Ерден Карсыбеков

Ерден Қарсыбеков қатысушысы қазақша Уикипедияда

14 жыл және 9 ай

Жаңа беттер

Адамдар: Рабиндранат Тагор • Анджело Бадаламенти • Дон Маклин • Фредерик Артур Бриджмен • Уильям Каллен Брайант • Томас Коул • Натаниел Хосорн • Стивен Крейн • Эптон Синклер • Карл Бернстейн • Боб Вудворд • Дмитрий Андреевич Муратов • Мария Ресса • Харпер Ли • Карел Чапек • Милош Форман • Алан Менкен • Мишель Хазанавичус • Леонид Иович Гайдай • Билли Джин Кинг • Қарақат Башанова • Изабель де Шаррьер • Александр Гамильтон • Синъитиро Томонага‎ • Морихэй Уэсиба • Джузеппе Пьяцци • Эдмунд Галлей • Хелен Шармен • Ю.С. Савичева • София Ротару • Роберто Бениньи‎ • Алғадай Жамбылұлы

Тарих: Республикалық маңызы бар ескерткіштер: Үлгі:ШҚО • Үлгі:БҚО • Үлгі:Қарағанды облысы • Үлгі:Қызылорда облысы • Үлгі:СҚО • Үлгі:Ақмола облысы • Үлгі:Ақтөбе облысы • Үлгі:Алматы облысы • Үлгі:Атырау облысы • Үлгі:Маңғыстау облысы • Үлгі:Түркістан облысы • Үлгі:Қостанай облысы • Үлгі:Жамбыл облысы • Үлгі:Павлодар облысы • Үлгі:Ұлытау облысы • Үлгі:Жетісу облысы • Үлгі:Абай облысы • Алаш арыстары — Мұхтар Әуезов мұражайы • Астанадағылар: Талғат Бигелдинов ескерткіші • Кенесары хан ескерткіші • ҰОС мемориалы • Қараөткел зираты • Үлгі:Астана ескерткіштері • Әскери-тарихи мұражай • Бауыржан Момышұлы • Бөгенбай батыр ескерткіші • Бұрынғы Мұсылман мектебі ғимараты • Рақымжан Қошқарбаев ескерткіші • Жұмабек Тәшенов ескерткіші • Керей мен Жәнібек хандар ескерткіші • Жер-ана (монумент) • Астана (мүсін) • Абай • Әл-Фараби • Бозоқ II • Молдағұлова • Мәметова • Панфилов • Мозаикалар • Пушкин • Қосшығұлов мектебі • Басқа ескерткіштер: Жеті әулие • Жидебай батыр мазары • Жұлдыздарға қарай мүсіні • Семсерден соқа соғып шығарайық • Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға ескерткіш (Балқаш) • Даңқ мемориалы (Шымкент) • Абай ескерткіші (Шымкент) • ‎Абай ескерткіші (Семей) • Жидебай батыр ескерткіші • Бауыржан Момышұлы ескерткіші (Алматы) • Әл-Фараби ескерткіші (Алматы) • II дүн. соғыс: Үлгі:Нюрнберг процесінің сотталушылары • Үлгі:Жеңіл танктер • Үлгі:Орташа салмақты танктер • Үлгі:Ауыр танктер • Төменгі Силезия шабуылы • Жоғарғы Силезия шабуылы • Шығыс Померания шабуылы • Шығыс Пруссия шабуылы • Прага операциясы • Керчь-Елтиген операциясы • Майдандардың қиылысуы • АҚШ тарихы: Негіздеуші әкелер • АҚШ тәуелсіздігі үшін соғыс • Бостондағы шай ішу • Филадельфиялық конвент • Федералист жазбалары • Көне тарих: Тан әулетінің батыс түріктеріне қарсы шапқыншылығы • Ақкөл-Жайылма

Әлем әдебиеті: Үлгі:Уильям Шекспир • Қателіктер комедиясы • Жай нәрседен көп айқай • Шекспир сонеттері • Үлгі:Чарльз Диккенс • Үлгі:Бронте апалы-сіңлілілер • Найзағайлы асу • Викториандық әдебиет • Көлдік мектеп • АҚШ әдебиеті • Үлгі:Вашингтон Ирвинг • Нобайлар кітабы • Маужыраған терең сай • Рип Ван Уинкл • Уолден • Құзғын (поэма) • Патша Артурдың сарайындағы Коннектикуттан шыққан янки • Үлгі:Джек Лондон • Джек Лондонның қазақшаға аударылуы • Қар қызы • Аяздың балалары • Ақ азу • Мартин Иден • Темір өкше • Жұлдызаралық кезбе • Үлгі:Герберт Уэллс • Айдағы алғашқы адамдар • Үлгі:Гриммдер • Қоңыраугүл (Рапунцель) • Үлгі:Виктор Гюго • Зауал (Гюго) • Күлегеш кісі • Үлгі:Гоголь • Ревизор • Вий • Үлгі:Чехов • Чехов әңгімелерінің тізімі • Аңшылықтағы драма • Үлгі:Карел Чапек • Саламандрлармен соғыс • R.U.R. • Үлгі:Джордж Оруэлл • Сыни эсселер • Мал ауласы • Үлгі:Марк Твен • Үлгі:О. Генри • Төрт миллион • Жанған шырақ • Үлгі:Эрнест Хемингуэй • Шал мен теңіз • Күн өткенде • Ник Адамс туралы әңгімелер • Қоңырау кімге соғылады • Үлгі:Джон Стейнбек • Алаң көңіл ақпаны • Чарлимен саяхаттау

