бәрінің де жүрегіне жетіп, жігерін қайрады. 1945 жылдың 22 маусымында Жамбыл жүзге қараған шағында Алматы қаласында қайтыс болды. Жамбыл – жыршылық өнердің де асқан шебері. Оның үздік шығармалары қырықтан астам шет елдер тілдеріне аударылды. Ромен Роллан, Мартин Андерсен Нексе, Катарина Сусанна Причард сияқты атақты суреткерлер Жамбыл поэзиясына өте жоғары баға берді. Жамбыл туралы жүздеген өлең-жырлар жазылды. 20-ғасырдағы халық ақындарына Жамбылдың әсері өте зор болды. Бұл қатарда Кенен Әзірбаев, Үмбетәлі Кәрібаев, Нартай Бекежанов, Доскей Әлімбаев, т.б. белгілі суырып-салма ақындар бар.
Еске алу
Жамбылдың есімімен аталады:
- Қазақстанның бір облысы – Жамбыл облысы
- Жамбыл қаласы (қазіргі Тараз қаласы)
- Жамбыл ауданы (Алматы облысы)
- Жамбыл ауданы (Жамбыл облысы)
- Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)
- 39 елді мекен:
- Жамбыл – Зайсан ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Катонқарағай ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Тарбағатай ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Бәйдібек ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Жетісай ауданы, Қазыбек би ауылдық округіне қарасты ауыл.
- Жамбыл – Жетісай ауданы, Шаблан Ділдәбеков ауылдық округіне қарасты ауыл.
- Жамбыл – Келес ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Мақтаарал ауданы, Жамбыл ауылдық округіне қарасты ауыл.
- Жамбыл – Мақтаарал ауданы, Аязхан Қалыбеков ауылдық округіне қарасты ауыл.
- Жамбыл – Ордабасы ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Төле би ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Жамбыл ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Есіл ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Уәлиханов ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Аққулы ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Ақтоғай ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Железин ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Қарабалық ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Қарасу ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Қостанай ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Науырзым ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Шет ауданындағы таратылған кент.
- Жамбыл – Алакөл ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Көксу ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Жамбыл ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Қордай ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Меркі ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Мойынқұм ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Ақжайық ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Бәйтерек ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Сырым ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Құрманғазы ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Жамбыл ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Қарасай ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Райымбек ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Әйтеке би ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Мұғалжар ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Темір ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Астрахан ауданындағы ауыл.
- Жамбыл – Зеренді ауданындағы ауыл.
- Жамбыл — Шу-Іле тауларының солтүстік-батыс бөлігіндегі тау.
- Жамбыл — Жетісу (Жоңғар) Алатауының солтүстік беткейіндегі аңғарлық мұздық.
- Жамбыл — Іле Алатауындағы шың.
- Жамбыл мұражайы — Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Жамбыл ауылында орналасқан, тарихи және мәдени мекеме.
- Жамбыл футбол клубы — Тараз қаласындағы Қазақстанның футбол клубы.
- Алматыда Жамбыл Жабаев көшесі бар.
- Ресейде Жамбылдың атымен аталған 11 көше бар.
- Украинада 3 көше бар.
- Жамбыл атындағы филармония.
- Бозқарағанның 1921 жылы қолдан шығарылған бір түрі Жамбыл атымен аталған.
Жамбылға арнап шығарылған фильмдер:
- Жамбыл — толық метражды көркем фильм (1952);
- Жамбыл. Жаңа дәуір — толықметражды көркем фильм.
Жамбылға арнап:
- Алматыда Жамбыл көшесінде ескерткіш;
- Абай атындағы опера және балет театрының жанында бюст;
- Есік қаласында ескерткіш;
- Атырау облысындағы ауылда ескерткіш;
- Киевте ескерткіш;
- Таразда ескерткіш;
Қазақ халқы Жамбылдың 100 жылдық, 125 жылдық, 150 жылдық тойларын халықаралық деңгейде салтанатты түрде атап өтті.[1][2]
Сондай-ақ, бірқатар елді мекендерге, мекемелер мен оқу орындарына, өнер ордаларына берілді.
Марапаттары
- Ленин ордені - КСРО ең жоғарғы мемлекеттік марапаты.
- Еңбек Қызыл Ту ордені.
- «Құрмет белгісі» ордені.
- Сталин сыйлығы (1941).
Дереккөздер
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9,
- ↑ А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет. ISBN 9965-893-73-Х