Ғарыш: Жылжымайтын жұлдыздар кітабы • Марс бетіндегі ғарыш аппараттары тізімі • Perseverance • Үлгі:Айға ұшқан ғарыш кемелер • Lunar Precursor Robotic Program • Луна-1 • Луна-2 • Луна-3 • Луна-4 • Луна-5 • Луна-6 • Луна-7 • Луна-8 • Луна-9 • Луна-10 • Аполлон 10 • Ай бетіндегі ғарыш аппараттары тізімі • Лунар орбитер • Аполлон 11 • Чанъэ-5 • Үлгі:Марсқа ұшқан ғарыш кемелер • Аль-Амаль • Тяньвэнь-1 • Марс-1 • Viking 1 • Mars Express • Mars Reconnaissance Orbiter • 2001 Mars Odyssey • Марс-2 • Ingenuity • Марс атмосферасы • Езеро (кратер) • Утопия жазықтығы • Үлгі:Орбиталық станциялар • Мир (орбиталық станция) • OPS 0855 • Байланыс серігі • Explorer 1 • THEMIS • Үлгі:Explorer • Dynamics Explorer • High Energy Transient Explorer • Explorer 43 • SOLRAD • Үлгі:Ғарыш телескоптары • Евклид (телескоп) • INTEGRAL • FUSE • ACE • Uhuru • Orbiting Solar Observatory • Үлгі:Жұлдыздар • Жұлдыздар жүйесі • Жұлдыз атмосферасы • Жұлдыз ядросы • Конвекция аймағы • Сәулелік тасымал аймағы • Тәж тесіктері • Жұлдыз желі • Жұлдыздың магнит өрісі • Magsat • WMAP • DART • Үлгі:Астероидтарға ұшқан ғарыш кемелер • ‎Жақыннан зерттелген астероидтар мен кометалар тізімі • Әртүрлі астероидтар • Луна-24 • OSIRIS-REx • NEAR Shoemaker • Psyche • Stardust • Deep Space 1 • Негізгі белдеу • Хаябуса • Хаябуса-2 • Кентавр астероидтары • Транснептундық нысан • New Horizons • Dawn • Галилео • Гершель

Ғылым: Үлгі:Әл-Фараби еңбектері (Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы, Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері, Қасиетті Платон мен Аристотель көзқарастарының ортақтығы туралы, Ұлы Зенонның жоғары ғылым бойынша трактаты жайында, Интеллект сөзінің мағынасы жайында, Платон заңдарының мәні) • Шығыс аристотелизмі • Үлгі:Жеті дана • Үлгі:Логика • Үлгі:Мемлекет пен құқық теориясы • Үлгі:Адам қаңқасы • Үлгі:Иммунды жүйе • Үлгі:Қан • Үлгі:Көз • Хориоидеа • Үлгі:Жүйке жүйесі • Үлгі:Психология • Үлгі:Медициналық визуалдау • Бірфотонды эмиссиялық компьютерлік томография • Үлгі:Орталық жүйке жүйесінің аурулары • Үлгі:Тыныс алу мүшелерінің аурулары • Үлгі:Жүрек-қантамырлар жүйесінің аурулары • Үлгі:Ой әрекеттері • Үлгі:Компьютер компоненттері • Үлгі:Интернет және сайттар • Үлгі:Телекоммуникация • Үлгі:Жасанды жарық көздері • Металл галогенді шам • Үлгі:Уақытты өлшеу және уақыт стандарттары • Үлгі:Заттың термодинамикалық күйлері • Фермионды конденсат • Үлгі:Құрылымдық химия • Функционалды топ • Құрылымдық формула • Үлгі:Биохимиялық қосылыстардың топтары • Флавоноидтар • Үлгі:Аминқышқылдар • Үлгі:Генетика • Геномика • ГМФ • ЦМФ • УМФ • Азотты негіздер • Гендік ағын • Рибосомалық РНҚ • Үлгі:Органеллалар‎ • Микрофиламенттер‎ • Аралық филаменттер • Меланосома • Танносома • Протеасома • Жасуша қабырғасы • Үлгі:Жасушаның тіршілік циклі • Циклин • Циклинге тәуелді киназалар

Сурет: Төрт бостандық • Түркістандық топтама • Соғыс апофеозы • Өмір сапары • Империяның бағдары • Үлгі:Томас Коулдың туындылары • Туыс жандар • Табиғаттың көркем пішіндері • Катскиллдік суреттер • Жауын, бу және жылдамдық • Түрксіб (сурет) • Аманкелді портреті • Кенесары портреті • Сүйінбай портреті • Ескі және жаңа тұрмыс • Үлгі:Әбілхан Қастеев туындылары • Асауға құрық салу • Үлгі:Молдахмет Кенбаев туындылары • Халық шебері Б. Бәсенова • Бір кесе қымыз • Үлгі:Айша Ғалымбаева туындылары • Қонақ келді • Абай (Айтбаев) • Бригада жиналысы • Үлгі:Салихитдин Айтбаев туындылары • Атамекен (Телжанов) • Көкпар (Телжанов) • Жамал (Телжанов) • Үлгі:Қанапия Телжанов туындылары • Көктем (Мәмбеев) • Тауда (Мәмбеев) • Киіз үй (Мәмбеев) • Студент қыздар • Үлгі:Сабыр Мәмбеев туындылары

Табиғат: Үлгі:Экологиялық жүйе • Эдификатор • Үлгі:Табиғат зоналары • Балдырлы орман • Үлгі:Эволюция • Өсімдіктер эволюциясы • Киттер эволюциясы • Үлгі:Киттер • Төрт тісті киттер • Тарғыл дельфиндер • Стенеллалар • Үлгі:Өсімдіктер морфологиясы • Үлгі:Астана саябақтары • Ботаникалық бақ (Астана) • Құтқарушылар саябағы • Қаламгерлер аллеясы • Орталық саябақ (Астана)

Тамақ: Үлгі:Сүт • Піскен сүт • Үлгі:Шай • Шай бұтағы • Шай мұражайларының тізімі • Үлгі:Шоколад • Theobroma bicolor • Үлгі:Нан • Нан өнеркәсібі • Үлгі:Балық аулау • Қармақжем • Үлгі:Дәрумендер • Үлгі:Көкөністер • Үлгі:Дәнді дақылдар • Үлгі:Майлы дақылдар • Үлгі:Жаңғақтар • Үлгі:Жүгері • Жүгері сарайы • Пинолильо • Моккачино • Кофеин • Ретинол • Лактоза • Бие сүті • Түйе сүті

Спорт: Үлгі:VІІ қысқы Азия ойындары • Мәнерлеп сырғанау VІІ қысқы Азия ойындарында • Шайбалы хоккей VІІ қысқы Азия ойындарында • Үлгі:Олимпиада ойындарында Қазақстан туын ұстаушылар • Автогол • Лапта • KAZ 1996 • KAZ 2000 • KAZ 2004 • KAZ 2020 • Жеңіл атлетика ОО • Нысана көздеу ОО • Биатлон ОО • Хоккей ОО • ХШХФ Даңқ залы • Стэнли кубогы • Теннис ОО • US Open • Билли Джин Кинг кубогы • ITF • Дзюдо ОО • Бокс ОО • Олимпиадалық спорт түрлері

Экономика: Үлгі:Металлургия (Құймакесек, Металды қышқылсыздандыру, Темірді тікелей алу, Ферроқорытпалар, Конвертерлік процесс, Томас процесі, Күкіртсіздендіру, Кесектеу, Металлург) • Үлгі:Энергетика (Жылу электр станциясы, Сутекті энергетика) • Үлгі:Құрылыс материалдары (Шифер, Пемзобетон) • Үлгі:Құрылыс машиналары • Үлгі:Қоғамдық көлік түрлері (Қоғамдық көлік, Атты трамвай, Екіқабатты автобус, Вахталық автобус, Шпурбус, Монорельс, Траволатор)

Математика: Үлгі:Үшбұрыш (Тікбұрышты үшбұрыш • Орта перпендикуляр • Симсон түзуі) • Үлгі:Төртбұрыш (Эйлердің төртбұрыштар туралы теоремасы • Дельтоид • Ромбоид • Центроид) • Үлгі:Сандық жүйелер • Супернақты сан • Қолданбалы математика • Векторлық талдау

Басқа: Айрық — Бас • Алматы Менеджмент Университеті • Әзербайжан географиясы • Балқаштүстіметалл • Глюкометр • Катскилл таулары • Қазақстандағы елшілер тізімі • Үлгі:Қылмыстық Кодекс • Легаль тұзағы • Нагината • Нұра ауданы (Астана) • Суыр күні • Топастық жаман болады • Фейк ньюс • Электронды кітапхана • Лахер-Зе • Thunderbolt • Wright Flyer

Сен де бір кірпіш бұл дүниеге,
кетігін тап та бар қалан

Порталдар: Портал:Өнер • Портал:Техника • Портал:Видео ойындар • Портал:Шахмат • Портал:Екінші дүниежүзілік соғыс • Портал:Жекпе-жек • Портал:Хоккей • Портал:Теннис • Портал:Сәулет

Фотолар

Эсселер

Жаугершілік заманның топонимдері

Қазақта «жеріңнің аты — бабаңның хаты» деген сөз бекерден бекер айтылмаған. Жер-су атаулары арқылы халықтың жадында елеулі тарихи оқиғалар сақталып, бүгінгі һәм келешек ұрпақтарға өнегелі бейне қалдырғандай болады. Осындай атаулардың астарына көз салғанда, өткен заманның рухани келбеті де ашылып, айқын көріне бастайды.

Тарихымызда халыққа ауыр салмақпен түскен қиын кезеңдер аз болған жоқ. Оның арасында XVII-XVIII ғасырларда орын алған Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті ерекше атап өткен жөн. Бұл қазақтың көшіп-қонуға жайлы жерлерінен айырылып, ұлт ретінде жоғалу қаупі төнген заман еді. Сондай-ақ, жерімізді ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен қорғаған батырлардың даңқы шыққан заман еді. Сол заманнан сақталып келген әдеби және материалдық мұрадан басқа, тарихи дереккөз ретінде кейбір топонимдерді де қарастыруға болады.

Кең-байтақ қазақ даласының жазирасында белгілі бір батырдың атымен аталған жер қиыры, көлі мен тауы, ауылдары молынан кездеседі. Абылай ханның ту ұстаушы үш батыры – әйгілі Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай және Шапырашты Наурызбайдан бастайық. Ақмола облысында Бөгенбай мен Қабанбай батыр ауылдары бар болса, Алматы қаласында сегіз ауданның бірі Наурызбай атымен аталған. Абылайдың қасында жүрген Өтеген, Олжабай сияқты батырлардың атымен де аталған ауылдар бар, бірақ бұл елді мекендердің көбісі жаңа аттарын жаңа дәуірде алған.

Ал сол қалмақ-жоңғарлармен майдандасқан қиян-кескі шақтан бері өзінің батырлық атауымен белгілі болған топоним мысалдарын да келтіруге болады. Қаракесек Жалаңтөс батырдың екінші аты Соқыр батыр еді, олай аталуына келесі оқиға себеп болған. Қарағанды маңындағы үлкен шайқастардың бірінде Жалаңтөстің көзіне қалмақ атқан жебе қадалады. Оны суырып алуға жанындағы серіктердің бірде-біреуінің батылы бармайды, сонда Жалаңтөс өз атының қанжығасын пайдаланып, жебені көзбен бірге жұлып алады. Өз көзін шайқас болған жердегі өзенге лақтырып жібереді. Содан былай ол өзеннің атауы Соқыр өзен болып кетеді.

Ұзындығы 100 шақырымға жуықтаған бұл өзен Шерубайнұраға құяды. Ал Шерубайнұраның өзі 17 жасынан батыр атанған Шерубай Биболдыұлының есімімен аталады. Бұланты, Аңырақай сияқты үлкен шайқастарда бір топ сарбаз бастаған Шерубай батыр кейіннен ата қонысы Қарағанды аймағына келіп мекен тебеді, ғұмыры ғасырдан асып, қайтқанда сол өзен бойындағы биіктеу төбе басына жерленеді.

Келесі топоним адам есімімен аталмаса да, шығу тарихы нақты бір батырға байланысты болып отыр. Ол жер — Ойрантөбе; Алматы — Нарынқол тас жолының бойындағы Көкпекті ауылының қарсы бетінде тау етегіндегі жазық жер. Мұнда Албанның Райымбек батыры бастаған қол жоңғарларға қарсы соғысып, үлкен жеңіске жеткен деседі. Сол маңайда Райымбек бұлағы атты су бастауы да бар. Көпшіліктің пікірінше, Ойрантөбе атауы «жауды қирата, ойран сап жеңген төбе» мағынасында қойылған.

Ірі шайқастардың енді біреуі қазіргі Қарағанды облысындағы Шажағай өзенінің бойында орналасқан жартастардың маңайында болған. Қалмақтар шабуылды Қарқаралы жақтан өткізіп, қазақ ауылдарына күшпен ене бастағанда, 85-ке келген Тарақты Байғозы батыр қол бастап, жауға қарсы аттанады. Және жиені Жарылғапқа жаушы жіберіп, жәрдем сұрайды. Хабарды естісімен Керней Жарылғап батыр өз сарбаздарымен шайқасқа екінші жақтан қосылады. Сөйтіп қалмақтар қырғын тауып, жеңіліске ұшырайды. Денелері көмілмей қалған соң, алаңқай маңы сасып кетеді. Сол себептен шайқас болған жер Сасық жартас деп аталып кеткен.

Қазақ қолының қатты соққысына ұшырап, жау жасақтары күйрей жеңілген тағы бір жер Қалмаққырылған екені атының өзінен бірден байқалады. Шын мәнінде, Қазақстанның ауқымды территориясында ондай жер-су атауы бір емес, бірнешеу. Кейде қысқа нұсқамен Қалмаққырған деп те айтылады.

Қарағанды облысы Ұлытау ауданындағы Қалмаққырған өзені Қарамола тауынан басталып, Шұбартеңіз қонысына жетпей тартылып қалады, жалпы ұзындығы 325 шақырым. Энциклопедия дерегінше, 1723 жылы осы өзеннің бойында қазақ сарбаздары қалмақтарды ойсырата жеңгеннен кейін бұрынғы Белеуітті өзен сол жеңістің құрметіне Қалмаққырылған болып аталған.

Павлодар облысы Май ауданындағы Қалмаққырылған тауы Ақшиман ауылының оңтүстік жағына қарай орналасқан. «Егемен Қазақстанның» былтыр бұған арнап жазған мақаласында таудың ені 10 шақырым, ұзындығы 17 шақырым деп көрсетілген. XVIII ғасырдың ортасында жоңғарлар Баянауыл жерін Ертіс өзені жағынан басып алмақ болады, оларға қарсы Абылай ханның сенімді әрі мықты батыры Олжабай Толыбайұлы тойтарыс ұйымдастырады. 1756 жылы осы аласа тау сілемдерінде шешуші шайқас орын алады. Қалмақтар қазақтың тегеурініне шыдас бермей, шегіне бастағанда, дөңгелене орналасқан құз-жартастартың ортасында қалып қояды. Олжабай батырдың жасағы жауды қоршауға алып, түгелдей жер жастандырған деседі. Қырғын болған таушықтың атауы да осыдан. Дәл осы облыста Шідерті өзенінің жоғарғы ағысына жақын орналасқан Шүршітқырған жерінің тарихы да осыған ұқсас.

Бұған қоса Ақтөбе облысының Темір ауданында Қалмаққырған елді мекені бар. Профессор Зәкіратдин Байдосовтың айтуынша, бұл аумақ ХХ ғасырдың 30-жылдарында Қандыағаш — Гурьев теміржол торабы салынғанда, осылай аталатын жерге байланысты Қалмаққырған бекеті пайда болды, қазір 50-60 үйлік дербес ауылға айналған. Бірақ бұрын Темір, Ойыл өзендерінің басындағы жерлерді, Шилі, Кенжалы өзендерінің алқабын алып жатқан кең аңғарлы аймақтың атауы еді. Мұнда Кіші жүздің Әбілқайыр ханы мен қалмақтардың Аюке ханы бастаған әскерлердің сұрапыл соғысы өткен деп айтылады. Кейбір тарихшылардың пайымдауынша, Қандыағаш топонимі де жоңғар шапқыншылығы кезеңінде пайда болды.

Тарихтан жақсы білетініміз, қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығына қарсы күрестегі ең ірі жеңісі — Аңырақай шайқасы.

«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қасіретті оқиғасынан кейін мыңдаған жауынгерінен, құнарлы жерлерінен айырылған қазақтың басы қосылып, үш жүзі бірігіп, бетбұрыс шабуылға даярлана бастайды. Шешуші шайқас Балқаш көлі, Отар даласы, Шу өзені аралығындағы адырлы алқапта 1729, кейде 1730 жылы өтті деп көрсетіледі. Екі тараптан 70 мыңға жуық жауынгер қатысқан делінеді. Үш жүз жасақтарының қимылын үйлестіру міндетін Әбілқайыр хан жүзеге асырды. Бір жарым айға созылған ұрыстың нәтижесінде жоңғарлар үлкен шығындарға ұшырап, жеңіліп, майдан алаңынан жөңкіле қашқан.

«Бұл жолы бір сұрапыл шайқас болды. Ойраттардың аңыраған дауысын күллі қазақ түгел естіген шығар. Енді мына жазық Аңырақай атанады ғой», деп Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романында жазылған. Яғни Аңырақай даласының атауы да соғыс тарихымен тікелей байланыста болып тұр деген пікір қалған.

Аңырақайдан кейін ойрат-қалмақтардың қазақ жерлерін жаулау жоспары бұзылып, мемлекеті құлдырап, ұлты да көп ұзамай құрып кетеді.

Міне, кей топонимдердің тереңіне бойлағанда, тарихымыздың осындай беттері ашылады. 555 жыл бұрын байрағын көтерген Қазақ хандығы батыр бабаларымыздың арқасында жерін, ділін қалай сақтап қалғанын жер-су атауларынан да біліп отырамыз.

Сарқылмас байлық — тіліміз

Бәрі біле бермейтін жәйт болар, дүниедегі ең бай тілдердің бірі — біздің қазақ тілі. Оның бір айқын мысалы: ағылшынның ұлы ақыны мен драматургі Шекспир өзінің барлық шығармаларында 15 мыңға жуық сөз қолданған екен, ал Әуезовтың жалғыз ғана «Абай жолы» эпопеясының сөздік қоры 17 мыңға дейін жетеді.

Ұлттың мәдениетімен біте қайнасып жатқан және сол ұлттың мінезін ашып көрсететін ана тіліміз, шынымен де, қазақ жазирасындай кең деп айта аламыз. Шығыс пен батыстың әсерінен молая түскен, бірақ өзінің байырғы тамырларынан айырылмаған қазақ тілі өзінің қойнауында ұлан-ғайыр көп сөзді сақтап отыр. Кейбір дереккөздерде тіліміздің сөздік қоры 2,5 миллионға дейін барады деп көрсетілген. Осындай бай қордың пайда болуына әртүрлі себептер әкелген.

Оның бір себебі — тілімізде дыбысталуы өзгешеленетін, бiрақ мағыналық дербестiгi жоқ сөздер молынан кездеседі. Лингвистикада бұны жарыспалылық, немесе варианттылық деп атайды. Мысалдары: уағда-уәде, ғаріп-кәрiп, палуан-балуан, бiрдеме-бiрдеңе, шүбәлану-шүбалану, мүлде-мүлдем, қапыда-қапияда, айқай-айғай, әзер-азар, түгендеу-түгелдеу, риза-разы-ырза.

Жарыспалылықты келесі факторлар тудырады: кірме сөздердің ауызекi тiлде түрлiше айтылып қалыптасуы, мысалы араб-парсы сөздері (әл-хал, есеп-қисап, қаржы-қаражат, ғылым-iлiм, ғазиз-әзiз), немесе орыс тілінен енген сөздер (сумка-сөмке, майка-мәйкі, ноль-нөл), кейбір сөздердiң ауызекi сөйлеу барысында дыбыс өзгерiстерiне ұшырауы (жай-жәй, зәбiр-жәбiр, жалпақ-жайпақ, іңген-інген), бір түбірге ұқсас жүрнақтардың қосылуы (пiшiн-пiшiм, шаруақор-шаруашыл-шаруагер, келешек-кележақ), кейбір сөздердің ескі мен жаңа нұсқаларының қатарынан қолданылуы (суар-суғар, өмiр-ғұмыр, мән-мағына), түрлiше жазылуынан да орфографиялық вариант сөздер түзiледi (рахмет-рақмет, тор көз-торкөз-торгөз, сахна-сахына, емеурін-емеуірін).

Бұдан бөлек қазақ тілінде қоссөздер жиі-жиі қолданылады. Басқа тілдерде онша көп кездесе бермейтін бұл сөз құрастыру түрі нәтижесінде, екі сөздің қайталануы немесе қосарлануы арқылы жаңа бір ұғым жасалады.

Мысалы: Жаманның көңілін ауласаң да, дауын даулама. Бұл мақалдағы «дау» сөзін алсақ, оған қосарлана келген дау-дамай, дау-шар, дау-даңғаза, дау-дамау, дау-жанжал, дау-таластың әрқайсысы өз алдына бөлек сөз болып есептеледі.

Және қоссөздер арасында да жарыспалылық тағы кездеседі. Мысалы, жанталасқан, асығыс-үсігіс қимылдарды кейде апалаң-топалаң, кейде опалаң-топалаң, кейде апыр-топыр, опыр-топыр, немесе қым-қуыт, қым-ғуыт деп кетеді.

Қазақ тілі байлығының енді бір аса құнарлы қайнар көзі — синонимдер, яғни мағынасы бір-біріне жуық сөздер. Синонимдер тілдің асыл қазынасы болып қана қоймай, халықтың ұлттық таным-түсінігін, болмысын да танытады.

«Абайлау» сөзін алайық. Ол бір-біріне жақын мынадай үш мағынада қолданылады: 1) абай болу, сақ болу, 2) байқағыш болу, әр нәрсенің мән-жайын ажырата білу, 3) көңіл аудару, ден қою. Бұған қарап, сөздің келесі синонимдерін тізіп шығуға болады: байқау, сақтану, сақсыну, қауіптену, аңдау, аңғару, байқастау, аңыстау, бағдарлау. Кейде осы тізімге абайлағыштыққа негізделген сезу, бағамдау деген түйсік әрекеттерін де қосады.

«Қазақ тілінің синонимдер сөздігін» ашып қарасақ, онда ондаған сөзден тұратын, ұзын синонимдік қатарлар жиі-жиі кездеседі. Мысалы, «ерке» сөзінің 12 синонимі берілген: ерке, еркетай, тотай, шолжаң, әздек, шолжақ, шалжақ, шолжың, тәлпіш, бұлаң, бұла, көлең.

«Сұлу» сөзінің 21 синонимі бар: сұлу, әдемі, әсем, көркем, ару, әрлі, бәденді, ажарлы, шырайлы, келбетті, кескінді, көрікті, сиықты, келімді, зипа, айдай, реңді, өңді, қияпатты, әйбат, райлы. (Бұған әйбәт, сымбатты, сүйкімді, дидарлы сөздерін де қосуға болады.)

«Күшті» сөзінің 25 синонимі бар: күшті, әлуетті, әндемді, қайратты, қажырлы, қарулы, жігерлі, қуатты, құдіретті, белді, мықты, қабырғалы, қарымды, атпал, дүмді, білекті, әпжемді, бұғаналы, егеудей, жолан, мығым, қауқарлы, абадан, мелжемді, әлменді.

Әр синоним өзінің мағыналық, стилистикалық реңкімен ерекшеленеді. Мысалы, «реті» сөзінің синонимдері: жөні, ыңғайы, орайы, оңтайы, қисыны, қапысы, ебі, қыбы, иіні, қолайы, қиғы, қидыны, қисынқасы. Мұндағы соңғы екі сөз қарапайым ауызекі тілде қолданылса, қиғы деген нұсқасы диалектизм болып табылады. Қыбы деген кітаби лексикаға жақын болса, орайы бейтарап болып келеді.

Қазақ тіліне ғана тән, өзге тілдерде баламасы кездеспейтін сөздер де қорымызда көпшілік.

Қансонарда бүркітші шығады аңға,
Тастан түлкі табылар аңдығанға,
Жақсы ат пен тату жолдас — бір ғанибет
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға.

Абай өлеңінен таныс болып келген «қансонар» сөзі басқа ешбір тілде кездейспейтін ұғымды білдіреді. Оның мағынасы: жаңа жауған көбік, соны қардан соң із жақсы көрінетін кез.

Ат үстінде күнін кешкен, атты қазынадай тұтқан қазақта бұл киелі жануарға байланысты сан түрлі атаулар қалыптасқан. Мысалы, жылқы төлін құлын, жабағы (алты айдан асқан құлын), тай (жылқының бір жастағысы), құнан (екі жастағысы), дөнен (үш жастағысы), сәурік (үйірге салынбаған үш-төрт жастағы жылқы), бесті (бес жастағысы) деп жасына қарай атау да ешкімде кездеспейді.

Сол сияқты, жеті атасын жете білген қазақта ұрпақтың жеті буынының әрқайсысына жеке атау бар: бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, жүрежат, туажат. Немеренің баласы шөберені басқа елдер қоссөз немесе күрделі сөз арқылы береді, бірен-саран тілде ғана бұған жеке сөз бөлініп жүр. Ал шөпшек және одан әрі атаулар өзге тілдің ешқайсында жоқ.

Іңгә деген сөз басқа тілдерде «сәбидің жылауы» деп екі не одан да көп сөзбен беріледі. Асар сөзін алсақ, салттың мәнін түсінуге оңай болғанымен, басқа тілдерге тек сөз тіркесімен аударылып жүреді. Және бір қызық мысал — шүйіркелесу сөзі. Орыс тіліне «разговаривать по душам» деп үш сөзбен, ағылшыншаға «talking heart to heart» деп төрт сөзбен аударылады екен. Міне, осындай күрделі ұғымдарды, құбылыстарды, эмоцияларды ұтықты сөзбен жеткізе алуымыз да қазақ тілінің байлығынан болып отыр.

Абайдың Жидебайдағы ата қонысы

Қазақ халқының ұлы ақыны мен ағартушысы Абай Құнанбайұлы Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келгені белгілі жәйт. 200 шақырымға созылған бұл тау жотасынан біраз өзен бастау алады. Оның бірі — Қасқабұлақ, басқаша Абай бұлағы деп аталады, себебі мұнда болашақ дананың кіндік қаны тамған болатын.

Абайдың туған жері жайында сөз қозғалса, Жидебай деген атау да жиі айтылады. Бұл Қарауыл өзенінің жайылмасында жатқан қалың қорық, шұрайлы жер, делінеді. Оны Мұхтар Әуезов өзінің «Абай жолы» атты эпопеясында атап өткен:

«Осы Жидебайда кәрі әже Зеренің, асыл ана Ұлжанның бауырында құлын-тайдай қайғысыз, қамырықсыз өскен бала — Абай еді. Ол ойнап, шапқылап жүретін тақырлар, ұсақ тастақ төбелер, қалың шидің қоршауында биіктей тұрған дөңестер болушы еді.»

Жидебай қорығы тобықты руына тиесілі екені бұрыннан белгілі. Қарқаралы уезінің аға сұлтаны болған Құнанбай бидің қыстауы осы Жидебайда орналасқан-ды. Кейін кенжесі Оспанға мұра ретінде қалған. Оспан — Абайдан жеті жас кіші інісі. Ол 1891 жылы дүниеден өткеннен кейін қыстау Абай иелігіне көшкен екен. 1895 жылы Абай ескі тамның орнынан қала үлгісіндегі жаңа үй салдырған. Мұнда өзінің Қара сөздерін, жүзге жуық өлеңін жазады. Поэзиялық шабыт қайнары осы Жидебайда болады.

Ал бұл жер атауының тарихына үңілсек, жерлесіміз Жидебай батырмен байланысты екені тағы шығады.

Ұлт тарихында өзіндік із қалдырған Жидебай Қожаназарұлы шамамен 1713-1813 жылдары өмір сүрді. Ол қазақ халқының даңқты әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, асқақ Абылайдың сенімді серігі болды. Ғалым Мырзатай Жолдасбеков жазуынша, Жидебай батыр Аңырақай шайқасына, Қаншеңгел, Ақсүйек соғысына қатысып ерлік көрсеткен, Баян тауын, Ертіс маңын, Нұрабойын, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола, Балқашты азат еткенде мыңбасы, Тарбағатай, Аягөз, Талдықорған, Құлжа, Алатау, Талғарды азат еткенде әскербасы болған.

Профессор Ғұзыхан Ақпанбек жазуынша, Жидебай батыр Қанжығалы Бөгенбаймен бірге Шыңғыстау, Ертіс бойын жоңғарлардың жасақтарынан тазартқан болатын, ал қазіргі Абай қыстауы Жидебай батырдың шығыстағы бекінісі болған дейді.

Өзі әлтеке руынан шыққан Жидебай тобықтының атақты биі Қарамендемен ежелден дос болған екен. Қараменде би шамамен 1720-1810 жылдары арасында өмір сүрген. Ол өз елін Шыңғыстаудан алып көшіреді, Тоқырауын өзеніне жеткенде, оған Жидебай батыр мен Сеңкібай би ортаға ала отырып, былай айтады екен: «Ортамыздан кетпе, елді аттап өтпе. Осы өлкені бірге мекендеп, іргесі сөгілмес, төскейде малы, төсекте басы қосылған көршілес ел болайық». Осылай Қараменде би Балқаш бойында шаңырақ көтереді. Ал Жидебайдың есімі тобықтының арасында танымал болады.

Абайдың Жидебайына оралсақ, қазір мұнда хәкімнің өмірі мен шығармашылығына арналаған әдеби-мемориалдық мұражайдың істейтіні белгілі. Оның экспозиция көрмелері сегіз бөлмені қамтиды, онда Абайдың тұрған жағдайы, қолданған заттары сақталынған. 1990 жылдың сәуірінде Қазақстан үкіметі Жидебай қорығы бойынша жеке қаулы шығарды. Оған сәйкес қорыққа арнайы статус беріліп, мұражайдың қарамағына 6400 гектар жер тапсырылды.

Ал бес жылдан кейін, ақынның 150-жылдығына орай Жидебайда жаңа мемориалдық кешен салынған болатын. Онда Абай мен Шәкәрім кесенелері бір-біріне ұқсас, бірақ өз ерекшеліктерімен салынып тұрғызылған, сәйкесінше 32,5 және 31,5 метрге көтерілген. Екі кесенені кең үш сатылы платформа біріктіреді, ортасында жиындар өткізуге арналған кішігірім амфитеатры бар. Абайдың ардақты әжесі Зере, аяулы анасы Ұлжан, інісі Оспан мен ағасы Құдайберді, Шәкәрімнің әкесі, осы Жидебайда ғұламаның қасында жерленген. Бұл кешен Семей қаласынан 185 шақырым жерде орналасқан.

Бүгінгі күндері Жидебайға еліміздің түкпір-түкпірінен, шетелден де саяхатшылар келіп жатыр. Ақынның туған жерінің топырағын олар да басып, өлеңдерін есіне түсіріп, өз құрметтерін танытады. Мүмкін, Әуезовтың жазғандарын да көз алдарына елестетіп отырады:

«Ана жұртың сені өлді демейді! Жарық дүниеге жаңа келіп, шырылдап туғаныңда осы Жидебайда, осы Ши-Қорықта сені аялап бауырына алған анаң бар еді. Ол алғашқы жалғыз анаң сені ақ құшағы, адал мейірімен бауырына басқан. Бүгін сені одан да ұлы өлмес анаң, ұмытылмас ұлым деп бауырына алады. Алдағы ұзақ дәурен, жарқын заман сапарына сені жүрегіне баса мәңгіге ала кетпек!»

Ел Абайдың 100-жылдығын қалай тойлаған

1945 жыл Ұлы Жеңістен басталып, Ұлы тойға ұласқан жыл болды. Қазақ халқының дана ақыны мен ағартушысы, ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбайұлының туғанына 100 жыл толған еді. Бұған байланысты елде көптеген шаралар өткізілді: Абай шығармаларының толық жинағы басылды, «Абай» операсының тұсаукесері өтті, «Абай әндері» атты көркем фильм түсірілді.

Ал негізгі мерекелік шаралар Абайдың туған жерінде — Шыңғыс тауының бөктері, Қарауыл өзенінің бойында өткен еді. Мұнда қонақтарға арнап тоқсан киіз үй тігілді. Тойға келушілер екі күн бойы 30-40 машинасы Семей жолымен күндіз-түн ағылып келген. Арасында Мәскеу мен Ленинградтан, Өзбекстан мен Түрікменстаннан келген сый қонақтар болған.

Соның жайын бұл өлкенің тағы бір әйгілі, дарынды тумасы Мұхтар Әуезов «Абай елінде өткізілген мереке» атты мақаласында жазған.

Мақалада атап өтілгендей, тамыздың 26-сында басталған той-думан үш күнге созылған екен. Мерекенің әр күнінде жан-жақтан жиналған қалың ел атты-жаяу сейіл құрып, ән шырқаумен болды.

«Бүткіл Қарауыл жазығында, қалың тау бөктерінде бүгін ерекше сәнмен ырғалып толқыған бір-ақ әндер бар. Ол белгілі, сүйікті Абай әндерінің өзі. Ол: “Айттым сәлем”, “Көзімнің қарасы”, “Алыстан сермеп”, “Қор болды жаным” сияқты бұл өңірдегі қарт пен жастың бәрі біліп, бәрі айтатын сезімді сұлу жырлар. Осы әнімен, сәнді көркем тобымен теңселе басқан лек-лек жұрт бәйге төбеге жиналып жатты», — деп жазады Әуезов.

Ол жерде неше түрлі сайыс өткізілді — оның көбісі ат үстінде жарысып ойнайтын сайыстар. Шауып тұрып жерден теңге алу, еш тоқтамай садақпен жамбы ату, ат құлағында ойнап жорға салдыру, топ-тобымен тасырлап басып көкпар тарту. Бұған қоса қыз қуу да бар, ал қыз соңынан шапқан жігітпен жарысқандай болып, қырда «виллис» машинасы жүйткіп жүр және бәрін кинохроникаға түсіріп жатыр. Сол жүздеген аттылардың шабысынан Қарауылдың кең жазығы «қызулы бір сарын салып тұрғандай болды».

Келесі күні шабандоздар тағы қаптап, енді 70 шақырым жерге бәйге шапты. Арасында ел мықтыларын анықтайтын күрес сайысы да өтті. Бірақ бұл сайыстың нәтижесі өте ерекше болды. Әуезов онысын былай суреттейді:

«Екі жақ боп отырған жұрттың барлығы орнынан ұшып тұрған алып денелі Қажымұқанды көрді. Ол жиынның ішінен шығып, балуандарға қарап салмақпен басып кеп, бір топтың шетінде отырды. Бірақ қарт балуанның жағасынан жармасып, мен күресем дерлік жас шыққан жоқ. Үндемей тынып, аңырып тұрған жұртта бірде-біреудің Қажымұқанмен күресем деуін құп көрместей еді. Соны аңғарған Абай аулының аудандық атқару комитетінің төрағасы Мыңжасарұлы жолдас бас балуанға арнаған түйе бастатқан тоғызын алып, Қажымұқанның алдына келіп: “Мынау бас бәйге сіздікі, жолыңызды күреспей аласыз”, – деп кеп, үлкен сыйларын тарту етті… Күрес біраз бөгелуде, халыққа бұл көрініс жақсы әсер еткен еді…»

Бүкіл ғаламға Бірінші дүниежүзілік соғыстың алдында-ақ танылған Қажымұқан Мұңайтпасұлы Ұлы Отан соғысы аяқталған жылы жетпістерден асқан ардақты ақсақал еді. Күрестен әлемнің бірнеше дүркін чемпионы атанған ол соғыс жылдарында 100 мың сом көлемінде ақша жинап, Қорғаныс қорына тапсырған. Тарихи дереккөздерден білетініміздей, ол ақшаға ұшақ жасалынды, соғыста 200 реттен асып әскери рейс жасаған еді. Бұл күні палуанға сондай сый-құрмет көрсетілгені түсінікті жағдай еді.

Мерекенің үшінші күнінде ақындар сайысы өткізілді. Үздік жыршыға бұл жолы ат бастатқан тоғыз тартылған болды. Мерейтой аясында ұйымдастырылған шаралардың соңғысы осы еді.

Әуезов бұл тойға тек қатыса ғана қойған жоқ, ол әрі ұйымдастырушы рөлін де атқарды. Осы тойдың мәдени мазмұнын толтыруға оның үлесі аса зор еді.

Мерейтойдың Әуезовке бергені де мол болды. Ол кезде жазушының «Абай жолы» атты атақты тетралогияның тек бірінші романы ғана жазылған еді. Ал биографиялық эпопеяны жалғастыру үшін жаңа мағлұматтарды, жаңа тарихи деректерді жинауда бұл мерекенің құндылығы, сөзсіз, ерекше болды.

Оған дейін, тамыздың басында мерекелік шаралар Алматыда да өткен еді. Әуезов оларға да қатысып, Абайға арнап, ұзақ, толыққанды баяндама жасаған болатын. Сол баяндамасында былай деген екен:

«Ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса табысқан шақта оның өзіне өлім жоқ, өзіне заман, дәурен шегі жоқ. Біздің дәуірімізге әрі бұрынғы, әрі бүгінгі Абай болып, келешек шексіз заман үшін де тарих аспанындағы бір тұрақты нұры боп шырқай бермек. Ол болашақ күндерде де Абай әрі бұрынғы, әрі ар жағындағы келешектің өлмес, өшпес тұрғыласы болмақ, күншуағы айықпас күнгей беті боп тұрмақ».